Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

1997-2009 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DOĞMA   YERLƏRDƏ 

 

 

   

 

 

---

316 

 

TƏBRİZİN  YOLLARI  DOLANBADOLAN... 

 

1991-ci  il,  fevralın  onu...  Ömrümüzə  yazılacaq  bir  günün  unudulmaz  axşamı.  Saat 

on  radələri  -  Təbrizin  dolanbadolan  yollarını  qarış-qarış,  fərsəq-fərsəq,  kilometr-kilometr 

udduqca ürəklərimiz atlanıb köksümüzdən çıxmaq istəyir... 

Gündüz  ikidə  Tehrandan  ayrıldıq.  Şofer  dostumuz  Bəhruzun  ustalıqla  sürdüyü 

«Mersedes»  maşını  şüşə  kimi  dümdüz,  hamar,  ən  müasir,  ən  abad  dünya  yolları 

səviyyəsində  Tehran  -Təbriz  magistralıyla  irəlilədikcə  qarşımıza  çıxan  Azərbaycan 

şəhərləri - elə bil yuxularımızdan, röyalarımızdan boylanır, uzun, həsrətli illərin xülyaları, 

ilğımları,  sirablarıdır  -  birdən-birə  gerçəkləşir  -  qübbəli,  abı  günbəzli  Qəzvin,  çinarlı, 

bayram  çılçırağıyla  süslənmiş  Zəncan,  uzaq  işıqları  sayrışan  Miyana...  Ancaq  ən  şirin 

yuxumuz hələ qarşıdadır - Təbriz. Təbrizin dolanbadolan yollarıyla sanki bütün həyatımız 

boyu addımlamış, amma bu şəhərə çata bilməmişik və ömrümüzün bu axşam çağında hansı 

möcüzəyləsə arzumuz həqiqətə çevrilir, niyyətimiz qismət olur. Təbrizin işıqları görünür. 

Elə maşının içindəcə Yaşar Qarayevlə əl verib bir-birimizi təbrik edirik. 

On bir gündür İrandayıq - Tehranı küçə-küçə, meydan-meydan dolaşmışıq, Məşhədə 

uçmuşuq,  İmam  Rzanın  qəbrini  ziyarət  etmişik,  Tusa  getmişik,  böyük  Firdovsinin 

məzarına baş əymişik. Amma 20 günlük səfərimizin ən ülvi məqsədi, ən böyük istəyi, ən 

səbirsiz  həsrəti  -  Təbriz  olub.  Altı  gün  də  keçəcək  -  Şəbüstərə,  Marağaya  baş  çəkəndən 

sonra, Təbrizin küçələrini qarış-qarış gəzəndən sonra, Ərk qalasını, Göy məscidi, Şəhidlər 

qəbiristanını  ziyarət  edəndən  sonra,  Eynal-Zeynal  dağından  dumanlı  Təbrizi 

doyumsuzluqla seyr edib Tərlan bulağından su içəndən sonra bu şəhərlə vidalaşacayıq. Şah 

İsmayılın  paytaxtından,  Səttarxanın,  Xiyabaninin,  Firudin  İbrahiminin  faciəli 

mübarizələrinin  şahidi  olmuş  şəhərdən,  Qətranın,  Saibin,  Şəhriyarın  yurdundan 

ayrılacayıq. 

Ərdəbildə  Şeyx  Səfi  məqbərəsini,  Xətainin  qəbri  üstündəki  günbəzin  başında 

çatılmış beş qılıncı - şair şahın beş qələbəsinin rəmzini görəcəyik, sonra Cənubdan Şimala, 

Azərbaycandan Azərbaycana, Astaradan Astaraya, Vətəndən Vətənə keçəcəyik. 

---

317 

 

Bu  iyirmi  günlük  səfər  indi  xatirəyə,  nağıla,  əfsanəyə  çevrilib.  Gördüklərimizdən 

yalnız  heyranlıqla  danışmaq  istəmirəm.  Təzadlar,  ziddiyyətlər,  qəlbimizi  ağrıdan,  bizi 

həyəcanlandıran, təşvişə salan şeylər də gördük. Abad yollardan keçərkən, dolu bazarları, 

dükanları, uca, müasir binaları seyr edərkən, çağdaş səviyyəli Kompüter mərkəziylə tanış 

olarkən - sabahla qarşılaşırdıqsa, dünənə, srağagünə, Mirzə Fətəli, Cəlil Məmmədquluzadə, 

Sabir,  Möcüz  dövrünə  qayıtdığımız  məqamlar  da  vardı.  Tehranda  4  milyon 

azərbaycanlının yaşadığını, İranda azərbaycanlıların sayının gün-gündən artdığını bilməklə 

bərabər  şah dövründə  Azərbaycan  türkcəsində heç bir  mətbuatın olmadığı,  bu gün  də  bu 

mətbuatın  hələlik,  təəssüf  ki,  dörd-beş  qəzet  və  jurnalla  kifayətlənməsi  bizi,  əlbəttə, 

kədərləndirirdi.  «Varlıq»,  «Yol»  ]urnallarının,  «Keyxani  həvayi»də  Azərbaycan 

türkcəsiylə  çıxan  səhifənin,  «İslami  Birlik»  və  «Füruği  Azadi»  qəzetlərinin  öz  oxucusu 

olmasıyçün  onların  ibtidai,  orta  və  ali  məktəblərdə  yetişməsiyçün  ana  dilində  tədris  də 

olmalıdır. Dil hər bir mədəniyyətin təməlidir. Keçmişin mədəni irsinə, mənəvi dəyərlərinə, 

sənət, ədəbiyyat sərvətlərinə qayğı - ilk növbədə dilə hörmət, dilin qorunması, yaşadılması 

və  inkişaf  etməsidir.İranda  yaşayan  xalqların  bir-biriylə  qaynayıb-qarışması,  bir-birinə 

mehriban  münasibəti  -  hər  xalqın  öz  dilinə  sevgisiylə,  hörmətiylə  bağlıdır.  Tehranda, 

Təbrizdə,  Marağada,  Ərdəbildə,  başqa  şəhərlərdə  Azərbaycan  dilini  yaşadan,  bu  dildə 

yazıb-yaradan neçə-neçə dəyərli insanlarla tanış olduq. Onların arasında yazıçılar, şairlər, 

alimlər, jurnalistlər, müəllimlər, siyasi xadimlər vardı. 

İranın rəhbəri, azərbaycanlı Ayətulla Xomeyni Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin bibisi 

oğlu,  Şəhriyar  poeziyasının  pərəstişkarıdır.  İran  inqilabının  ildönümü  -  Dəhiyi  Fəcr 

bayramı  münasibətiylə  dünyanın  bir  çox  ölkələrindən  gəlmiş  qonaqlarla  bərabər,  biz  də 

ağayi  Xomeyninin  qəbulunda  olduq.  Xarici  işlər  naziri  ağayi  Vilayəti,  mədəniyyət  və 

İslami-irşad naziri ağayi Xatəmi isə yalnız bizi  - dörd nəfər Azərbaycan nümayəndəsini - 

ədəbiyyatşünas, tənqidçi Yaşar Qarayevi, şərqşünas professor Rüstəm Əliyevi, onun həyat 

yoldaşı  ədəbiyyatçı  Ruqiyyə  Qəmbər  qızını  və  məni  qəbul  etdilər,  ətraflı  söhbətlərimiz 

oldu.  Şəbüstərdə  Şeyx  Mahmud  Şəbüstərinin,  Marağada  Əhvədinin  məzarlarını  ziyarət 

etdik.  Tufarqan  (Azərşəhr)  yaxınlığındakı  qədim  qəbiristanlıqda  Aşıq  Abbasın  qəbrini 

---

318 

 

axtardıq.  Marağada  hülakü  dövrünün  memarlıq  abidələriylə,  Nəsirəddin  Tusi 

observatoriyasının  qalıqlarıyla  tanış  olduq,  şeir  gecəsində  çıxış  etdik,  Təbrizdə  ustad 

Şəhriyarın  da  dəfn  olunduğu  möhtəşəm  Şairlər  məqbərəsinin  qonaqlar  dəftərinə  ürək 

sözlərimizi yazdıq. Tehranda Şəhriyarın qardaşı Xoşkinabi Bakı Televiziyonunda «Heydər 

babaya  salam»  tamaşasını  seyr  etdiyini  (rejissor  Vaqif  Həsənovun  qoyduğu  tamaşanı) 

söylədi. Təbrizdə ustadın evinə getdik, oğlu Hadi bizi mehribanlıqla qarşıladı, gəlini böyük 

şairin son günlərində ona şəfqət bacısı kimi xidmət etdiyindən və Şəhriyarın vəsiyyətindən 

söz açdı. Son nəfəsində, ölüm ayağında ustad Azərbaycan türkcəsini qorumağı, sevməyi, 

yaşatmağı vəsiyyət edib. Hadinin, gəlinin səslərini, bu son dərəcə  qiymətli şəhadəti lentə 

yazdıq. Ümumiyyətlə, Tehranda, Təbrizdə, başqa şəhərlərdə görüşdüyümüz onlarla adamın 

səslərini  lentə  yazdıq,  qələm  sahiblərinin  şeirlərini,  məqalələrini,  kitablarını,  şəkillərini 

aldıq. Dost kimi görüşdük, yoldaş kimi mübahisələr etdik, qardaş kimi ayrıldıq. 

Mübahisələrimiz  ən  çox  əlifba  məsələsi  üstündə  idi.  Demək  olar  ki,  bütün 

görüşdüklərimiz  latın  əlifbasına  deyil,  ərəb  əlifbasına  (onlar  islami  əlifba  deyirlər) 

keçməyimizi arzulayırdılar. Bunun qeyri-real olduğunu izah etməyə çalışırdıq, onu da qeyd 

etdik ki, məktəblərimizdə əski əlifba da öyrədilir, latın əlifbası isə (İranda   bütun   ziyalılar 

latın  əlifbasını  sərbəst  oxuyur)  bizi  bütün  cənublu  qardaşlarımızla  da  daha  artıq 

yaxınlaşdıracaq. Hərə öz fikrində qalırdı, amma o taylı qardaşlarımıza boyun olduq ki, hər 

halda onların  rəyini ictimaiyyətimizə  çatdıracayıq.  «Ədəbiyyat  qəzeti»nin bu  nömrəsində 

dərc  edilən  iki  yazı  -  körkəmli  alim,  qeyrətli  ziyalı  Cavad  Heyyətin  məqaləsi  və  şair 

Sönməzin  şeiri  -  verdiyimiz  sözə  əməl  etdiyimizin  sübutudur.  Əlbəttə,  bu  yazıların  çap 

olunması ordakı fikirlərlə razılaşmağımız demək deyil. Keçmişimizdən üz çevirməməliyik, 

amma  bu  günümüzü  və  xüsusən  gələcəyimizi  də  düşünməliyik.  «Cümhuri  İslami» 

qəzetində  dərc  olunmuş  müsahibəmdə  dediyim  sözləri,  burda  da  təkrar  edirəm:  «Biz 

keçmişimizə də sədaqətli olmalıyıq, gələcəyimizə də...». 

«Latın  əlifbası  sizi  bizdən  ayıracaq»  fikrinə  gəlincə  isə,  deyirdik  ki,  əgər  50  il 

ərzində  kirill  əlifbası  bizi  bir-birimizdən  ayıra  bilməyibsə,  latın  əlifbası  niyə  ayırmalıdır. 

Bəzən mübahisələr də qızışır: «Latına keçməkdənsə, elə kirilli saxlasanız yaxşı olar» fikri 

---

319 

 

də  səslənirdi.  Bu  fikrin  içində  isə  latın  əlifbasının  bizi  Türkiyə  türkcəsiylə  yaxınlaşdırıb 

Cənubi  Azərbaycandan  uzaqlaşdıracağı  ehtimalı  və  qorxusu  vardı.  «Onlar  sizin  əminiz 

oğlu, biz qardaşınızıq» deyirdilər. «Doğrudur, - deyirdik, - amma biz həm əmioğlumuzla, 

həm qardaşımızla mehriban olmaq istəyirik və istəyirik ki, əmioğlumuzla qardaşımız özləri 

də bir-biriylə mehriban olsun». 

İran  səfərimizdən  doğan  müşahidələrim,  mülahizə  və  qeydlərim  çoxdur  -  imkan 

tapıb  onları  səliqəyə  salmaq,  geniş  bir  yazıyla  çıxış  etmək  istəyirəm.  Hələlik  isə  bizə 

göstərilən böyük diqqət, qayğı, qonaqsevərlik üçün dərin minnətdarlığımızı bildirmək, çox 

maraqlı səfər haqqında ilk təəssüratımı, Təbrizi görməyimizin dünyaya sığmayan sevincini 

oxucalarla bölüşmək istədim. 

 «Ədəbiyyat  qəzet»nin  bütünlüklə  Gənubi  Azərbaycana  həsr  olunmuş  bu  misilsiz 

nömrəsi - Azərbaycanımızın mənəvi, mədəni, ədəbi bütövlüyünü göstərən, iki tay arasında 

söz,sənət  körpülərini  möhkəmləndirən  mühüm  addım,son  dərəcə  əhəmiyyətli 

təşəbbüsdür.Sərhədləri  dövlətlər  yaradır,mədəniyyət  isə  aradan  götürür.Bu  nömrənin 

çıxması  münasibətilə  həm  o  taylı,həm  bu  taylı  oxucuları  ürəkdən  təbrik  edir  və 

salamlayıram.  İnanıram  ki,qəzetimizin  bu  nömrəsi  ədəbi,ictimai  fikir  tariximizə,milli 

vəhdət və birlik tariximizə düşəcək və orada həmişəlik qalacaqdır.