Xələfli A. A

XXVIII Fəsil 
GEOFİZİKİ ÜSULLARIN KÖMƏYİ İLƏ GEOLOJİ XƏRİTƏ 
ALMA, FAYDALI QAZINTILARIN AXTARIŞI VƏ 
KƏŞFİYYATI 
§ 114. Məhəlli xəritə alma 
Məhəlli tədqiqatlarda aşağıdakı məsələləri həll edirlər. Yerin 
daxili quruluşunun öyrənilməsi geotektonik rayonlaşma, ərazidə 
faydalı qazıntıların yerləşməsi. Bu işlər məlumat almaq məqsədi ilə 
aparılır. 
Məhəlli tədqiqatlarda geofizika üsulu yeganə həqiqi və düzgün 
geoloji məlumat alma mənbəyidir. Bu dərinlik və quruluş geoloji 
downloaded from KitabYurdu.org

---

321 
üsula ayrılır. Yerin dərin qatlarını öyrənən geofiziki üsullara 
aşağıdakılar daxildir. Seysmik kəşfiyyat, qravi kəşfiyyat, maqnit 
kəşfiyyatı və elektrik kəşfiyyatı. 
Seysmik kəşfiyyatda Yer qabığını tədqiq etmək üçün dərin 
seysmik zondlama, profilləmə və seysmoloji üsuldan (uzaq və yaxın 
ərazilərdən gələn dalğaları qeyd etməklə) istifadə olunur. 100-1000 
km-lərlə uzanmış seysmik profillər bizə imkan verir ki, litosferin 
elastiklik xassələrinə görə Yerin daxili quruluşu haqda mülahizələr 
irəli sürək. Seysmik üsul ən dərin tədqiqat mənbəyidir, ona görə də 
bunun köməyi ilə Yerin ən dərin qatlarında Yer qabığının əsas 
səthlərinin sərhədlərinin təyin olunması (litosfer), Maxoroviç 
səthini, Konrad sərhədini öyrənir, kristallik bünövrənin üst qatını və 
s. öyrənməyə imkan yaradır. Bu üsul çökmə qatın quruluşunun da 
öyrənilməsinə imkan verir. Maxoroviçiçin alt sərhədində mantiya 
yerləşir üst qatı litosferə daxildir, bu da seysmik üsulla xəritəyə 
alınır. Yer qabığının əmələ gəlməsində və inkişafında okeanın 
altındakı dağ silsilələri və kontinental rift kimi xətti strukturnar 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Rift sistemləri, elastik xassələrin dəyiş-
məsi ilə bərabər eyni zamanda maqnit, sıxlıq və xassələrlə təsvir 
olunur. Bunlar qravi kəşfiyyat, maqnit kəşfiyyatı üsulları ilə xəritəyə 
alına bilir, eyni zamanda geofiziki üsullarla da burada yaranan fiziki 
sahələri bir-birindən asanlıqla ayırmaq olar. 
Maqnittellurik cərəyan üsulu Yer qabığının dərin qatlarının və 
mantiyanın elektrik keçiriciliyini, o cümlədən, Yerin dərin qatlarında 
mantiyada yerləşən elektrik keçiriciliyi kristallik süxurun 
keçiriciliyindən 3-4 tərtib çox olan kütləli qatın öyrənilməsinə imkan 
verir.Məhəlli quruluşu öyrənən qeofiziki tədqiqat iki mərhələdə 
aparılır: birinci mərhələdə qeofiziki üsulla Yer qabığında əsas geoloji 
quruluş ayrılır, ərazinin ümumi quruluş planı aydınlaşdırılır. Yer 
qabığının əsas ümumi vahidinə dərin qırılmalar, okean quruluşları, 
mərkəzi okean dağ silsilələri, geosinklinal və platformalar daxildir. 
Adları çəkilən quruluş vahidlərini aşkar etmək üçün 1:200.000 
miqyasında qravimetrik və aeromaqnit planalmaları, istinad 
kəsilişlərində isə seysmik və elektrik kəşfiyyat işləri aparılır. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

322 
Kristallik özülün və çökmə qatın quruluşunu və tərkibini 
öyrənmək üçün ikinci mərhələnin qarşıya qoyduğu geofiziki 
kəşfiyyat məsələsinin həllinə baxılır. Özülün əraziləri üçün üç 
yaruslu 
(aşağıdan 
yuxarı) 
quruluş, 
kristallik 
özülün, 
metamorfikləşmiş süxur tapıntıları, qırışıqlarla qırılmalar, müxtəlif 
tərkibli inturiziyalarla yarılıb çıxan orta quruluş yarusu, effuziv, 
terrigen karbonatlı komplekslər və kristallik özülün üstünü örtən
çökəkliklərdəki, qismən metamorfikləşən komplekslər; çökmə yolu 
ilə əmələ gələn örtüyü, zəif diferensiallaşmış metamorfizmə 
uğramamış süxurlardan ibarətdir. Nadir hallarda intruziyalarla 
yarılır. Qeofizika üsulu ilə platformalarda kristallik özülün səthinin 
relyefi tərkibi və daxili quruluşu öyrənilir, burada çökmə və aralıq 
yarusları bir-birindən ayrılır və bunların daxili quruluşları aşkar 
edilir. 
Özülün yerləşdiyi dərinlik və səthinin relyefi demək olar ki, 
bütün geofiziki üsullarla öyrənilə bilər, belə ki, özülün metamorfik 
süxuru fiziki xassələrinə görə bunun üstündə yerləşən aralıq 
yarusunda olan və çökmə örtüyün süxurlarından kəskin fərqlənir. 
Özülün səthi yüksək sürətli (5500-6500m/s) sınan dalğalar sərhədinə 
çevrilir, ona görə də sınan dalğalar seysmik üsulu əsas tədqiqat 
üsullarının biri olur. 
Özülün tərkibini və quruluşunu qeofiziki üsulların hamısı ilə 
öyrənmək olar. Özülün sıxlığına, maqnit, elastik xassələrinə görə 
fərqlənməsi bizə burada dərin qırımlarla məhdud olan blokları 
ayırmağa imkan verir. Məhəlli struktur tədqiqatlarında, maqnit 
kəşfiyyatı üsulu xüsusi rol oynayır. Bu üsul təxmini olaraq Yer 
qabığında müxtəlif inkişaf tarixli böyük blokların sərhədlərini, 
platformaları, platforma düşmə və qalxmalarını, geosinklinolları, 
dağətəyi və dağlararası çökəklikləri, qırışıqlarla səciyyələnən 
zonaların (qurşaqların) izlənməsini və tektonik hərəkətlərin 
elementlərinin təyini, tektonik pozulmaların istiqamətinin təyini, 
dayka komplekslərin izlənməsi və intruziya və effuziv maqnetizm 
yaradan sahələri və s. aşkar etməyə imkan verir. Çökmə örtüyün tərkib 
və quruluşunu öyrənməkdə xüsusən sərfəli olan seysmik və elektrik 
downloaded from KitabYurdu.org

---

323 
kəşfiyyatıdır. Qeofiziki nəticələrin kompleks təhlili ilə özülün üst qatının 
relyefin geoloji və qeofiziki kəsilişlərin və s. fiziki sahələrin xəritəsi 
qurulur. Bu və ya digər faydalı qazıitılar ehtimalı olan sahələri qeyd 
etməklə geoloji quruluş xəritəsi qurulur.