Таълими методикаси book · December 022 citations reads 2,437 author

5.2.3.
 
Suhbat metodi 
Suhbat metodida o‘qituvchining savoli va o‘quvchining javobi asosiy o‘rin 
tutadi. O‘qituvchi suhbat vaqtida o‘quvchilar fikrini o‘rganiladigan geografik 
obyekt va hodisalarning asosiy belgilariga yo‘naltiradi. Ularning bilish 
faoliyatlarini boshqarib boradi. O‘qituvchi darsda o‘rganiladigan mavzuni e’lon 
qiladi, ba’zi zarur Blis so‘rovni o‘rtaga tashlaydi, suhbatni mantiqiy qismlarga 
bo‘ladi, o‘quvchilar javobini tinglaydi, ularning javoblaridagi xatolarni tuzatadi va 
to‘ldiradi. Shundan so‘ng suhbat bo‘yicha o‘quvchilarni yakun yasashga undaydi. 
O‘qituvchi suhbat vaqtida karta va turli ko‘rsatmali qurollardan, o‘lka 
materiallaridan, shuningdek, o‘quvchilarning ilgari olgan bilimlaridan keng 
foydalanadi. Beriladigan Blis so‘rov o‘quvchilarga geografik qonuniyatlarni 
tushunib olishga yordam beradi. 
Demak, geografiya ta’limining mazkur metodida o‘quvchilar dasturda 
berilgan materiallarni boshqa metodlarga nisbatan ancha yaxshiroq o‘zlashtiradilar. 
Suhbat metodi bilan ish olib borilganda yangi materiallarni o‘rganish bilan 

---

128 
o‘quvchilar bilimini aniqlash birga olib boriladi va o‘quvchilar bilan yakkama-
yakka ishlash uchun qulay sharoit vujudga keladi. O‘qituvchi orqada qoluvchi 
o‘quvchilarni ham darsga faol ishtirok ettira oladi. 
Suhbat o‘quvchilarni materialni mustaqil o‘rganishda jalb eta olganligidan, 
o‘qituvchi ham foydalanadi. Suhbat o‘quvchilarning o‘z fikrlarini isbotlovchi 
tarzda ifoda qilishga o‘rgatibgina qolmasdan, ularni turli bilim manbalari (karta, 
globus, kolleksiya, gerbariy va h.k.) bilan mustaqil ishlay olishga o‘rgatadi. 
Shularga ko‘ra, suhbatni tabiiy geografiya ta’limidagi eng yetakchi metodlardan 
biri deb hisoblash mumkin. Shuni ham aytish kerakki, suhbat metodi hamma 
darslarda qo‘llanilavermaydi. Masalan, Quyosh sistemasidagi sayyoralar, Yerning 
Quyosh atrofidagi harakati, Abu Rayhon Beruniyning geografiya faniga qo‘shgan 
hissasi, O‘zbekiston tabiatini o‘rganish tarixi kabi bilimlarni o‘quvchilarga suhbat 
metodi orqali o‘rgatish qiyin. O‘quvchilar zarur bilim doirasiga ega bo‘lgan 
taqdirdagina suhbat metodidan foydalanish lozim bo‘ladi. Suhbat metodi bir necha 
usullardan iborat. 
Savol - javob (katexizik?) usuli
. 
Bu usul o‘quvchilar o‘qituvchi savoliga 
qisqa javob beradilar, savol-javob orqali fakt va geografik obyektlarning joylanishi 
haqidagi bilimlar aniqlanadi. Masalan, cho‘l zonasi yer sharining qayerlariga 
tarqalgan? Afrika bilan Yevrosiyo chegarasi qayerlardan o‘tadi? Tog‘ deb nimaga 
aytamiz? Geyzer nima? Savol – javob usulida o‘quvchilarning ilgari olgan 
bilimlari takrorlanadi. 
Keng ko‘lamdagi (evristik) suhbat.
 
Bu usulda o‘qituvchi o‘quvchilar oldiga 
ma’lum bir muammoli masala qo‘yadi. Keyin o‘qituvchi yordamichi Blis so‘rov va 
ayrim ma’lumotlarni eslatish yo‘li bilan o‘quvchilarni ilgari olgan bilimlariga 
tayanib masalani mustaqil hal etishga undaydi. Blis so‘rov berilganda shuni 
e’tiborga olish kerakki, berilgan javob asosiy fikrni isbotlashi va shu fikrni davom 
ettirishi lozim. Masalan, “Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursida 
Yevrosiyo iqlimini o‘rganishda iqlim kartasidan quyidagi Blis so‘rov javob 
berishini talab qilish mumkin. Osiyoning markaziy va sharqiy qismida yozma 
tarzda havo temperaturasi qanday? Shu joyda qishki temperaturalar qanday? 
Markaziy va Sharqiy Osiyo havo temperaturasining yillik amplitudasi qanday? 
Markaziy Osiyo bilan Sharqiy Osiyo temperaturasi amplitudasining bunchalik farq 
qilishi sabab nima? Markaziy Osiyo bilan Sharqiy Osiyo yog‘in miqdori qanday? 
Yog‘inlarning bunchalik farq qilishiga sabab nima? Sovuq kunlar Markaziy va 
Sharqqiy Osiyoda qancha vaqt davom etadi? Iqlim diagrammasiga qarab Sharqiy 
Osiyoda yil davomida yong‘inning taqsimlanishini aniqlang? Yong‘in nima uchun 
ko‘p yog‘adi? Jadvaldan foydalanib Sharqiy Osiyo iqlim xususiyatini tushuntiring. 
O‘quvchilar Markaziy Osiyoning iqlim xususiyatini aniqlagach, o‘qituvchi shu 
joyda qanday iqlim tiplari borligini aytib beradi. Sharqiy Osiyoning iqlim tipi ham 

---

129 
shu tariqa belgilanadi. Keng ko‘lamdagi bu xil suhbat, asosan, yangi bilimlarni 
o‘rganishda va yakuniy takrorlashda foydalaniladi. Tabiiy geografiya boshlang‘ich 
kursining ko‘p mavzularida, Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi va 
O‘zbekistonni tabiiy geografik rayonlarining geografik o‘rni, iqlimi, ichki suvlarini 
o‘rganishda evristik suhbat qo‘l keladi. 
Suhbat metodini didaktik maqsadiga qarab uch xilga bo‘lish mumkin. 
1) 
Kirish suhbati. 
Bu suhbatning maqsadi yangi bilimlarni yaxshiroq 
o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan (ilgari o‘zlashtirilgan) bilim va ko‘nikmalarni 
o‘quvchilar xotirasida qayta tiklashdan iborat. 
2) O‘
rgatish suhbati. 
Bu suhbatning maqsadi yangi bilimlarni o‘quvchilar 
olgan bilim asosida o‘rganishdan iborat. Bunday darslarga o‘rganilgan yangi bilim 
shu dars olib boriladigan mustaqil ishlarda tadbiq etib ko‘rilishi maqsadga 
muvofiqdir.
3) 
Yakunlovchi suhbat. 
Suhbatning bu turi takrorlash va bilimlarni ma’lum 
bir tartibga tushirish, shuningdek, o‘rganilgan narsalarni umumlashtirish va 
kengaytirishda tadbiq etiladi. Suhbat o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga qarab 
murakkablashib borishi lozim.