Axloq falsafasi (etika)

NAFOSAT FALSAFASI VA RUHSHUNOSLIK
.
Estetika ruhshunoslik (psixologiya) bilan ham 
mustahkam aloqada. Ma’lumki, insonning ruhiy hayotini o’rganar ekan, ruhshunoslik hissiyotlar 
masalasiga katta o’rin beradi. Go’zallikni, san’at asarini yaratish va idrok etish ham ma’lum 
ma’noda hissiyotlar bilan bog’liq. Masalan, oddiy xarsang tosh kishida alohida bir hissiy taassurot
uyg’otmaydi. Lekin toshga haykaltarosh qo’l urganidan so’ng, undan hayot nafasi, insoniy 
hissiyotlar ufura boshlaydi. Gap bunda toshga odam qiyofasi berilganida emas, balki shu qiyofaga 
bir lahzalik insoniy tuyg’ularning jamlanganidadir. Boshqacharoq qilib aytganda, ijodkor toshga 
o’zi tomoshabinga etkazishni maqsad qilib qo’ygan hissiyotlarning suratini chizadi va oddiy toshni 
haqiqiy san’at asariga aylantiradi. Agar ijodkor - haykaltarosh ana shu hissiyotlarni o’zi 
mo’ljallagan darajada tomoshabinga etkaza olsa va tomoshabinda o’sha hissiyotlarga yo aynan, 
yo monand tuyg’ular uyg’ota olsa, mazkur haykal haqiqiy san’at asari hisoblanadi. Nafosat 
falsafasi haykaltaroshdan haykalga, haykaldan tomoshabinga o’sha hissiyotlarning qay darajada 
o’tgan-o’tmaganligini, ya’ni, badiiy qiyofa qanchalik puxta yaratilganligini o’rganadi va shu 
asosda asarni baholaydi. Ruhshunoslik esa ana shu xissiyotlarning o’zini o’rganadi. Bundan 
tashqari, ruhshunoslik asar g’oyasidan tortib, to badiiy asar – estetik qadriyat vujudga kelgunga 
qadar bo’lgan ijodkorning hissiyotlar olamini tadqiq etadi. Albatta, bunday tadqiq va tahlillar, 
o’rganishlar alohida-alohida, muxtor holda emas, balki ikkala fanning bir – biri bilan hamkorligi, 
birining ikkinchisi hududiga o’tib turishi vositasida ro’y beradi. Shu bois ruhshunoslikka ham, 
nafosat falsafasiga ham teng aloqador bo’lgan san’at ruhshunosligi va badiiy ijod ruhshunosligi 
deb atalgan yo’nalishlar mavjud. 
NAFOSAT FALSAFASI VA SOTSIOLOGIYA
. Bugungi kunda nafosat falsafasining 
sotsiologiya (ijtimoiyshunoslik) bilan aloqadorligi juda ham muhim. Ma’lumki, har bir san’at asari 
alohida inson shaxsiga e’tibor qilgani holda, jamiyatni ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida badiiy 
tadqiq etadi. Hatto inson va jamiyat bevosita aks etmagan manzara janridagi asarda ham ijtimoiylik 
jamiyat a’zosi – muallif qarashlarining bilvosita in’ikosi bo’lmish uslubda o’zini ko’rsatadi. Zero 
asar muallifi hech qachon o’zi mansub jamiyatdan chetda «tomoshabin» bo’lib turolmaydi. 
Shuningdek, yirik asarlar sotsiologik tadqiqotlar uchun o’ziga xos material bo’lib xizmat qiladi. 
Bundan tashqari, sotsiologiya jamiyat bilan san’atning o’zaro aloqalarini, san’atning ijtimoiy 
vazifalarini o’rganadi; san’atkorning jamiyatdagi o’rni, mavqei, o’quvchi va tomoshabinlarning 
ijtimoiy-demografik holatlarini tadqiq etadi; shaxs ijtimoiylashuvida san’atkor va san’at asarining 
ahamiyatini tahlil qiladi.
Bu muammolarni atroflicha o’rganish uchun maxsus san’at sotsiologiyasi sohasi ham 
mavjud. U ham ijtimoiyshunoslikka, ham nafosat falsafasiga birday tegishlidir. Ayni zamonda, 
muayyan san’at asarlari, janrlari va turlarining jamiyatdagi mavqeini aniqlab beruvchi maxsus 
sotsiologik so’rov usullari ham mavjudki, ular shubhasiz, san’at taraqqiyotiga, nafosat 
falsafasining san’at sohasida to’g’ri yo’nalish tanlashiga ko’maklashadi.