Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

37
2.    İqtisadi problemlər
2.1.   Sənaye,  yaşayış  və  sosial  obyektlərə  dəyən  zərərlər  və  onların  aradan 
qaldırılması
2.2.   Azərbaycan  Respublikasının  sosial  və  iqtisadi  inkişaf  strategiyasının 
həyata keçirilməsində işğal faktorunun neqativ rolu.
Ümumiyyətlə,  Ermənistan-Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi 
nəticəsində doğma torpaqlarından didərgin salınmış 1 milyonadək azərbaycanlı 
qaçqın və məcburi köçkünün sosial problemləri Azərbaycan dövlətinin gündəlik 
probleminə çevrilmişdir. Heydər Əliyevin Azərbaycan rəhbərliyinə qayıdışından 
sonra  bu  problemin  həlli  istiqamətində 
görülən ən böyük tədbirlərdən biri 1998-ci 
ildə  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin 
sərəncamına  əsasən,  “Qaçqınların  və 
məcburi  köçkünlərin  problemlərinin  həlli 
üzrə  Dövlət  Proqramı”nın  təsdiq  edilməsi 
olmuşdur. 1999-cu ildə isə ölkə prezidentinin 
fərmanı  ilə  dünya  təcrübəsində  ilk  dəfə 
olaraq  Məcburi  Köçkünlərin  Sosial  İnkişafı 
Fondu təşkil edilmişdir. Sosial problemlər ilk 
növbədə öz torpaqlarından qovulmuş və ya 
məcburi  köçmüş  azərbaycanlıların  yaşayış 
yeri  ilə  təmin  olunması  məsələsindən 
ibarətdir. 
Qaçqın  və  məcburi  köçkünlərin  bütün 
sosial  problemləri,  o  cümlədən  onların 
yaşayış  yerləri  ilə  təmin  edilməsi  məsələsi 
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1 iyul 
2004-cü il tarixli 298 saylı Sərəncamı ilə təsdiq 
edilmiş “Qaçqınların və məcburi köçkünlərin 
yaşayış  şəraitinin  yaxşılaşdırılması  və 
məşğulluğunun  artırılması  üzrə  Dövlət 
Proqramı”nda  və  həmin  Sərəncamın  icrası 
ilə  əlaqədar  Azərbaycan  Respublikası 
Nazirlər  Kabinetinin  4  noyabr  2004-cü  il 
232c  saylı  Sərəncamı  ilə  təsdiq  edilmiş 
Tədbirlər Planında öz əksini tapmışdır [4]. 
Bu  plana  uyğun  olaraq,  həlli  nəzərdə 
tutulmuş  problemlər  əsasən  aşağıdakılar 
olmuşdur:  22.921  ailə  -  110  min  məcburi 
köçkünün həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması, 
o cümlədən 21.354 ailənin yeni qəsəbələrə 
Ermənistan-Azərbaycan 
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi 
nəticəsində doğma 
torpaqlarından didərgin 
salınmış 1 milyonadək 
azərbaycanlı qaçqın və 
məcburi köçkünün sosial 
problemləri Azərbaycan 
dövlətinin gündəlik 
probleminə çevrilmişdir. 
Heydər Əliyevin Azərbaycan 
rəhbərliyinə qayıdışından 
sonra bu problemin həlli 
istiqamətində görülən ən 
böyük tədbirlərdən biri 
1998-ci ildə Azərbaycan 
Respublikası Prezidentinin 
sərəncamına əsasən, 
“Qaçqınların və məcburi 
köçkünlərin problemlərinin 
həlli üzrə Dövlət 
Proqramı”nın təsdiq edilməsi 
olmuşdur. 1999-cu ildə isə 
ölkə prezidentinin fərmanı ilə 
dünya təcrübəsində ilk dəfə 
olaraq Məcburi Köçkünlərin 
Sosial İnkişafı Fondu təşkil 
edilmişdir. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
38 
köçürülməsi,  1567  ailənin  isə  müvəqqəti  məskunlaşdıqları  ictimai  binaların 
təmiri, 30 min iş yerinin (onlardan 25 mini inşaat işlərində, 5 mini yeni təşkil 
olunacaq kiçik sexlərdə) yaradılması [4]. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 
4 fevral 2004-cü il tarixli 80 saylı Sərəncamına [3] və yeni Dövlət Proqramına 
uyğun olaraq, Dövlət Neft Fondundan ayrılan vəsait hesabına sifarişçi təşkilat 
olan Məcburi Köçkünlərin Sosial İnkişafı Fondu tərəfindən Ağdam rayonunda 
12,  Ağcabədi  rayonunda  1  qəsəbənin  tikintisi  başa  çatdırılmış,  məcburi 
köçkünlərin  həmin  qəsəbələrə  köçürülməsi  və  4  çadır  düşərgəsinin  ləğv 
edilməsi təmin edilmişdir [6, s.268].
Azərbaycan  Respbulikasının  Prezidenti  tərəfindən  2006-cı  il  martın  1-də 
təməli qoyulmuş Ağdam rayonunun Quzanlı qəsəbəsindəki Olimpiya İdman 
Kompleksinin tikintisi 2007-ci ildə başa çatdırılmış və 2008-ci il yanvarın 17-də 
keçirilmiş açılış mərasimində Prezident İlham Əliyev də iştirak etmişdir. Ağdam 
və  Ağcabədi  rayonlarında  yeni  salınmış  qəsəbələrdə  ümumi  sahəsi  190.632 
kv.m  olan  3860  yaşayış  evi  ilə  yanaşı,  15  məktəb  binası,  5  uşaq  bağçası,  1 
xəstəxana, 9 tibb məntəqəsi, 8 klub-icma mərkəzi, 7 poçt və rabitə şöbəsi, 11 
hamam, 10 inzibati bina, 1 yanğın postu tikilmiş, 113,8 km yol, 139,2 km su 
xətti, 43,2 km qapalı irriqasiya sistemi, 211,9 km elektrik hava xətti çəkilmiş, 
124 artezian quyusu qazılmışdır. İnşaat işlərinə respublikanın 30-dan çox şəhər 
və rayonundan təxminən 20 min nəfər cəlb olunmuşdur. 
Bundan  əlavə,  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  100  qaçqın  və  məcburi 
köçkün  ailəsi  üçün  yaşayış  evləri  tikilib  istifadəyə  verilmiş,  Saatlı  rayonunda 
Yunanıstanın  Bakı–Tbilisi–Ceyhan  boru  kəmərinin  Azərbaycan  sektorunun 
tikintisini həyata keçirən “Contractors İnternational Company” (CCİC) şirkətinin 
vəsaiti hesabına salınmış 100 ailəlik qəsəbəyə məcburi köçkünlərin köçürülməsi 
təmin edilmişdir [6, s.268].
2001-2009-cu illərdə Dövlət Neft Fondundan (612,9 milyon manat) və digər 
mənbələrdən (33,2 milyon manat) ayrılan 6436,1 milyon manat vəsait hesabına 
18.190  ailə  (81,8  min  nəfər)  -  daimi  məskunlaşmamış  qaçqın  və  məcburi 
köçkünlər üçün 10.168 min kv.m sahəsi olan 63 qəsəbə və fərdi ev, həmçinin 
123 məktəb, 4 musiqi məktəbi, 37 uşaq bağçası, 45 tibb müəssisəsi, 33 rabitə evi 
tikilmiş, 542 km yol, 645 km su xətti, 1007 km hava elektrik xətti çəkilmiş, 81,5 
km qaz, 33,1 km kanalizasiya, 1,27 km istilik xətləri çəkilmiş, 11 min ha torpaq 
sahəsində irriqasiya işləri aparılmış, 537 elektrik transformatoru quraşdırılmışdır. 
Ermənistandan  qaçqın  düşmüş  azərbaycanlıların  məskunlaşdırılması  üçün 
1330 ev tikilərək onların istifadəsinə verilmişdir [6, s.269].
2009-cu ildə respublikanın ayrı-ayrı şəhər və rayonları üzrə 90 müvəqqəti 
məskunlaşma  obyektində  39  ədəd  müxtəlif  markalı  güc  transformatoru,  66 
ədəd artezian və digər su nasosu quraşdırılmış, həmçinin 2925 metr müxtəlif 
markalı  güc  kabeli,  67.000  metr  elektrik  naqili  verilmişdir.  Həmin  ildə  “Bakı 
elektrikşəbəkə”  və  “Sumqayıt  elektrikşəbəkə”  ASC  tərəfindən  fərdi  evlərdə 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
39
və  570  kompakt  yaşayış  yerlərində  elektrik  sayğaclarının  quraşdırılması  işi 
tam  başa  çatdırılmışdır.  “Azərenerji”  Səhmdar  Cəmiyyətinin  “Regional  Enerji 
Təchizatı” MMC-ləri tərəfindən nəzərdə tutulan ümumi 83.730 sayğacdan fərdi 
evlərdə 36.193, 1180 kompakt məskunlaşma obyektində olan 32.182 mənzildən 
isə 23.914 mənzildə sayğac quraşdırılmışdır. “Azərenerji” Səhmdar Cəmiyyəti 
tərəfindən ümumilikdə 60.107 ədəd sayğac quraşdırılmışdır [6, s.271].
Hazırda məcburi köçkünlərin 50 min nəfəri yataqxanalarda, 25.550 nəfəri 
fin evlərində, qalanları isə ictimai binalarda, tikintisi yarımçıq qalmış binalarda, 
sanatoriya,  pansionat  və  sair  kommunal  şəraiti  çox  aşağı  olan  yerlərdə 
yaşayırlar.  Nəticədə,  qaçqın  və  məcburi  köçkünlərin  yaşayış  vəziyyətinin 
yaşxılaşdırılması istiqamətində 2001-2010-cu illər ərzində qaçqın və məcburi 
köçkünlərin müvəqqəti məskunlaşması üçün 20 min ailəlik 67 yeni qəsəbə və 
fərdi ev tikilərək onların istifadəsinə verilmişdir [6, s.261].
Hal-hazırda  Azərbaycan  Respublikasının  ərazisində  378  min  505  nəfər 
əmək qabiliyyətli məcburi köçkündən 35 min 872 nəfəri işsizdir. İş yerlərinin 
yaradılması,  o  cümlədən  aqrar  sənayedə  görülən  böyük  həcmli  işlərə 
baxmayaraq,  işsizlik  probleminin  tamamilə  aradan  qaldırılması  bir  sıra 
maneələrlə üzləşir. 
Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  1  iyul  2004-cü  il  tarixli  298  saylı 
Sərəncamı  ilə  təsdiq  edilmiş  “Qaçqınların  və  məcburi  köçkünlərin  yaşayış 
şəraitinin yaxşılaşdırılması və məşğulluğunun artırılması üzrə Dövlət Proqramı”  
və ona Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 31 oktyabr 2007-ci il tarixli 2475 
saylı  Sərəncamı  ilə  edilmiş  əlavələrin  icrası  nəticəsində  məcburi  köçkünlər 
arasında yoxsulluq həddi 75 faizdən 23 faizə enmişdir. 
Yeni salınmış qəsəbələrdə 27.814 yeni iş yeri yaradılmış, Nazirlər Kabinetinin 
6 noyabr 2000-ci il tarixli 204 saylı “Kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq üçün 
məcburi  köçkünlərə  kreditlərin  verilməsi  Qaydalarının  və  şərtlərinin  təsdiq 
edilməsi  haqqında”  qərarına  uyğun  olaraq,  2001-2002-ci  illərdə  büdcədən 
ayrılmış 2 milyard manat vəsait hesabına 1000 nəfərdən çox məcburi köçkünə 
kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq üçün mikrokreditlər verilmişdir. Sahibkarlığa 
Yardım Milli Fondu tərəfindən isə 150 ailəyə 3,4 milyard manat kredit verilmişdir. 
Məcburi köçkünlərə müvəqqəti istifadə üçün dövlət və bələdiyyə fondlarından 
60 min ha torpaq sahəsi ayrılmış, 47 min məcburi köçkünün əhatə olunduğu 
760 fermer təsərrüfatı yaradılmışdır [6, s.264].
Yeni salınmış qəsəbələrə köçürülmüş qaçqın və məcburi köçkün ailələrinə 
kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq üçün torpaq sahəsi ayrılmış, hər ailəyə 1 
milyon  manat  məbləğində  əvəzsiz  maliyyə  yardımı  göstərilmişdir.  Həmin 
qəsəbələrdə 60-dan çox fermer təsərrüfatı yaradılmışdır [6, s.264].
Azərbaycan  Respublikası  Qaçqınların  və  Məcburi  Köçkünlərin  İşləri  üzrə 
Dövlət  Komitəsinin  2013-cü  ilin  əvvəllərinə  olan  məlumatlarını  təhlil  etsək, 
Azərbaycan  Respublikasında  Ermənistan-Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
40 
münaqişəsi  nəticəsində  məcburi  köçkün  düşmüş  vətəndaşların  içərisində 
əməkqabiliyyətli  olanların  sayı  378.505  nəfər,  məşğulluğu  təmin  olunmuş 
məcburi köçkünlərin sayı 342.633 nəfər olmuşdur ki, onlardan 160.895 nəfəri 
büdcə  təşkilatlarında  və  digər  sahələrdə  daimi  işlə,  181.738  nəfəri  isə  kənd 
yerlərində  torpaq  sahəsi  və  məşğulluqla  təmin  edilmişdir.  Yeni  qəsəbələrdə 
məşğulluğu  təmin  edilmiş  köçkünlərin  sayı  45.325  nəfər,  Əmək  və  Əhalinin 
Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tərəfindən işə düzələnlərin sayı 9872 nəfər olmuşdur 
[6, s.289-290].
Ermənistan–Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycan üçün 
yaratdığı iqtisadi problemlər öz-özlüyündə sosial problemləri kəskinləşdirən 
faktorlardan  biridir.  Keçmiş  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayəti  (DQMV)  ilə 
Azərbaycanın aşağıdakı istiqamətlərdə hərtərəfli əlaqələri mövcud olmuşdur: 
istehsalın kooperasiya əlaqələri, əmtəə-mal dövriyyəsi, maddi-texniki təchizat, 
nəqliyyat-yük  əlaqələri,  elmi-texniki  əlaqələr,  dövlət  idarəetmə  əlaqələri, 
mədəni-maarif əlaqələri. 
Bu əlaqələrin hər birinin təhlili Dağlıq Qarabağın Azərbaycanla sıx iqtisadi 
əlaqəsindən  xəbər  verir.  Məsələn,  1985-ci  ildə  Xankəndidəki  (Stepanakert) 
İpək Kombinatına daxil olan barama xammalının cəmi 8 faizi Dağlıq Qarabağın 
özündə istehsal olunurdu, qalan 92 faiz isə Azərbaycanın digər rayonlarından 
gətirilirdi.  DQVM-nin  1986-cı  ildə  həyata  keçirdiyi  xarici  iqtisadi  əlaqələrin 
həcminin cəmi 0,3 faizi və idxalının 1,4 faizi Ermənistanın, onun ixracatının 33,3 
faizi isə Azərbaycanın payına düşürdü [6, s.265].
Nəticə
Nəzərdən keçirdiyimiz bu faktlar Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ 
münaqişəsinin sosial problemlərinin iqtisadi yönünü də göstərir. Bu gün həmin 
münaqişənin  Azərbaycan  üçün  doğurduğu  ağır  sosial  problemlərin  əslində 
önəmli faktorlarından biri və birincisi erməni işğalının ölkənin iqtisadiyyatına, 
konkret  Dağlıq  Qarabağın  və  ətraf  rayonların,  həmçinin  coğrafi  baxımdan 
bölgədən uzaq olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının iqtisadiyyatına vurduğu 
böyük  ziyandır.  Azərbaycan  dövləti  üçün  münaqişənin  doğurduğu  sosial 
problemlərin  həlli  iqtisadiyyata  dəymiş  külli  miqdarda  ziyanın  da  aradan 
qaldırılması kimi böyük bir problemi də doğurmuşdur.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1.  Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: “Qanun”, 2009, - 56 s.
2.  Heydər  Əliyev.  Müstəqilliyimiz  əbədidir.  Çıxışlar.  Nitqlər.  Bəyanatlar.  Məktublar. 
Müsahibələr. VI c., mart 1996 – iyun 1996 /Redaktor: Ramiz Mehdiyev. Bakı: Azərnəşr, 
1998,  -512 s. 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
41
3.  İlham Əliyev. İnkişaf məqsədimizdir. Çıxışlar. Nitqlər. Bəyanatlar. Müsahibələr. Məktublar. 
Müraciətlər. Fərmanlar. III c., fevral 2004 – aprel 2004 /Redaktor: Ramiz Mehdiyev. Bakı: 
Azərnəşr, 2008, – 416 s. 
4.  İlham Əliyev. İnkişaf məqsədimizdir. Çıxışlar. Nitqlər. Bəyanatlar. Müsahibələr. Məktublar. 
Müraciətlər. Fərmanlar. V c., iyun 2004 – avqust 2004 /Redaktor: Ramiz Mehdiyev. Bakı: 
Azərnəşr, 2010, -392 s.
5.  Mirzəzadə A. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycan və Ermənistan dövlətçiliklərinə 
təsiri // “Dirçəliş – XXI əsr”, 2010, № 141-142, s.209-217.
6.  Mirzəzadə A. Qarabağ düyünü. Bakı: “Azərbaycan”, 2012, - 608 s.
7.  İqtisadi islahatlar və onun nəticələri  
     http://www.azerbaijan.az/portal/Economy/Reforms/reforms_a.html
Aydin Mirzazadeh
The  impact  of  the  conflict  with  Armenia  on  implementation  of  the 
strategy for socio-economic development of the Republic of Azerbaijan
In 1991, after the restoration of state independence of Azerbaijan a transition 
to a democratic political system made it necessary to create a new economy 
and  a  new  development  model.  However,  one  cannot  deny  the  negative 
impact of Armenia’s policy of aggression on the social development of the 
country, which was a suspension of economic development and emergence of 
social problems in the occupied territories of Azerbaijan.
In  this  difficult  period,  the  return  of  a  great  politician  Heydar  Aliyev  to 
Azerbaijan  and  his  leadership  of  the  Republic  initiated  a  period  of  radical 
change.  In  the  first  place,  a  strategy  for  socio-economic  development  of 
the  Republic  of  Azerbaijan  was  developed.  In  the  process  of  building  an 
independent state, a qualitatively new model of economic reforms and a new 
development model were created which have been unique to Azerbaijan.
Айдын Мирзазаде
Влияние  армяно-азербайджанского  нагорно-карабахского  кон-
фликта на реализацию стратегии социально-экономического разви-
тия Азербайджанской Республики
В  1991  году  после  восстановления  Азербайджаном  государственной 
независимости  построение  демократического  государственного  строя 
сделало  необходимым  создание  новой  экономики  и  ее  новой  модели 
развития. Но нельзя отрицать и негативное влияние политики агрессии и 
захвата со стороны Армении на социальное развитие страны, что приве-
ло к приостановке экономического развития и возникновению социаль-

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
42 
ных проблем на захваченных территориях.
В  этот  тяжёлый  период  с  возвращением  великого  политика  Гейдара 
Алиева к руководству Азербайджаном в республике начался период кар-
динальных перемен. В первую очередь была разработана стратегия со-
циально-экономического развития Азербайджанской Республики. В про-
цессе  построения  независимого  государства  была  создана  качественно 
новая Азербайджанская модель экономических реформ и развития.
Azərbaycanda 
beynəlxalq 
dillərin 
işlədilməsi

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
43
Açar sözlər: beynəlxalq dil, lingua franca, dövlət dili, dil siyasəti,  milli kimlik,
Key words: international language, lingua franca, state language, language 
policy, national identity 
Ключевые  слова:  международный  язык,  лингва  франка, 
государственный язык, языковая политика, национальная идентичность 
Azərbaycanda 
beynəlxalq 
dillərin 
işlədilməsi
Gülşən 
PAŞAYEVA
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 
yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin 
direktor müavini,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
[e-mail]

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
44 
Giriş
Bu  gün  beynəlxalq  dillər  qloballaşan  dünyanın  tərkib  hissəsidir.  Onlar 
millətlərarası ünsiyyət vasitəsi (lingua franca) [1] olaraq geniş əhatə dairəsinə 
malikdirlər  və  beynəlxalq  münasibətlər  sistemini  onlarsız  təsəvvür  etmək 
çətindir. 
Müasir dünyada beynəlxalq dil kimi işlədilən ingilis, ispan, fransız, ərəb, al-
man, portuqal, rus və s.  dillər bir sıra dövlətlərin rəsmi dilləri olmaqla yanaşı 
(məsələn, ingilis dili 63 dövlətin, fransız dili 34 dövlətin, ispan dili 23 dövlətin, 
ərəb dili 22 dövlətin, alman və portuqal dillərindən hər biri 7 dövlətin rəsmi 
dilləridir  [2,  s.302]),  diplomatik  münasibətlərdə,  BMT  və  digər  beynəlxalq 
təşkilatlarda  mütəmadi  olaraq  istifadə  edilir  (ingilis,  fransız,  ispan,  ərəb,  rus 
və çin dilləri BMT-nin müxtəlif qurumlarının rəsmi və işçi dilləridir [3]). Bu gün 
beynəlxalq dillər xarici dil kimi də bir çox ölkələrdə həvəslə öyrənilir.  
S.Hantinqtonun fikrincə, dünyada ən çox yayılmış dillər - ingilis, ispan, fran-
sız, ərəb, rus və s. eyni zamanda keçmiş imperiya dilləridir və onların müstəmləkə 
xalqları tərəfindən öyrənilməsi üçün imperiyalar daim səy göstərmişlər [4, s.62]. 
Lakin bu dillərdən sərbəst istifadə etmək bacarıqları müstəmləkə xalqlarına bir 
sıra maddi və mənəvi dividentlər də gətirmiş, onların təhsil almasına, sosial və 
mədəni cəhətdən sürətlə inkişaf etməsinə imkan yaratmışdır. 
Beləliklə,  keçmiş  müstəmləkələri  olan  güclərin  fəal  dəstəyi  ilə  həyata 
keçirilən  bu  uzaqgörən  siyasət  nəticəsində  bu  gün  keçmiş  imperiya  dilləri 
bir sıra dövlətlərin rəsmi və ya dövlət dilləridir. Eyni zamanda XX əsrdə keç-
miş imperiyaların qalıqları əsasında yaranmış dövlətlər də öz təsir dairələrini 
itirməmək  və  dünya  miqyasında  siyasi  və  mədəni  nüfuzunu  artırmaq 
məqsədilə  müxtəlif  hökumət  qurumları  və  özəl  fondlar,  beynəlxalq  QHT-lər 
və s. təşkilatlar vasitəsilə beynəlxalq dillərin öyrənilməsinə maliyyə və texniki 
yardım göstərirlər.
Bu mənada 1934-cü ildə yaradılmış və artıq dünyanın 100-dən çox ölkəsində 
fəaliyyət göstərən British Council [5] tərəfindən bu sahədə aparılan siyasət da-
nılmazdır. O, milyonlarla insanlar tərəfindən ingilis dilinin öyrənilməsinə dəstək 
verməklə yanaşı, incəsənət, təhsil və ictimai sahədə həyata keçirilən müxtəlif 
proqramlar və xidmətlər vasitəsilə də insanları Birləşmiş Krallıq ilə əlaqələndirir. 
Bu gün ingilis dili, demək olar ki, qlobal lingua franca hesab edilir. Statisti-
kaya əsasən, o, 300 milyon insan üçün ana dili, 100 milyondan artıq insan üçün 
ikinci dil və 600 milyon insan üçün xarici dildir [6, s.27]. Lakin ingilis dilinin 
dünyadakı populyarlığı yalnız keçmiş Britaniya imperiyasının, “British Council” 
təşkilatının fəaliyyəti və ABŞ-ın İkinci Dünya müharibəsindən sonra dünyadakı 
hakim mövqeyi ilə izah edilməməlidir. Eyni zamanda beynəlxalq aləmdə qlobal 
iqtisadiyyatın, eləcə də ticarət, elm və texnologiyaların sıx bağlılığı XX əsrin so-
nundan başlayaraq, ingilis dilinin ilk növbədə məhz bu sahələrin nümayəndələri 
üçün millətlərarası qlobal ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsinə təkan vermişdir.
Bu gün dünyada geniş yayılmış beynəlxalq dillərdən biri  də fransız dilidir. 
Bu dildə 274 milyona yaxın insan danışır. Bu dildə danışan insanların ümumi 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
45
sayına görə beynəlxalq dillər arasında fransız dili 9-cu yeri tutur [7]. Buna bax-
mayaraq, onun əhatə dairəsi olduqca genişdir və o, ingilis dili ilə bərabər dün-
yanın beş qitəsində də işləkdir. Lakin Avropa İttifaqı (Aİ) çərçivəsində fransız 
dili həm ana dili (16%), həm də xarici dil (19%) kimi ikincidir. Aİ-də ana dili kimi 
istifadə edilən dillər arasında birinci yeri alman dili (23%), xarici dillər arasında 
isə ingilis dili (41%) tutur. Bu baxımdan Aİ ərazisində alman (10%) və ispan 
dilləri (7%) xarici dil kimi fransız dilindən geridədirlər [7].  
Fransız dilinin qlobal səviyyədə öyrənilməsində və təşviq edilməsində 1970-
ci  ildə  yaradılmış  Beynəlxalq  Frankofon  Təşkilatı  (OIF)  müstəsna  rol  oynayır. 
Ümumilikdə 80 üzv dövlət və hökuməti (57 üzv və 23 müşahidəçi qismində) 
bir araya gətirən bu təşkilatda BMT-də təmsil olunan dövlətlərin üçdə biri top-
lanmışdır [7].
İspan dili də beynəlxalq dil kimi qloballaşan dünyada böyük nüfuza ma-
likdir. O, çin dilindən sonra dünyada bu dildə danışan insanların sayına görə 
ikinci yeri tutur. İspan dili həm də millətlərarası ünsiyyət vasitəsi olaraq ingilis 
dilindən sonra ikinci yeri tutur. Bu dildən ana dili, ikinci dil və xarici dil kimi 
istifadə edən 495 milyon insanın böyük əksəriyyəti Latın Amerikası və Karib 
dənizi hövzəsində, eləcə də Ekvatorial Qvineyada yaşayır. Demoqrafiq proq-
nozlara əsasən, 2030-cu ilə qədər dünya əhalisinin 7,5%-i ispan dilində danı-
şacaq və 2050-ci ilə qədər ABŞ dünyanın coxsaylı ispandilli əhalisinə malik olan 
dövlətinə çevriləcək [8].
İspan  və  portuqal  dillərinin  dünyada  vüsət  alması  və  ikidilliliyin  inkişaf 
etdirilməsi  məqsədilə  1991-ci  ildə  İber-Amerika  Dövlətləri  Təşkilatı  (OEİ)  [9] 
(əvvəl o, “Təhsil, elm və mədəniyyət məsələləri üzrə  İber-Amerika Dövlətləri 
Təşkilatı” adlanırdı) yaradılmışdır. Bu təşkilat humanitar və mədəni sahələrdə 
inkişafı,  qarşılıqlı  iqtisadi  əlaqələri  və  xarici  siyasət  sahəsində  əməkdaşlığı 
əlaqələndirməklə məşğuldur [8]. İspan dili və mədəniyyətinin dünyada təşviq 
edilməsində Servantes İnstitutu [10] və İspan ili üzrə Kral Akademiyası (RAE) 
[11] da böyük rol oynayır.
Müxtəlif  hesablamalara  əsasən,  hal-hazırda  100  milyondan  180  milyona  
qədər  insanın  ana  dili  hesab  edilən  alman  dili  də  beynəlxalq  dillərdən  biri-
dir [12]. İlk növbədə Aİ ərazində yaşayan əhalinin əksəriyyətinin alman dilini 
ana dili kimi işlətməsi [13, s.235] Avropada bu dilin geniş istifadə edilməsinə 
əlverişli imkan yaratmışdır. Lakin o, xarici dil kimi hələlik ingilis və fransız dilləri 
ilə müqayisədə geridədir.   
Alman dilinin və mədəniyyətinin xaricdə populyarlığının artırılması və Alma-
niya haqqında müsbət imicin formalaşması məqsədilə bu ölkədə bir sıra dövlət 
və özəl təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Onların arasında 1925-ci ildə yaradılmış və 
dünyada ən böyük tələbə və alimlərin mübadiləsini dəstəkləyən təşkilat olan 
Alman  Akademik  Mübadilə  Xidmətini  (DAAD)  [14],  eləcə  də  xaricdə  alman 
dili  biliklərini  dəstəkləyən  və  beynəlxalq  mədəni  əməkdaşlıq  istiqamətində 
fəaliyyət göstərən Höte İnstitutunu [15] göstərmək olar.
Beynəlxalq dillər arasında rus dili özünəməxsus yerlərdən birini tutur. Sovet 
dövründə  o,  millətlərarası  ünsiyyət  vasitəsi  kimi  daha  geniş  nüfuz  dairəsinə