Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

Erməni silahlı dəstələrinin 
müharibə dövründə türkləri 
və digər müsəlmanları 
kütləvi şəkildə məhv etmələri 
ABŞ, rus, erməni, türk və 
Azərbaycan mənbələrində 
də təsdiq edilir. ABŞ 
tarixçiləri Castin Makkarti 
və Karolin Makkarti 100 min 
Rusiya və Anadolu erməni 
döyüşçüsünün Anadoluda 
müsəlmanlara qarşı 
vuruşduğunu yazırlar. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
22 
Millətindən  asılı  olmayaraq  qaçqınlara  yardım  edilməsi  üzrə  Bakıda  ya-
radılmış  komitənin  rəhbəri  V.İ.Frolov,  üzvlər  Məşədi  Əzizbəyov,  E.Anşeles, 
T.A.İsaxanyan, P.J.Karamurza, N.J.Kolesnikov və P.V.Talakvadze hərbi əməliyyatlar 
meydanından gələn qaçqınlara yardım edilməsi ilə bağlı 1915-ci ilin fevral ayın-
da müraciət etdilər. Müraciətdə deyilirdi: “Məlum olduğu kimi, Qars vilayətinin 
müsəlmanları hərbi əməliyyatlardan çox ziyan görmüşlər. Hər yerdə soyuq və 
aclıq hökm sürür. Təcili kömək lazımdır” [50].
Görkəmli Azərbaycan publisisti Ömər Faiq Nemanzadə “İqbal” qəzetındə 
müharibədə Qafqaz musəlmanlarının ağır iztirablara düçar olmasından bəhs 
edərək yazırdı: “Qarsdan Bakıya köçən qaçqın ailələrinin vəziyyəti bədbəxtliklərə 
nümunə  ola  bilər.  Müsəlmanlar  Qars,  Ərdahan,  Kağızman  və  Oltində  aclıqla 
üzləşmişlər” [51].
Düşdükləri ağır vəziyyətdə azərbaycanlıların ermənilərə olan nifrəti də ar-
tırdı. Ermənilər isə Türkiyənin müharibədə məğlub olacağına və dağılacağına 
sevinirdilər. Belə hərəkətlər müsəlmanları qəzəbləndirirdi. Bununla bağlı ola-
raq  Yelizavetpol  qubernatoru  1915-ci  il  fevralın  5-də  Daxili  İşlər  Nazirliyinin 
Polis  Departamentinə  338  №-li  məxfi  məktubunda  yazırdı:  “Müsəlmanların 
ermənilərə  nifrəti  Qarsda  müsəlmanlar  üzərində  ermənilərin  etdiyi  qanlı 
vəhşilikdən və Türkiyə məğlub olduqdan sonra onun xarabalıqlarında ermənilər 
üçün əlverişli şərait yaradılacağı haqqında şayiələrdən sonra artmışdır. Bu nifrət 
ermənilər ilə müsəlmanların bütün münasibətlərini əhatə edir” [52, v.5].
Ermənilərin azərbaycanlılara məxsus torpaqlara yerləşdirilməsi
Hərbi əməliyyatların getdiyi ərazilərdə yaşayan müxtəlif millətlərdən olan 
əhali qaçqına çevrilmişdi. Məsələn, 1914-cü il noyabr ayının əvvəllərinə olan 
məlumata görə, İrəvan quberniyasında 93 min qaçqın var idi. Bunun 30 min 
nəfəri Yelizavetpol quberniyasına göndərilmişdi. Bütövlükdə,Yelizavetpol qu-
berniyasında yerləşdirilən ermənilərin sayı 40 min nəfərə çatırdı [53].
Ermənilər Cənubi Azərbaycandan da gəlməyə başlamışdılar. 1914-cü il de-
kabrın 19-da Urmiyadakı Rusiya konsulu Vvedenski xristian əhalisinə, xüsusən 
Rusiya təbəələrinə məsləhət gördü ki, quru və ya dəmiryolu ilə sakitcə, hay-
küysüz Urmiyəni tərk etsinlər. Bundan sonra hər bir şəxs öz ailəsinin qayğısı-
na qaldı. Bununla bağlı olaraq “Mşak” qəzetində dərc edilən “Azərbaycandan 
böyük köç” adlı məqalədə yazılırdı ki, dekabrın 20-də saat 8-dən bütün Urmi-
ya hərəkətdə idi. Nə etmək lazım olduğunu bilməyən ermənilər rus konsulu 
Vvedenskiyə müraciət etdilər. Cavabında konsul söylədi ki, aldığı əmrə görə, 
о və rus ordusu Urmiyəni tərk etməlidir. Beləliklə, xristian əhali dekabrın 23-
də şəhəri tərk etdi. Dekabrın 25-də türklər şəhəri azad etdi, əmlakını qoyan 
əhali xırda əşyalarını götürüb uzunqulaqlara və camışlara yükləyərək, Urmiya-
Salmas-Xoy-Culfa yolu ilə 270 verstlik yolla hərəkət etdi. Arxasınca rus ordu-
su gəldiyindən onlar üçün heç bir qorxu olmadı. Dördüncü gün Salmasa, 10 
gündən sonra isə Culfaya gəldilər. Təbrizdəki erməni yepiskopu Nerses başda 
olmaqla kilsə erməniləri yerləşdirməklə məşğul oldu [54].

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
23
“Rossiyskoe 
slovo”nun 
müxbirinin 
məlumatına  görə,  müharibə  başlayan-
dan  1914-cü  il  dekabrın  30-dək  Cənubi 
Azərbaycandan  Cənubi  Qafqaza  25.000 
erməni gəlmişdi [55]. Bu dəfə də gəlmələr 
azərbaycanlılara məxsus torpaqlarda, əsasən 
Naxçıvan bölgəsində, Yelizavetpol, İrəvan və 
Bakı  quberniyalarında  yerəşdirildilər  [56, 
61].
1915-ci  ilin  yanvar  ayında  Qars  vilayətində  müxtəlif  millətlərdən  olan  45 
min qaçqın toplanmışdı [57]. Qars şəhərində isə 5 min erməni var idi [58, v.69]. 
İrəvan quberniyasının altı qəzasına gəlib yerləşən ermənilərin sayı aşağıdakı 
kimi idi: İrəvan şəhərində 1435, İrəvan qəzasında 3765, Eçmiədzin qəzasında 
7702,  Naxçıvan  qəzasında  6517,  Sürməli  qəzasında  3284,  Şərur-Dərələyəz 
qəzasında 1077, Yeni Bəyazid qəzasında 885 nəfər. Gələn ermənilərin sayı cəmi 
24  min  666  nəfər  idi  [59,  v.32].  “Baku”  qəzetinin  1915-ci  il  14  yanvar  tarix-
li sayında yazılırdı ki, gələn bütün ermənilər İrəvan quberniyasının Naxçıvan 
qəzasının kəndlərində yerləşdiriləcəkdir.
Qaçqınlara  yardım  üzrə  Erməni  Mərkəzi  Komitəsinin  fəxri  sədrı  yepis-
kop Mesrop erməni qaçqınlarına yardım kampaniyasına başlayan və hesaba 
özü 50.000 rubl keçirən Petroqrad şəhər başçısına yazırdı ki, 100 min Türkiyə 
ermənisini Qafqaz diyarında yerləşdirmək ümidindədir [45; 60]. Təbriz və onun 
ətrafı  nəzərə  alınmadan  Qərbi  Azərbaycandan  60  min  nəfər  erməni  Cənubi 
Qafqaza gəlmişdi. Bütövlükdə, onların sayı 100-120 min nəfər idi [45]. Bununla 
bağlı olaraq “Qolos Kavkaza” qəzeti 1915-ci il 20 yanvar tarixli sayında qeyd 
edirdi ki, Türkiyə ilə müharibə başladığı son iki ayda Cənubi Qafqaza Türkiyə 
və İran hüdudlarından 120 min nəfər erməni gəlmişdir. Məqalədə daha sonra 
vurğulanırdı: “800.000  erməni əhalisinin son 2 ayda artıq 120.000-ə qədəri kö-
çürülmüşdür, bu da bütün Türkiyə ermənilərinin 15%-ni təşkil edir” [62].
Digər bir məlumata görə, 1915-ci ilin yanvar ayınadək Qafqaza gələn qaç-
qınların sayı millətindən asılı olmayaraq 100 min nəfər idi [63, v.34]. Qaçqınlar 
üzrə komitənin 1915-ci il 15 yanvar tarixli hesabatında isə yazılırdı: “...İrandan 
və Türkiyədən qaçqınlar 120 min nəfərə qədərdir. Rus təbəəsi olan 30 min nəfər, 
bütövlükdə 150 min nəfər qaçqın vardır” [64, v.60-63, 111].
Yanvar ayında təkcə İrəvan quberniyasına 80 minə yaxın erməni gəlmişdi 
[65].  “Kafkazskoe  slovo”nun  məlumatına  görə,  1915-ci  ilin  yanvar  ayınadək 
İranda  çarizmin  işğal  etdiyi  ərazilərdən  gələn  ermənilərin  sayı  100-200  min 
nəfər idi. Onlar əsasən Naxçıvan, Sürməli, Eçmiədzin, İrəvan və Aleksandropol 
qəzalarında yerləşdirilmişdilər [66]. Bakı quberniyasına gətirilən ermənilərin bir 
qismi Şamaxının Mədrəsə kəndində yerləşdirildi [60]. Bu kənddən 3000 erməni 
türklərlə döyüşə göndərilmişdi [67, s.31; 68, s.356].
Bir  tərəfdən  hərbi  əməliyyatlar  meydanından  qaçan  ermənilər 
Cənubi Qafqazda azərbaycanlılara məxsus torpaqlara yerləşdirilir, digər 
tərəfdən isə erməni silahlı dəstələri çar ordusunun işğal etdiyi ərazilərdə 
Təbriz və onun ətrafı 
nəzərə alınmadan Qərbi 
Azərbaycandan 60 min nəfər 
erməni Cənubi Qafqaza 
gəlmişdi. Bütövlükdə, onların 
sayı 100-120 min nəfər idi. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
24 
dinc türk- müsəlman əhalini kütləvi surətdə öldürməklə, həmin ərazilərə 
yiyələnmək istəyirdilər.
İşğal edilmiş türk torpaqlarına ermənilərin yiyələnmə 
istəklərinə çarizmin münasibəti və erməni təşkilatları
İşğal  edilmiş  ərazilərə  yiyələnmək  məqsədi  ilə  erməni  silahlı  dəstələrinin 
dinc türk və müsəlman əhaliyə divan tutması rus ordu komandanlığını narahat 
edirdi. İş o yerə çatmışdı ki, 1915-ci ilin yanvar ayında katolikos bütün kürd və 
türk əhalinin yaşadığı kəndləri ermənilərə verməyi çar hökumətinə təklif etdi 
[69]. Lakin çarizm həmin təklifi soyuq qarşıladı və erməni silahlı dəstələrinin 
cəbhədən geri çəkilməsinə dair göstəriş verdi. Ermənilərin ələ keçirdikləri silah-
ları rus ordusunun alması və işğal edilən ərazilərə ermənilərin yerləşdirilməsinə 
icazə verilməməsi daşnakları hiddətləndirirdi. 
Çar  hökumətinin  mövqeyindən  narazı  qalan  Daşnaksütyunun  Rusiyaya 
münasibəti  dəyişdi.  Çarizm  sənədlərində  yazıldığı  kimi,  ermənilərin  ümidləri 
özünü  doğrultmadı.  Daşnaklar  bildirdilər  ki,  Rusiyadan  ermənilər  üçün 
muxtariyyət gözləməyə dəyməz, ona görə də silahı rus ordusuna vermək ol-
maz, o, gələcəkdə Rusiyaya qarşı yönəldilə bilər [70, v.3-6]. 
Bu  məsələlər  1915-ci  il  fevralın  16-18-də  Tiflisdə  Daşnaksütyunun 
nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən yerli erməni komitələrinin qurultayında 
müzakirə edildi [71, v.44-49]. Qurultay işinə başlayan gün yepiskop Mesrop Qaf-
qaz canişini ilə görüşərək erməni drujinalarına və erməni qaçqınlarına kömək 
etmək  üçün  icazə  istədi.  Erməni  drujinalarına  açıq-aşkar  kömək  edilməsinin 
arzuedilən olmadığını bildirən canişin qeyd etdi ki, qanun vətəndaşlara top-
lantı azadlığı verir və siz istədiyiniz yerdə toplaşa bilərsiniz, hakimiyyət belə 
drujinaların  yaradılmasına  mane  olmayacaqdır.  O,  bu  məqsədlə  qəzetlərdə 
elan verməyin və gurultulu iclaslar keçirməyin məqsədəuyğun olmadığını dedi. 
Canişin  Rusiya  imperiyasının  türk-müsəlman  əhalisinin  hiddətlənəcəyindən 
çəkinirdi.  O,  qurultaya  və  ermənilərin  bu  istiqamətdə  fəaliyyətinə  nəzarət 
etməyi Tiflis quberniya jandarma idarəsinin rəisinə tapşırdı.
120 nəfərin iştirak etdiyi qurultayın nümayəndələrindən 8-i keşiş, 8-i qadın 
idi.  Daha  sonra  qurultay  məhdud  çərçivədə  yepiskop  Mesropun  evində  da-
vam etdirildi [72, v.2-4]. Fevralın 17-dən etibarən Rusiyanın və Qafqazın hər 
yerindən ermənilər Tiflisə daha çox axışmağa başladılar.
Qurultayda  erməni  drujinalarının  ehtiyacı  üçün  vəsaitlərin  toplanılmasına 
dair qərar qəbul edildi [71, v. 44-49]. Qərarda qeyd olunurdu ki, ermənilərin 
bir qisminin silahlandırılması gələcəkdə xüsusi rol oynamayacağı üçün hərbi 
xidmətləri olacaq böyük drujinalar yaratmaq lazımdır.
Çıxış edən Andranik bildirdi ki, erməni drujinalarının sayı az deyildir, lakin 
onların sayı daha da artırılmalıdır. Əgər “erməni məsələsi” mənfi həll edilərsə, 
onda  vahid  erməni  drujinası  fayda  verəcəkdir”  deyən  Andranik  Rusiyadan 
ermənilərə verdiyi vədi yerinə yetirməyi tələb etmək təklifini irəli sürdü.
Andranikdən sonra çıxış edən Rusiya Dövlət Dumasının üzvü M.İ.Papacanov 
bildirdi ki, rus hökuməti erməni drujinalarının sayını artırmağa razılıq vermiş-

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
25
dir.  Onun  fikrincə,  ermənilərin  Türkiyədən 
böyük düşməni yoxdur.
Qurultay ermənilərin bir yerə toplanma-
sı  və  vahid  cəbhədə  birləşməsi  haqqında 
qərar  qəbul  etdi  [73,  v.15].  Daşnaksütyun 
bütün  üzvlərinə  müraciət  etdi.  Müraciətdə 
qeyd  olunurdu:  “Hal-hazırda  ermənilərin 
çar  hökuməti  ilə  birliyi  müvəqqətidir. 
Gələcəkdə  ermənilərin  çıxışları  rus  ordusu-
na  kömək  deyil,  siyasi  mövzuda  olacaqdır. 
Ona görə də hökumətdən silahlar alın və dö-
yüş bölgələrində ələ keçirilən silahları təhvil 
verməyin. Hələ məlum deyildir ki, bu silahlar 
kimə qarşı tuşlanacaqdır” [74, v.1].
Qurultaydan  sonra  təkcə  Daşnaksüt-
yun deyil, digər erməni təşkilatları da silah 
və  sursat  toplama,  silahlı  dəstələr  təşkil  etmək  kimi  fəaliyyətlərini  daha  da 
genişləndirdilər.  Məsələn,  “Qnçak”  1915-ci  ilin  fevral  ayında  silahlı  dəstələr 
təşkil etmək üçün səylərini Tiflisdə artırdı [75, v.1].
Bu  fəaliyyətlərlə  yanaşı  olaraq  ermənilərin  azərbaycanlılara  məxsus  tor-
paqlara yerləşdirilməsi davam edirdi. Məsələn, “Erməni qardaşlıq köməyi”nin 
İrəvan komitəsi 1915-ci ilin fevral ayında Şərqi Anadoludan və İrandan gələn 
erməniləri İrəvan quberniyasının 7 qəzasında, Qars vilayətinin 4 qəzasında və 
Tiflis  quberniyasının  Axalkələk  qəzasında  qeydiyyatdan  keçirdi.  Məlum  oldu 
ki, 6 qəzada 32.291 nəfər vardır. Onlardan 7626 nəfəri assuriyalı, 24.665 nəfəri 
erməni  idi.  İrəvanda  9465,  Eçmiədzində  və  Naxçıvanda  7741  nəfər  erməni 
yerləşdirildi.  Assuriyalıların  5700  nəfəri  İrəvan  qəzasında,  1525  nəfəri  Şərur-
Dərələyəzdə yerləşdirildi [76].
Erməni kilsəsi də yaranmış vəziyyətə münasibətini bildirdi. Məsələ 1915-
ci il martın 2-də Eçmiədzində keçirilən kilsə qurultayında müzakirə edildi. 12 
məruzənin  dinlənildiyi  qurultayın  sənədlərində  yazılırdı  ki,  Cənubi  Qafqaza 
gələn ermənilərin sayı 8900 ailə və ya 60 min nəfərdir [77, v.27, 34]. Onlara 
yardım haqqında qərar qəbul edildi. Katolikos gələn ermənilərə yardım etmək 
üçün imperatora müraciət etdi. Eçmiədzin qurultayı Anadoludan və İrandan 
gələn ermənilərin ümumi sayını belə müəyyənləşdirdi: 60 min nəfər [51; 78].
1915-ci  ilin  mart  ayının  əvvəllərində  Yekaterinadordakı  yerli  erməni 
məktəbinin müəllimləri və daşnaklar birgə iclas keçirdilər. Daşnaklar maliyyə 
vəsaitlərinin  artırılmasının  vacibliyini  vurğulayaraq,  açıq  şəkildə  dedilər: 
“Müharibədən sonra bizim tələblərimiz olacaqdır, əgər verilməsə, zorla almalı 
olacağıq” [79, v.3].
Bundan  sonra  Erməni  Milli  Bürosunun  nəzdində  xüsusi  maliyyə  komitəsi 
yaradıldı. Komitənin əsas məqsədi silah almaq üçün pul toplamaq idi. “Daş-
naksütyun” bildirirdi: “Türkiyədəki “erməni ərazilərini saxlamaq” və bu ərazilərin 
bir daha Türkiyəyə qayıtmaması üçün daha çox silah və sursat toplanılmalıdır” 
[80, v.21].
Erməni kilsəsi də yaranmış 
vəziyyətə münasibətini 
bildirdi. Məsələ 1915-ci il 
martın 2-də Eçmiədzində 
keçirilən kilsə qurultayında 
müzakirə edildi.  
12 məruzənin dinlənildiyi 
qurultayın sənədlərində 
yazılırdı ki, Cənubi Qafqaza 
gələn ermənilərin sayı 8900 
ailə və ya 60 min nəfərdir.

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
26 
Digər  yerlərdə  də  silah  və  sursat  ehtiyatı  yığılırdı.  İrəvan  quberniyasının 
Kəmərli  kəndinə  qonşu  kəndlərin  də  erməniləri  toplaşaraq  silah  toplamaq 
qərarına gəldilər. Bildirdilər ki, bu silah hələlik rus hökumətinin Türkiyə üzərində 
qələbəsi  üçün  lazımdır.  Qələbə  nəticəsində  Türkiyədə  yaşayan  ermənilərə 
muxtariyyət verilməlidir [81, v.1]. Bununla bağlı olaraq çarizm sənədlərində ya-
zılırdı: “Ermənilər rus ordusunun tutduğu ərazilərin onlara verilməsini istəyirlər” 
[82, v.8].
Məqsədlərinə  çatmaq  naminə  silah  və  sursat  toplamaq  üçün  daşnaklar 
müxtəlif üsullardan istifadə edirdilər. Bununla bağlı olaraq Tersk vilayət jan-
darma  idarəsinin  1915-ci  il  3  mart  tarixli  767  №-li  məlumatında  qeyd  olu-
nurdu:  “Erməni  drujinaları  silahları  gizlədirlər,  itirdiklərini  bəhanə  gətirərək 
yenilərini  alırlar,  “itirdikləri”  silahları  “Daşnaksütyun”un  yerli  komitələrinə 
verirlər. Bildirirlər ki, gələcəkdə rus hökumətinə qarşı mübarizə aparacaqlar və 
Eçmiədzinin rəhbərliyi altında muxtariyyət alacaqlar” [83, v.2].
Bununla  bağlı  olaraq  A.Çobanyan  adlı  erməni  ictimai  xadimi  1915-ci  ilin 
mart ayında “Reç” qəzetində P.N.Milyukova yazdığı məktubunda qeyd edirdi ki, 
“erməni məsələsi”ni küll halında Rusiyanın himayəsi altında altı vilayətdən və 
Kilikiyadan ibarət Ermənistan muxtariyyəti qurmaqla həll etmək üçün ingilis-
rus-fransız sazişi bağlamaq lazımdır. Onun yazdığına görə, bu həm erməni xal-
qı, həm də Rusiya üçün əlverişili olardı. “Erməni məsələsi”ni təkcə siyasi deyil, 
eyni  zamanda  heysiyyat  məsələsi  hesab  edən  A.Çobanyan  Rusiyanın  həmin 
məsələnin həllinə yardım göstərəcəyinə ümid edirdi [84].
Lakin  Çar  Rusiyası  həmin  istəyi  yerinə  yetirməkdə  həvəsli  deyildi.  Onun 
müttəfiqlərini də daha geniş planlar düşündürürdü. 
“Daşnaksütyun”  isə  İrəvan  quberniyasında  drujinaların  yaradılması 
sahəsində fəaliyyətini davam etdirir, hazırlanan yeni dəstələri Osmanlı ərazisinə 
göndərirdi [85, v.6]. Törədilən qırğınlar dəhşətli idi. Belə ki, 1915-ci il martın 
6-da  verilən  məlumata  görə,  ermənilərin  Qars  və  Ərdahanda  öldürdükləri 
müsəlmanların  sayı  30  min  nəfərə  çatırdı.  Qaçıb  canını  qurtarmağa  çalışan 
minlərlə müsəlmanı Qafqazda dağlarda don vurmuşdu. 
Erməni silahlı dəstələrinin törətdikləri qırğınlardan qaçanların dəstələr ha-
lında Azərbaycana gəlmələri çoxlu problemlər yaradırdı. Rusların işğal etdiyi 
türk ərazilərindən bütövlükdə 850 min nəfərdən çox müsəlman qaçqına çev-
rilmişdi [47, s.50-51].
Məqsədə  nail  olmaq  üçün  silahlı  dəstələrin  hazırlanması  işi  davam  etdi-
rilirdi.  1915-ci  ilin  aprel  ayında  “Qnçak”  təşkilatı  Rumıniya  və  Bolqarıstanda 
ermənilərdən silahlı dəstələr təşkil etmək üçün fəaliyyətini genişləndirdi [86, 
v.49-50]. Çarizm sənədlərində yazılırdı: ““Qnçak” Bolqarıstan və Rumıniyadan 
erməniləri gətirərək, drujinalar formalaşdırmaqla məşğuldur” [87, v.148]. 
Nəticədə  “Qnçak”  6-cı  erməni  drujinasını  təşkil  etdi  [88,  v.1-15;  89,  v.1-
8].  Sonralar  bu  drujina  1-ci  erməni  atıcı  batalyonuna  çevrildi  [90,  v.16-26]. 
Təşkilatın  aprelin  4-7-də  Tiflisdə  keçirilən  konfransında  drujinaların  işləri  ilə 
məşğul olmaq üçün idarəçilik orqanı quruldu [91, v.166-168].
Artıq  qeyd  edildiyi  kimi,  çarizmin  işğal  etdiyi  ərazilərdə  ermənilərin 
yerləşdirilməsi  məsələsi  mübahisələr  yaratmışdı.  Erməni  təşkilatları  ilə  rus 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
27
hakimiyyət orqanları arasında bu məsələdə fikir ayrılığı var idi. Ermənilərin işğal 
edilmiş ərazilərdə yerləşmək arzusu rus komandanlığının etirazına səbəb oldu. 
Komandanlıq həmin ərazilərdə rusları və kazakları yerləşdirməyi uyğun görür-
dü. Əvvəllər Qafqaz ordusunun qərargah rəisi, 1915-ci ilin yanvar ayından isə 
komandanı təyin edilmiş general N.N.Yudeniç 1915-ci il aprelin 5-də Qafqaz 
canişininə yazdığı 1482 №-li məktubunda vurğulayırdı: “Ermənilər türklərin və 
kürdlərin qoyub getdikləri ərazilərə özlərinin yerləşdirilməsini təklif edirlər. Bu 
təklif qəbul oluna bilməz. Çünki ermənilərin 
ələ keçirdikləri torpaqları müharibədən son-
ra  geri  almaq  və  həmin  ərazilərin  onlara 
məxsus  olmadığını  sübut  etmək  çətin  ola-
caqdır. Buna misal olaraq 1877-1878-ci illər 
rus-türk  müharibəsindən  sonra  ermənilərin 
ələ keçirdikləri əraziləri göstərmək olar” [92, 
v.15].
  Bütün  bunları  nəzərə  alaraq  o,  sərhəd 
ərazilərində daha çox rus maraqlarına cavab 
verən  üsulların  həyata  keçirilməsini,  işğal 
edilmiş  ərazilərdən  türklərin  və  kürdlərin 
çıxarılmasını,  burada  Kuban  və  Don-
dan  olan  adamların,  sərhədçi  kazakların 
yerləşdirilməsini təklif edirdi. Eyni zamanda 
qeyd  edirdi  ki,  həmin  ərazilərə  adamların 
yerləşdirilməsinə müharibə sona çatdıqdan 
sonra  başlamaq  olar.  Onun  fikrincə,  Alaş-
kird və Bəyazid əraziləri Rostov və Dondan 
gələnlərlə  doldurulmalı  idi.  Burada  fəhlə 
artelləri  yaradıla  və  onlara  silah  da  verilə 
bilərdi [92, v.15].
N.N.Yudeniçə yazdığı cavab məktubunda 
canişin  onunla  həmrəy  olduğunu  bildirir-
di.  Eyni  zamanda  vurğulayırdı:  “İşğal  edil-
miş  ərazilərə  erməniləri  buraxmayan  rus 
əsgərlərinə  ermənilər  atəş  açmışlar”  [67, 
s.34].
Təkcə  N.N.Yudeviç  belə  düşünmürdü.  Erməni  elementinin  maskalandığı-
nı və Rusiyaya zərbə vurmaq üçün məqam gözlədiyini söyləyən digər yüksək 
rütbəli  məmurlar  da  var  idi.  Məsələn,  Rusiya  daxili  işlər  nazirinin  müavini 
V.F.Cunkovski Baş qərargah rəisi N.N.Yanuşkeviçə bununla bağlı olaraq yazır-
dı: “…erməniçiliyin sol elementləri Rusiyaya loyallıqları ilə yalnız maskalanmış-
lar, onlar özləri üçün ilk əlverişli məqamda bu maskanı atmağa, böyük dünya 
müharibəsinin sona çatmasını gözləmədən bu silahı özlərinin yeganə dirəkləri 
və  müdafiəçisi  olan  Rusiyaya  qarşı  yönəltməyə  hazırdırlar.  Yaxın  zamanlarda 
olmuş hadisələr bunu tamamilə təsdiq etdi” [93, v.45-48].
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Rusiyanın  hərbi  uğurları  artdıqca  ermənilərin 
1915-ci il aprel ayının 
ortalarında ermənilər Vanda 
qiyam qaldıraraq, dinc türk 
və müsəlman əhalini kütləvi 
şəkildə qətlə yetirməyə, 
hakimiyyət binalarını qarət 
etməyə və yandırmağa 
başladılar. Vanda 30 min 
müsəlman öldürüldü. Az 
sonra Diyarbəkir, İzmit, 
Maraş, Sivas və b. yerlərdə 
erməni silahlı dəstələri  
dinc əhalini amansızlıqla 
qətlə yetirdilər və hökumət 
binalarını dağıtdılar. Bununla 
da kifayətlənməyən ermənilər 
Antanta ölkələrinin xeyrinə 
casusluq fəaliyyətlərini 
artırdılar.

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
28 
əsassız iddiaları tədricən unudulurdu. Çünki Cənubi Qafqaza gələn ermənilər 
qanunsuz hərəkətləri və özlərini pis aparmaları ilə çarizmin ümumi siyasətinə 
ziyan  vururdular.  Təkcə  işğal  etdikləri  deyil,  həmçinin  yerləşdirildikləri 
azərbaycanlılara məxsus ərazilərdə də milli ziddiyyətləri kəskinləşdirdiklərindən 
çarizm ermənilər barədə müəyyən tədbirlər aldı. Onların Tiflis, Tiflis quberni-
yası, Sürməli qəzası və İqdırda, eyni zamanda Bakı general-qubernatorunun 
təqdimatı ilə Bakıda yerləşdirilməsi qadağan edildi [94].
Bu zaman erməni xadimləri bir tərəfdən erməni xalqının vəziyyətinin guya 
acınacaqlı olması haqqında xarici ölkələrdə haray-həşir qoparır, digər tərəfdən 
isə erməni silahlı dəstələri tarixdə olmayan “Böyük Ermənistan” qurmaq yo-
lunda yeni bir addım atmaq üçün dinc türk-müsəlman əhalini kütləvi şəkildə 
məhv edirdilər. Belə ki, 1915-ci il aprel ayının ortalarında ermənilər Vanda qi-
yam qaldıraraq, dinc türk və müsəlman əhalini kütləvi şəkildə qətlə yetirməyə, 
hakimiyyət binalarını qarət etməyə və yandırmağa başladılar. Vanda 30 min 
müsəlman öldürüldü [95, s.17-21]. Az sonra Diyarbəkir, İzmit, Maraş, Sivas və 
s. yerlərdə erməni silahlı dəstələri  dinc əhalini amansızlıqla qətlə yetirdilər və 
hökumət binalarını dağıtdılar. Bununla da kifayətlənməyən ermənilər Antanta 
ölkələrinin xeyrinə casusluq fəaliyyətlərini artırdılar.
Osmanlı dövləti qanuni təhlükəsizlik tədbirləri 
almağa məcburdur
Bu  zaman  bir  neçə  cəbhədə  hərbi  əməliyyatlar  aparan  Osmanlı  dövləti 
ağır  vəziyyətdə  idi.  Hökumət  bir  tərəfdən  ölkə  daxilində  erməni  qiyamları 
nəticəsində  türk  və  müsəlmanların  öldürülməsinin,  dövlət  və  ictimai  binala-
rın  dağıdılmasının  qarşısını  almalı,  ictimai  təhlükəsizliyi  təmin  etməli,  digər 
tərəfdən isə uydurma “erməni məsələsi” üstündə xarici ölkələrin diplomatik-
siyasi təzyiqlərinə, yaradılmış mənfi rəyə tab gətirməli idi. Bütün bu vəzifələrin 
öhdəsindən gəlmək çətin bir iş idi. Müharibə aparan Osmanlı dövlətini arxa-
dan vuran, dinc türk-müsəlman əhalini kütləvi surətdə öldürən erməni silahlı 
dəstələrinin qanlı fəaliyyətlərinin qarşısını almaq zərurəti hökuməti bəzi qanu-
ni tədbirləri almağa məcbur etdi.