Jinoyat va jazo.
Jinoyat huquqi normalari shariatning nisbatan past
darajada ishlab chiqilgan qismini o ‘zida aks ettiradi. Ular qadimgi
elementlami o ‘zida saqlab qolganligi, hamda yuridik texnikaning nisbatan
past darajasini aks ettirishi bilan ajralib turadi. Jinoyatning umumiy
tushunchasi boimagan. Suiqasd, ishtirokchilik, aybni yengillashtiradigan
va ogirlashtiradigan holatlar kabi instiktlar yaxshi ishlab chiqilmagan.
Musulmon huquqshunoslari o ‘rta asrlardayoq barcha jinoyatlami uch turga
ajratganlar. Ulaming birinchisini, «Olloh huquqlariga» tajovuz qilish
tashkil qilgan boiib, avf etishga yo‘1 qo‘yilmagan. Eng avvalo bunga
o iim jazosi bilan jazolanadigan, islomdan qaytish taalluqli boigan.
Bunday qattiq jazo, shuningdek, boshqarish tartibiga qarshi jinoyatlar -
qo‘zg‘olon va davlat hokimiyatiga qarshi turish kabilar uchun ham
qoilanilgan. Bu turga o ‘g ‘rilik, spirtli ichimliklami iste'mol qilish, xotin-
bozlik, nohaq ayblash kabi jinoyatlar kirgan va ular «xadd» jinoyatlari
gumhi ham deb atalgan.
Jinoyatlaming ikkinchi guruhini butun musulmon jamiyatiga emas,
balki alohida shaxslaming huquqlariga tajovuz qilish sifatida qaraladigan
g ‘ayri huquqiy harakatlar tashkil qilgan. Ularga «qasos» yoki «dia»
gurahidagi jinoyatlar deb qaralgan. Ulami tartibga soluvchi normalar urug‘
80
qabila tuzumi odatlaridan kelib chiqqan bo‘lib, aybdor va jabrlanuvchining
bevosita qasd olish kabi qoldiqlari saqlanib qolgan. Qasddan odam
o ‘ldirish yoki o ‘limga olib keladigan darajada jarohat yetkazish o ‘ldirilgan
shaxsning qarindoshlari tomonidan qonli qasos olinishiga olib kelgan
keyinchalik shariatda agar o ‘ldirilgan shaxsning qarindoshlari qotilni
kechirsalar, qonli qasosni pul bilan qoplash imkoniyatlari nazarda tutilgan.
Xun haqi ozod kishini qasddan oidirganlik uchun ming oltin tanga,
kumushdan ming dirxam, 100 ta tuya berish nazarda tutilgan.
Ehtiyotsizlikdan qilingan qotillik uchun sotib olish belgilangan
bo'lib, bunga qo‘shimcha tariqasida 1 oy ro ‘za tutib berish va bitta
musulmon qulni ozod qilish shart bo‘lgan. Bu guruhga kiruvchi boshqa
jinoyatlar, xususan, tan jarohati uchun ham javobgarlik qasd ya'ni tovon
prinsipi asosida pay do bo‘lgan. Bu prinsip Qur’onda qat'iy belgilab
qo‘yilgan: «qalb uchun qalb, ko‘z uchun ko‘z, quloq uchun quloq, burun
uchun burun javob berishi kerak». Va nihoyat, uchinchi guruh jinoyatlami
xalifalikni tashkil topishi davrida jazolashga loyiq emas deb hisoblangan
harakatlar tashkil qiladi. Shuning uchun ular asosiy shariat manbalarida
ham o ‘z ifodasini topmagan.
Huquqiy ta'limotning rivojlanishi va yuqori tabaqaning shakllangan
ijtimoiy tartibni mustahkamlashga intilishi oqibatida - zakot to‘lamaslik,
ro‘zaga amal qilmaslik, yengil tan jarohati yetkazish, haqorat, bezorilik,
firibgarlik, poraxo‘rlik kabi harakatlari jinoyat sifatida baholanadigan va
sud tartibida jazolanadigan bo‘ldi. Bu ishlar yuzasidan jazoning chegarasi
mujtaxidlar tomonidan bildirilgan fikr va alohida sud’yalaming shaxsiy
baholashiga bog‘liq bo‘lgan.
Musulmon huquqida jazolar jazolashning davlatgacha bo‘lgan
usullari bilan bir qatorda, yetarli darajada ishlab chiqilgan yo‘naltirilgan
huquqiy repressiyani o‘zida aks ettiradi.
Birinchi va ikkinchi guruh jinoyatlar qat’iy belgilangan va qattiq
jazolanadigan xarakterga ega bo‘lgan. Uchinchi guruhga tegishli, jinoyat
uchun jazo keng turli xilliylik va egiluvchanlik bilan ajralib turadi.
Yuqorida ta'kidlab o ‘tilganidek, shariat qonli qasosni ruxsat bergan, bu
bilan qonunlashtirgan. Shu bilan birga shariatda qotil jabrlanuvchi yoki
uning qarindoshlaridan, agar ular o ‘zlarining qonli qasos olish huquq-
laridan voz kechsalar kompensatsiya tariqasida ashyo yoki pul berib o ‘z
jonini sotib olishi mumkin bo‘lgan. Shariat o ‘rta asrlarga xos qattiq va
vahshiy jazolami qo‘llashni ko‘zlaydi. Masalan, bir qancha jinoyatlarga
nisbat oshirilgan, so‘ngra jasad umumiy nalatlashga qo‘yilgan. Shuning
dek, o ‘lim jazosining tirigicha ko‘mish yoki cho‘ktirish kabi turlari ham
81
qo‘Ilanilgaii. Jinsiy a'zolarni ishdan chiqarish va tan jazolari, barmoqlami
oyoq va qo‘llami kesish bichish, toshbo‘ron qilish, kabilar keng
qo‘llanilgan. Arab xalifaligida odatda qamoq jinoyatchilarni sudgacha
saqlab turadigan joy vazifasini bajargan, asta-sekin uni jazo turi sifatida
qo‘llash keng tus oldida, ayniqsa, aloxida holatlar bo‘yicha butun umrga
qamash holatlari ko‘p kuzatilgan. Ozodlikdan mahrum qilish, shuningdek,
uy yoki masjidga qamash yo‘li bilan amalga oshirilgan.
Musulmon huquqida, shuningdek mulkiy sanksiyalar va uyaltirish
jazolari - soqolini olib tashlash, hamma oldida izza qilish, surgun qilish
kabilar ma’lum b o ‘lgan.
Dostları ilə paylaş: |