Fяxrяddиn mustafayev

Meçnikov Ġlya Ġliç
(1845-1916
) 
Məşhur rus alimi, dünya şöhrətli bioloiq, im-
munobioloq, bakterioloq, patoloq, təkamül embrio-
logiyası, immunitet, faqositoz, müqayisəli patologiya 
təlimlərinin banisi, akademik İlya İliç Meçnikov hələ 
17 yaşında ikən ibtidailərin, parazit qurdların biologi-
yasının öyrənilməsinə böyük maraq göstərmişdir. 
Sonralar isə alim A.O.Kovalevski ilə birlikdə onur-
ğasızlar və onurğalıların filogenetik qohumluğunu kəşf etmiş(1865-1866), 
heyvanat aləminin filogenetik inkişafının müxtəlif dövrlərində faqositoz 
prosesinin təkamülünün öyrənilməsi ilə məşğul olmuşdur. Onun faqositar 
nəzəriyyəsi «İnfeksion xəstəliklərdə qeyri-həssaslıq»(1901) adlı fundamental 
əsərinin nəşrindən sonra dövrün alimləri tərəfindən qəbul olunmağa başladı və 
daha da məşhurlaşdı. Alim öz tələbəsi P.Erlix ilə birlikdə(1908) faqositozun 
filogenetik olaraq daha qədim immun reaksiyası olmasını, antitellərin əmələ 
gəlməsinin heyvanat aləmində müdafiə funksiyalarının sonrakı mərhələlərində 
baş verməsini sübut etdiklərinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşlər. İn-
sanın qocalması və ölümünün səbəblərinin öyrənilməsi alimin elmi-
tədqiqatlarının əsas qayəsini təşkil etmişdir. O, «ortobioz» – «həyatın tam və 
təbii ölümlə qurtaran mərhələsi» nəzəriyyəsini kəşf etmiş və bu məsələni 
«İnsanın təbiəti haqqında etüdlər» (1903) və «Optimizmin etüdləri» (1907) 
əsərlərində geniş şərh etmişdir. İnfeksion xəstəliklərin etiologiyası və epide-
miologiyasının öyrənilməsi həmişə alimin maraq dairəsində olmuş, vəba, taun, 
qarın yatalağını öyrənmiş və ilk dəfə olaraq Emil Runun maliyyə dəstəyi ilə
insanabənzər meymunları eksperimental olaraq sifilisin törədicisi ilə 
yoluxdurmuş, bununla da venerologiya elminin yeni dövrünün başlanğıcının 
təməlini qoymuşdur. İ.İ.Meçnikov insanın patoloji qocalmasının və vaxtından 
əvvəl ölümünün profilaktikası üçün orqanizmin öz-özünü zəhərləməsinin 
qarşısını almaq məqsədilə yeyinti məhsullarının sterilizasiyasını, ətdən az 
istifadə edilməsini, süd turşulu məhsullarla qidalanmağa daha çox önəm 
verilməsini, bağırsağın çürüdücü mikroflorasının antoqonisti kimi laktobatsillin 
təklif etmişdir. İ.İ.Meçnikov biologiya, genetika, təbabət və baytarlıq təbabəti 
tarixində ilk dəfə olaraq immunitetdə hüceyrə təliminin əsasını qoymuşdur. O, 
fundamental-tətbiqi xarakterli
faqositoz təlimi ilə sübut etmişdir ki, leykositlərin 
xüsusi növü olan faqositlər-neytrofillər orqanizmə daxil olaraq patoloji proseslər 
törədən patogen agentləri -mikroorqanizmləri və s. faqositoza uğradaraq 
(udaraq) onları zərərsizləşdirir, neytrallaşdırır, beləliklə də patoloji prosesi 
ləngidir, onun inkişafını dayandırır və orqanizmin xəstəliklərə qarşı 
davamlılığını artırır. Bu kəşf immunogenetikanın inkişafında çox böyük rol 
oynamışdır. Lakin alimin bu tarixi kəşfı o dövrün məşhur alimlərinin hamısı 
tərəfindən heç də birmənalı qarşılanmamış və mübahisələrə səbəb olmuşdur. 
Rusiyanın çinovnikləri katoliklərin təkidi ilə
dəfələrlə onu işlədiyi universitetdən 

---

35 
xaric etdiyinə, ona qarşı çox güclü təzyiqlər və təqiblər göstərdiklərinə, elmi 
yaradıcılığına ciddi maneçiliklər törətdiklərinə görə o, doğma ölkəsini tərk 
etməyi qərara almışdır. Alim hazırladığı mikroskopik yaxmaları ilə birlikdə 
Almaniyaya gedərək o dövrün üç məşhur alimlərindən biri olan Robert Koxa öz 
kəşfi barədə məlumat verməsinə və yaxmalarını ona nümayiş etdirməsinə bax-
mayaraq, alman alimi onun elmi kəşfini tamamilə təkzib və inkar etmişdir. 
Lakin, bunun əksinə olaraq, dövrün ən məşhur alimi Jozef Lui Paster 
İ.Meçnikovun kəşfı ilə tanış olmuş, onu ürəkdən alqışlamış, Parisdəki Paster 
institutuna dəvət edərək onunla 25 il birgə elmi-tədqiqatlar aparılmışdır. 
İ.İ.Meçnikov və həyat yoldaşı Olqa Meçnikova Parisdəki Paster institutunun 
həyətində dəfn edilmişlər.