Fяxrяddиn mustafayev

Həsən bəy Zərdabi
(1837-1907) 
 
Azərbaycanda təbiətşünaslıq, torpaqşünaslıq, 
aqrokimya elminin, milli mətbuatımızın, teatr-
şünaslığımızın, ölkəmizdə torpaq islahatının 
banisi, Moskva universitetinin fizika-riyaziyyat 
fakültəsinin təbiətşünaslıq şöbəsini bitirmiş, ilk 
Azərbaycan qəzeti «Əkinçi»nin təsisçisi və 
redaktoru, 
dahi 
mütəfəkkir, 
ensiklopedik 
şəxsiyyət, millət fədaisi Həsən bəy Səlim bəy 
oğlu Zərdabinin (Məlikovun) müstəsna xidmətləri 
olmuşdur. Bu ensiklopedik alimin maarifçilik, fəlsəfə, biologiya, əkinçilik, 
aqrokimya, torpaqşünaslıq, bitkiçilik, meyvəçilik, baytarlıq təbabəti, təbabət, 
anatomiya, 
fiziologiya, 
meşəçilik, coğrafiya, astronomiya, geologiya, 
paliontologiya, heyvandarlıq, quşçuluq, seleksiya, kimya, iqtisadiyyat və s. 
elmləri bilməsi və nailiyyətləri onu təkcə Azərbaycanda deyil, həm də dünya 
miqyasında tanıtdırmış və məşhurlaşdırmışdır. 
«O, bizim mənəvi atamız idi» 
(M.Ə.Sabir). 
O, yaradıcısı olduğu «Əkinçi» qəzetində ilk dəfə olaraq ölkəmizin 
heyvandarlarına yüksək məhsuldar qaramal, camış və qoyun cinsləri yaratmaq 
məqsədilə süni seçmə üsulundan geniş istifadə etməyi tövsiyə etmişdir. Alim 
görkəmli seleksiyaçı kimi, müəyyən etmişdir ki, yeni yüksək məhsuldar heyvan 
cinslərinin yaradılması üçün süni seçmə zamanı əlamətlər nəsildən nəslə 
verilərkən güclənir və yeni cinslər yaratmaq mümkün olur. H. Zərdabi irsiyyəti 
təbiətşünaslıq elminin ən başlıca qanunu hesab etməklə onun bəzi qanunauy-
ğunluqlarının - düz istiqamətli, qayıtması dolayı (müəyyən amilin təsirindən 
yaranan), dominant (hökmran, güclü) və resessiv (zəif) irsiyyət növlərinin-
mövcud olmasını şərh etmişdir. Alim hibridioloji üsulu (çarpazlaşdırmanı) 
heyvandarlıqda süni seçmə aparılarkən ən səmərəli üsul kimi dəyərləndirərək 
bəzi mütərəqqi fikirlər-damazlıq üçün yüksək məhsuldar yerli heyvan gene-
fondundan geniş istifadə olunması, yerli cır heyvanların yaxşılaşdırılması 
məqsədilə xaricdən törədicilərin gətirilməsi-irəli sürmüş və onlara xüsusi önəm 
verilməsini heyvandarlara məsləhət bilmişdir. O, «Heyvanların rəngi» adlı 
əsərində heyvanların eksteryerinin (xarici əlamətlərinin) seçmə zamanı nəzərə 
alınmasının xüsusi əhəmiyyətə malik olduğunu və onun nəzərə alınmasını, eləcə 
də ekoloji amillərin roluna fikir verilməsini ən prioritet istiqamət kimi 
dəyərləndirmişdir.
Zəmanəsinin elmi-təcrübi nailiyyətlərinə dərindən bələd olan materialist 
alim "Əkinçi", "Kaspi", "Həyat" və s. qəzetlərdəki, "'Dəbistan" jurnalındakı 
silsilə məqalələrində ailə-məişət qayğılarının asanlıqla, elmi qaydalarla aradan 
qaldırıdmasından tutmuş təsərrüfatın müxtəlif sahələrini səmərəli üsullarla 
inkişaf etdirməyədək çox şey barədə faydalı məsləhətlər verirdi. Bu yazılar bir 
yerə toplanıb çap olunsa, qalın bir kitab alınar. Həsən bəy sonralar bu 
fəaliyyətini sistemli şəkilə salaraq bir neçə elmi-kütləvi əsər də yazmış, onları 

---

37 
ayrıca kitabça şəklində xalqa çatdırmaq istəmişdi. "