Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

15
Erməni silahlı dəstələrinin hazırlanması və 
ianələr toplanması işi daha da genişləndirildi. 
Dünyanın  müxtəlif  ölkələrindəki  və  Ru-
siya  imperiyasındakı  ermənilər  hərəkətə 
keçdilər.  Bu  işdə  Daşnaksütyun  və  erməni 
kilsəsi  aparıcı  rol  oynayırdı.  Oktyabrın  26-
da Daşkənddəki erməni kilsəsində keçirilən 
toplantıda nitq söyləyən keşiş (mənbədə adı 
yazılmamışdır  –  M.Q.)  Şərqdəki  düşmənə 
qarşı  (Osmanlı  dövləti  nəzərdə  tutulur  – 
M.Q.) mübarizədə ermənilərin həyatlarını və 
sərvətlərini verməyə hazır olduqlarını bildir-
di. Toplantıda bir çox Daşkənd ermənisi türk 
ordusunun arxasında partizan müharibəsini 
aparmaq üçün milli legiona daxil olmaq ar-
zusunu bəyan etdi [16].
Moskvada 
isə 
S.Q.Mamikonyanın 
sədrliyi  ilə  erməni  komitəsinin  toplantısın-
da  müharibə  ehtiyaclarını  ödəmək  və  ianə 
toplamaq  üçün  7  komissiya  yaradıldı:  1. 
Maliyyə, 2. Jurnal dərc ermək üçün redaksi-
ya, 3. Sanitar, 4. İnformasiya, 5. Qadınlar, 6. 
Gənclər və 7. İanə toplamaq üçün yardımçı 
komissiya [17].
Artıq qeyd edildiyi kimi, bu iş Bakıda da aparılırdı. Bakı quberniya jandar-
ma idarəsinin məxfi məlumatına görə, Daşnaksütyunun Bakı Mərkəzi Komitəsi 
çarizm agenturasının göstərişinə uyğun olaraq erməniləri silahlandırmaq üçün 
Bakıda pul toplayırdı [18, v.7].
Romanovda  yaşayan  ermənilər  oktyabrın  29-da  yığıncaq  keçirərək 
ermənilərin ümummilli işə - erməni dəstələrinə yardım məsələsini müzakirə 
etdilər. Xüsusi olaraq Romanova gəlmiş Armavirdəki yardım komitəsinin üzvü 
L.M.Gülümyans fəaliyyət proqramını açıqlayaraq, yerli erməniləri bu proqra-
ma qatılmağa dəvət etdi. “Erməni könüllü drujinalarına, yaralılara və onların 
ailələrinə kömək üzrə Romanov komitəsi” quruldu. Komitə ianələr toplayaraq 
onu  katolikosun  başçılığı  ilə  Tiflisdə  fəaliyyət  göstərən  büroya  çatdırırdı.  O, 
eyni zamanda dəstələrin cərgələrini yeni-yeni üzvlərlə doldurmalı idi.
Rostov erməniləri də qanlı əməllərin törədilməsi üçün yardım etməyə baş-
ladılar. Şəhərdə yaşayan ermənilərdən 20-25 nəfəri 60.000 rubl verdi. 
Yekaterinodardakı erməni koloniyası komitənin üzvlərini seçdi. Bu komitəyə 
34 nəfər daxil idi. Komitənin sədri I Dövlət Dumasının üzvü Ter-Petrosyan seçil-
di. Komitənin iki komissiyası var idi: könüllü drujinalar təşkil etmək; xəstəxanalar 
və ianələr toplamaq. Komitə əvvəlcə təcili olaraq 40.000 rubl toplamaq qərarına 
gəlsə də, sonradan bu məbləği 70.000 rubla çatdırdı [19]. Az müddət ərzində 
Yekaterinodar  şəhərindən  150,  Yekaterinodar  quberniyasından  da  150-yə 
qədər erməni türklərlə döyüşmək üçün cəbhəyə yola salındı [16].
Hərbi əməliyyatlar 
başladıqdan sonra çarizmin 
“Daşnaksütyun”a olan 
münasibəti də tamamilə 
dəyişdi. Qafqaz canişini 
İ.İ.Vorontsov-Daşkov 
imperator II Nikolaya yazdığı 
məktubunda daşnaklar 
üzərində məhkəmə 
proseslərini pisləyərək, 
çarizmin erməniləri himayə 
etməklə həm Rusiyada, 
həm də Türkiyədə özünə 
etibarlı təbəə əldə edəcəyini 
bildirdi. Hökumət daşnakları 
sürgünlərdən geri gətirdi və 
həbsxanalardan azad etdi. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
16 
Odessadan  ermənilərin  ilk  dəstəsi  okt-
yabrın 30-da türklərə qarşı vuruşmaq üçün 
Qafqaza gəldi. Bu dəstədə 135 nəfər, ikinci 
qrupda isə 1000-ə qədər adam var idi.
Don rayonundakı Mariopol, Yuzovka, Ye-
nikeyev  və  Makeevka  qəsəbələrində  yaşa-
yan  ermənilər  400  nəfəri  Tiflis  komitəsinin 
sərəncamına göndərdilər [20]. Onlar az son-
ra cəbhəyə yola salındılar.
Rus ordusu noyabrın 1-də türk sərhədini 
keçdi.  Noyabrın  2-də  isə  Rusiya  Osmanlı 
dövlətinə müharibə elan etdi.
Əvvəllər  islahatlar  arzusu  ilə  yaşayan 
erməni təşkilatları müharibənin yekununda 
Anadoluda  ermənilərə  muxtariyyət,  daha 
sonra  tam  müstəqillik  alacaqlarına  ümid 
edirdilər.  Məqsədlər  fərqli  olsa  da,  çarizmi 
və  erməni  təşkilatlarını  Osmanlı  dövlətinə 
qarşı düşmənçilik birləşdirirdi.
Erməni  dəstələrinin  hazırlanması  işi  sürətləndirildi.  Bolqarıstandan  gələn 
An-dranik  Ozanyan  Tiflisdə  Qafqaz  canişini  ilə  görüşərək,  başında  durduğu 
dəstə üçün onun sərəncamına əsasən bir neçə min tüfəng aldı [14, s.104, 107]. 
Onun ətrafı terrorçularla dolu idi. Çarizm sənədlərində bununla bağlı olaraq 
yazılırdı:  “Andranik  məşhur  terrorçuları  silahlı  dəstələrə  başçı  təyin  etdi”  [21, 
v.13].
Andranikin  fəaliyyətinə  dair  “Kaspi”  qəzetinin  1914-cü  il  5  noyabr  tarix-
li nömrəsində yazılırdı: “Erməni azadlıq hərəkatının veteranı, az qala Türkiyə 
ermənilərinin əfsanəvi qəhrəmanı olan Andranik indi türk ordusunun arxasında 
əməliyyat keçirən bütün erməni könüllü dəstələrinin başçısıdır. ...Qafqazda oldu-
ğu bir neçə gün ərzində ona baş əyirlər. ...Andranikin keçdiyi dəmiryol vağzalla-
rında könüllülər ona qoşulurlar...” [26].
Birinci  erməni  drujinasına  Andranik,  ikincisinə  Dro,  üçüncüsünə  Keri, 
dördüncüsünə Amazasp başçılıq edirdilər. Beşinci dəstə də yaradıldı və “Ararat 
dəstəsi” adlandırıldı. Onların hamısının ümumi rəhbəri Vardan idi. Dəstələri ça-
rizm təchiz edirdi. Daha sonra yeni bir dəstə İşxanın rəhbərliyi altında yaradıldı. 
Ona “Tapon dəstəsi” deyilirdi.
Vanda bomba, sursat və top anbarı yaradıldı. Van gölündə hərəkət üçün 5 
motorlu qayıq alındı. Şəhər işğal edildikdən sonra Daşnaksütyun kürdləri və 
türkləri məhv etmək, soyub-talamaq əmrini verdi. Erməni dəstələri dinc türk, 
müsəlman  əhalinin  yaşadıqları  kəndlərə  girərək  onları  kütləvi  surətdə  qırır, 
ərzaqlarını qarət edir və evlərini talayırdılar. Hökumət və jandarma binalarını 
yandırırdılar. Bundan sonra həmin kəndlərə rus ordusu daxil olurdu. Çarizm 
hakimiyyət  orqanlarının  sənədlərində  yazıldığı  kimi,  erməni  dəstələri  xaqlı 
qarət edir, rus ordusu isə dəstələrin ələ keçirdikləri qəniməti onlardan alırdı. 
Buna görə də daşnaklar rus komandanlığına nifrət edirdilər.
Birinci erməni drujinasına 
Andranik, ikincisinə 
Dro, üçüncüsünə Keri, 
dördüncüsünə Amazasp 
başçılıq edirdilər. Beşinci 
dəstə də yaradıldı və “Ararat 
dəstəsi” adlandırıldı. Onların 
hamısının ümumi rəhbəri 
Vardan idi. Dəstələri çarizm 
təchiz edirdi. Daha sonra yeni 
bir dəstə İşxanın rəhbərliyi 
altında yaradıldı. Ona “Tapon 
dəstəsi” deyilirdi.

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
17
1914-cü  il  noyabrın  5-də  Bakıdan  80, 
noyabrın  6-da  120,  Mərvdən  isə  25  nəfər 
erməni  türklərlə  döyüşmək  üçün  cəbhəyə 
yollandı [22; 23; 24]. “Mşak” qəzeti 1914-cü 
ilin noyabr ayında 700 nəfər silahlı qnçakçı-
nın  dağlara  qalxaraq  Türkiyəyə  qarşı  hərbi 
əməliyyatlara  başlayacaqlarını  yazırdı.  Eyni 
bəyanatı Zeytun erməniləri də vermişdi [25].
Dro  Kanayanın  rəhbərlik  etdiyi  500 
nəfərlik dəstə noyabr ayının əvvəllərində İq-
dırdan Bəyazidə getdi [27, v. 185]. Az sonra 
dinc əhaliyə qarşı qırğınlara başladı.
Bakıda  Erməni  Mədəniyyət  İttifa-
qının  Mərkəzi  Komitəsi  müharibədə 
“vətənpərvərlik  işinə  yardım”  adı  altında 
kampaniya  aparırdı.  Müxtəlif  vəzifələrdə 
çalışan  ermənilər  pul  verirdilər.  Məsələn, 
D.B.Avak  Yüzbaşyan  Siqnaxskinin  şəhər 
kontorunda  işləyən  qulluqçuları  sen-
tyabr ayı üçün 39 rubl 6 qəpik, yenə onun 
Bibiheybətdəki  mədənlərinin  qulluqçu  və 
fəhlələri sentyabr ayı üçün 21 rubl 95 qəpik, 
M.X.Avakovun şəhər kontorunun qulluqçu-
ları 20 rubl 30 qəpik və s. pul köçürmüşdülər. 
Bütövlükdə ermənilər Bakıda yalnız bir ay müddətində 18.804 rubl 81 qəpik 
pul toplamışdılar [28].
Aparılan antitürk təbliğatı nəticəsində Osmanlı ordusundakı erməni əsgərləri 
xəyanət edir və silahları ilə birlikdə kütləvi şəkildə Rusiya tərəfə keçirdilər. İllər 
boyu  Osmanlı  imperiyasında  rahat  bir  şəkildə  yaşamış  ermənilərin  xəyanət 
edərək Türkiyəyə qarşı vuruşmaları türkləri hiddətləndirirdi. Bununla bağlı ola-
raq  Odessa  şəhər  jandarma  idarəsinin  aldığı  məlumatda  deyilirdi  ki,  türklər 
aşağı kasta hesab etdikləri ermənilərə etibar etmirlər. Çünki ermənilər silahlar 
alır və səhra istehkamları qururlar [29, v.26]. 
1914-cü  ilin  noyabr  ayında  Suxumidən  300  nəfər  erməni  Arşak,  Artun, 
Bazar  və  Sarkisin  rəhbərliyi  ilə  yerli  silahlı  dəstələrə  qatılmaq  üçün  Cənubi 
Azərbaycana yola düşdülər. “Mşak” qəzeti daha 100 nəfərin oraya gedəcəyini 
yazırdı [30].
Həmin ilin noyabr ayında Andranikin dəstələri Cənubi Azərbaycanda qır-
ğınlara  başladı.  Onun  dəstəsinin  fəaliyyəti  rus  qərargahı  tərəfindən  yüksək 
qiymətləndirildi. Andranik ən yüksək mükafata və qızıl silaha, dəstəsinin 121 
üzvü isə Georgi xaçına layiq görüldü [31]. 
Aramın rəhbərliyi altında ermənilərin bir hissəsi Xoya, oradan da Dilmana 
keçdi [32]. Burada dinc əhaliyə qarşı amansız qırğınlar törətdi. Sonralar, 1915-
ci il 26 aprel tarixli 90-cı sayında dərc etdiyi məqaləsində“Orizon” qəzeti ya-
zırdı: “Məlumdur ki, katolikosun himayəsi altında Qafqazda artıq üçüncü ildir 
Aparılan antitürk təbliğatı 
nəticəsində Osmanlı 
ordusundakı erməni əsgərləri 
xəyanət edir və silahları 
ilə birlikdə kütləvi şəkildə 
Rusiya tərəfə keçirdilər. İllər 
boyu Osmanlı imperiyasında 
rahat bir şəkildə yaşamış 
ermənilərin xəyanət edərək 
Türkiyəyə qarşı vuruşmaları 
türkləri hiddətləndirirdi. 
Bununla bağlı olaraq Odessa 
şəhər jandarma idarəsinin 
aldığı məlumatda deyilirdi 
ki, türklər aşağı kasta hesab 
etdikləri ermənilərə etibar 
etmirlər. Çünki ermənilər 
silahlar alır və səhra 
istehkamları qururlar. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
18 
Milli  Büro  mövcuddur  və  Türkiyə  ermənilərinin  məsələləri  ilə  məşğuldur.  O 
da  məlumdur  ki,  rus-türk  müharibəsi  başlayan  zaman  elə  bu  büro  erməni 
könüllü qruplarının təşkili ilə məşğul oldu və onların saxlanılması üçün çoxlu 
pul toplanmasını həyata keçirdi. Rusiyanın və Qafqazın mərkəzi şəhərlərində 
bölmələr təsis etdi, onlar da bu milli büroya geniş yardım etməyə başladılar” 
[33, v. 46].
Belə bir şəraitdə ermənilər hətta Səlanikdən Odessaya, oradan da Qafqaza 
gələrək türklərə qarşı döyüşmək üçün yollanırdılar. Dekabr ayında “Priaz. Kr” 
qəzetində erməni kilsəsinin erməni komitələrinə belə bir müraciəti dərc olun-
du: “Bununla bütün erməni komitələrinin diqqətinə çatdırırıq ki, bundan sonra 
erməni könüllülərinin təlimi, ekipajlaşdırılması və zəruri olan bütün hər şeylə 
təchiz edilməsi yalnız Tiflisdə olacaqdır. Burada hökumət bizim könüllülərin eh-
tiyaclarına geniş kömək edir. Buna görə də Tiflis bürosunun sərəncamına uyğun 
olaraq  bütün  erməni  komitələrindən  yerli  xərclərdən  imtina  etmələrini  xahiş 
edirik. Çünki vəsaitə kəskin ehtiyac vardır və ianələri təcili olaraq Tiflis bürosu-
nun sədri Samson Stepanoviç Arutunovun adına göndərməyi xahiş edirik (Qri-
boyedov küçəsi, Tiflis)”.
Tehran erməniləri də xüsusi fəallıq göstərirdilər. Şəhərdə isti paltar hazırla-
yan qadın komitəsi yaradılmışdı [34].
Bolqarıstan,  Rumıniya  və  digər  ölkələrdən  gələn  ermənilər  1000  nəfərlik 
dəstə ilə rus-türk cəbhəsinə yollandı [35]. Sonralar erməni tarixçisi A.Lalayan 
yazırdı  ki,  1914-cü  ilin  əvvəllərindən  1915-ci  ilin  sonunadək  Daşnaksütyun 
10.000 könüllünü Türkiyəyə qarşı döyüşə göndərdi [36, s.76-99]. Müharibədə 
erməni silahlı dəstələrinin rolu haqqında “Orizon” qəzeti yazırdı: “Erməni kö-
nüllü  dəstələrinin  təşkilində  məqsəd  hələ  müharibə  başlanana  qədər  məlum 
idi: hərbi əməliyyatlar meydanında erməni əhalisini müdafiə və rus ordusuna 
kömək etmək. İndi demək olar ki, könüllü dəstələri qarşıya qoyulan vəzifələri 
çox yaxşı yerinə yetiriblər. Daim orduya könüllü dəstələrin yardımı və köməyi 
həm ictimaiyyət, həm də bu sahədə səlahiyyəti olan şəxslər tərəfindən qeyd edil-
mişdir. Onların qəhrəmanlığı haqqında hamı danışır. İkinci məqsədə – əhalinin 
qorunmasına  gəldikdə  isə,  dəstələrin  bu  sahədə  fəaliyyəti  tarixidir.  Orduda 
dəstələrin olmasının və erməni kəndlərinə birgə daxil olmanın əhali üçün çox 
müsbət nəticələri vardır” [37].
Ermənilərin Şərqi Anadoluda olan kilsələri hərbi baza kimi istifadə edilirdi. 
Burada silahlı dəstələr təşkil edilir və silah anbarları yaradılırdı. “Qolos Kavka-
za” qəzetinin 1914-cü il 30 dekabr tarixli 2404 №-li sayında erməni mənşəli 
V.Arsakov adlı bir müəllif bunun səbəblərini belə izah edirdi: “Türk hökuməti 
ruhanilərə  az  şübhə  ilə  yanaşır  və  onları  təqib  etmirdi…  Avropa  dövlətlərinin 
nüfuzu  da  çox  kömək  edirdi,  hadisələr  zamanı  xristian  dininə  itaət  edənlərin 
nümayəndələrini müdafiə edirdilər. Buna görə də kilsənin himayəsi altında biz 
hərbi baza yaratmaq qərarına gəldik” [38].
Erməni təşkilatlarının məqsədi 
Erməni  silahlı  dəstələrinin  hazırlanmasını  çar  hökuməti  maliyyələşdirsə 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
19
də, bu dəstələr Anadoluda Rusiya naminə deyil, muxtariyyət almaq uğrunda 
döyüşür, məqsədlərinə nail olmaqdan ötrü türk və müsəlman əhalini kütləvi 
surətdə öldürməklə əsassız iddia etdikləri ərazilərə yiyələnmək istəyirdilər. La-
kin bu istəklər təkcə Türkiyə əraziləri ilə məhdudlaşmırdı.
Erməni təşkilatları Cənubi Qafqazda da əsassız iddialarını genişləndirirdilər. 
Bu  zaman  çar  hökuməti  Qafqazda  torpaq  islahatı  həyata  keçirmək  istəyirdi. 
Bu  məqsədin mahiyyətini açan Rusiya Dövlət Şurasının üzvü A.M.Eristov “Bir-
jevıe vedomosti”də çap olunmuş məqaləsində yazırdı: “Canişin Qafqazın yeni 
inzibati quruluşu haqqında layihəni imperatora göndərmişdir. Bu layihəyə görə, 
guya yeni inzibati bölgü milli mənsubiyyətə – erməni, gürcü və azərbaycanlı 
bölgüsünə əsaslanır. Lakin görməmək mümkün deyildir ki, söhbət yalnız başdan-
başa təkcə erməni ərazisinin yaradılmasından gedir. Canişinin layihəsinə görə, 
Axısxa  qəzası  Tiflis  quberniyasından  alınıb  Qars  vilayətinə,  Borçalı  qəzasının 
xeyli hissəsi və Yelizavetpol quberniyasının ermənilər yaşayan hissəsi İrəvan qu-
berniyasına birləşdirilməli, Yelizavetpol quberniyasını incitməmək üçün Tiflis qu-
berniyasının Borçalı qəzasının qalan hissəsi kompensasiya kimi ona verilməlidir. 
Beləliklə, Tiflis quberniyasının dörddə üç hissəsi ermənilərin yaşadıqları İrəvan 
quberniyasına və Qars vilayətinə verilməli idi. Bu, kimə xidmət edir?” [39].
Muxtariyyətin  qurulması  məsələsində  rus  hakimiyyət  dairələrində  vahid 
bir  fikir  yox  idi.  Bu  da  səbəbsiz  deyildi.  Çünki  erməni  millətçilərinin  “Böyük 
Ermənistan” iddiaları gürcüləri hiddətləndirirdi. Onlar da muxtariyyət arzusuna 
düşmüşdülər. Perm quberniya jandarma idarəsinin rəisi Polis Departamentinə 
1914-cü il dekabrın 4-də göndərdiyi 9313 №-li tamamilə məxfi məktubunda 
bununla  bağlı  olaraq  yazırdı:  “Erməni  millətçilərinin  irəli  sürdüyü  “Böyük 
Ermənistan” şüarı gürcülər arasında muxtariyyət hərəkatının artmasına təsir və 
müsəlmanları Rusiya əleyhinə düşmənçiliyə sövq edir” [40, v.264].
Bir çox alimlər də ermənilərə muxtariyyət verilməsinin  əleyhinə çıxırdılar. 
Rusiya tarixçisi, professor P.N.Milyukov “Kavkazskiy teleqraf” qəzetinin 1914-
cü il 7 dekabr tarixli 61-ci sayında dərc olunmuş “Türk Ermənistanının taleyi” 
adlı məqaləsində yazırdı ki, etnoqrafik Ermənistan hüdudlarında yaşayan bü-
tün əhali içərisində xristianların sayı 1.183.000 nəfər və ya 45,2 %-dir. Onlardan 
ermənilər 1.018.000 nəfər və ya 45,1 %, digər dinlərin nümayəndələri 254.000 
nəfər və ya 0,1 %-dir. Deməli, burada yaşayan əhalinin 54,8%-i müsəlmandır. 
Ümumilikdə burada 2 milyon 615 min nəfər əhali yaşayır. P.N.Milyukov vurğu-
layırdı: “Mən ermənilərin milli məsələlərini onlardan yaxşı başa düşməyə iddia 
edə bilmərəm. Ancaq burada məsələnin başqa bir tərəfi vardır. Məsələ dövlət 
və millətlərin ümumi münasibətləri baxımından qiymətləndirilməlidir. Türkiyə 
Ermənistanında muxtariyyət qurulması və Qafqazda mövcud vəziyyətin saxla-
nılması ilə müxtəlif rejimlərdə yaşayan bir xalqdan ibarət olan iki vilayət yara-
nacaqdır. Bunun fərqliliyi bütün ermənilər üçün Qafqazda hələ unudulmayan 
münasibətlərin  pisləşməsi  olar.  Erməni  xalqının  birləşməməsi  ermənilik  üçün 
arzuedilməz vəziyyətə gətirib çıxarar” [41].
Bundan  sonra  ermənilərin  Rusiya  tərəfindən  onlara  vəd  verilən  “erməni 
muxtariyyəti” məsələsinə olan ümidləri sönməyə başladı. Məlum oldu ki, Ru-
siya işğal etdiyi əraziləri ermənilərə vermək niyyətində deyildir. Buna görə də 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
20 
ermənilər arasında ruh düşkünlüyü yarandı.
Silahlı  dəstələrin  ruhunu  yüksəltmək  üçün  Tiflisdən  yepiskop  Mesrop  və 
İrəvandan  yepiskop  Xoren  cəbhəyə  gələrək  drujinalara  baş  çəkdilər.  Onlar 
drujinaçılara dedilər: “Ələ keçirdikləri silahları rus ordusuna verməsinlər. Əgər 
Rusiya muxtariyyət verməsə, ermənilər əldə silah onun uğrunda döyüşəcəklər. 
Ermənilərin  “Böyük  Ermənistan”  ideyasının  həyata  keçirilməsinə  mane  olma-
maq üçün silahı gələcəkdə müsəlmanlara (azərbaycanlılara – M.Q.)  qarşı işlədə 
biləcəklər” [21, v.15-16].
Məqsədlərinə nail olmaq üçün erməni silahlı dəstələri dinc türk-müsəlman 
əhaliyə qarşı amansız qırğınlar törədirdilər. Onlar qadın, qoca və uşaqlara belə 
aman vermirdilər.
Dinc türk-müsəlman əhalinin kütləvi surətdə öldürülməsi 
Türklər Sarıqamışda məğlub olduqdan sonra ermənilər döyüş meydanların-
da qalan silahları oğurlamağa başladılar. Bununla əlaqədar olaraq Yelizavetpol 
quberniya jandarma idarəsinin rəisi yazırdı: “Ermənilər öz əsgərləri, drujinaları 
və oraya xüsusi olaraq göndərilmiş adamları vasitəsilə oğurluq yolu ilə və ucuz 
qiymətə gizli olaraq silah, sursat və patron gətirirlər” [42, v.11].
Erməni  silahlı  dəstələrinin  dinc  türk  və  müsəlman  əhalini  kütləvi  surətdə 
qırmaqda  davam  etməsi  rus  hərbi  komandanlığını  narahat  edirdi.  Bununla 
bağlı  olaraq Qars  vilayətinin  müvəqqəti general-qubernatoru general-leyte-
nant Zubov 1915-ci ilin yanvar ayında dərc etdirdiyi əhaliyə müraciətində ya-
zırdı: “Türkiyə ilə müharibə başladıqdan sonra az mədəniyyətli xristian əhalinin 
bir hissəsinin (ermənilər nəzərdə tutulur – M.Q.) vilayətin yerli müsəlmanlarına 
münasibətdə müşahidə edilən düşmənçiliyi son zamanlar açıq hücumlara çev-
rilmiş, bunun nəticəsində bir neçə dinc müsəlman öldürülmüşdür. Xeyli kədərli 
olan bu təzahür rus təbəələrinə xas deyildir, bizim vətənimizdə belə hallara yol 
verilməməlidir. Rusiya türk hökuməti və ordusu ilə döyüşür, yerli dinc əhali ilə 
döyüşmür. Hətta türk təbəəsi olan dinc müsəlmanlar rus qanunları ilə qorunmaq 
və himayə olunmaq haqlarına sahibdirlər, hələ rus təbəəsi olan müsəlmanları de-
mirik, onlar da xristianlar kimi bərabər hüquqlara malikdirlər. Mövcud qanunlar-
dan kənarda Rusiya hüdudlarında hətta Rusiyaya və onun hərəkətlərinə düşmən 
münasibətdə olan ayrı-ayrı şəxslər və qruplar üzərində hər hansı zorakılığa və 
özbaşına mühakiməyə yol verilmir. Bunun üçün hakimiyyət və məhkəmə vardır. 
Günahkarlar  mövcud  qanunlar  əsasında  cəzalandırılmaq  üçün  məhkəmələrə 
verilməlidir.  Əhali  yalnız  təqsirkar  şəxslərin  hakimiyyətə  verilməsinə  yardım 
etməli, onların üzərində istədikləri kimi məhkəmə qurmamalıdır. Belə zorakılıq 
və mühakimə edən şəxslər cinayətkardırlar və qanun qarşısında məsuliyyət da-
şıyırlar. Yaxın vaxtlarda dinc müsəlman əhalinin öldürülməsi idarəçilik qayda-
larına qarşı cinayətdir və günahkarlar müharibə dövrünün qanunlarına uyğun 
olaraq hərbi məhkəmələr tərəfindən mühakimə ediləcəklər” [43; 44].
Dinc müsəlmanların öldürülməsini digər məmurlar da etiraf edirdilər. Qars 
qubernatoru  Podqurski  1915-ci  ilin  yanvar  ayında  Bakı  Müsəlman  Xeyriyyə 
Cəmiyyətinin  sədrinə  göndərdiyi  teleqramında  yazırdı:  “Qars  vilayətinin 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
21
müsəlman  əhalisi  müharibədən  çox  zərər 
çəkmişdir. Ehtiyac böyükdür və təhlükə var-
dır.  Heç  yerdən  yardım  yoxdur.  Cəmiyyətə 
müraciət edərək yardım istəyirəm” [45].
O, yardım göstərilməsi üçün hökumətdən 
xahiş  edəcəyini  bildirərək,  xeyriyyə 
cəmiyyətini də bu işə qatılmağa çağırdı.
Erməni  silahlı  dəstələrinin  müharibə 
dövründə  türkləri  və  digər  müsəlmanları 
kütləvi  şəkildə  məhv  etmələri  ABŞ,  rus, 
erməni,  türk  və  Azərbaycan  mənbələrində 
də  təsdiq  edilir.  ABŞ  tarixçiləri  Castin  Mak-
karti və Karolin Makkarti 100 min Rusiya və 
Anadolu  erməni  döyüşçüsünün  Anadoluda 
müsəlmanlara  qarşı  vuruşduğunu  yazırlar 
[46, s.65]. Bu, rus mənbələrindəki rəqəmlərə 
uyğun gəlir. Çastin Makkarti və Karolin Mak-
karti yazırlar: “Şərqi Anadoluda ermənı üsyan-
ları (qiyamları – M.Q.) qalxdı. Üsyan üçün yığılmış silahlar paylandı. Müsəlmanlar 
orduya  çağırıldıqları  üçün  şəhərlərdə  və  kəndlərdə  yalnız  qocalar,  uşaqlar  və 
qadınlar  qalmışdı.  Partizan  müharibəsi  başlandı.  Erməni  inqilabi  təşkilatları  və 
ruslar  erməni  partizanlarını  Cənubi  Qafqazda  və  Şərqi  Anadoluda  öyrədir  və 
təşkil edirdilər. Kommunikasiyalar dağıdıldı. Jandarma binalarına hücumlar edil-
di.  Müsəlman  kəndləri  hücumlara  məruz  qaldı.  Kənd  yerlərində  müsəlmanlar 
ermənilərin, ermənilər isə kürd tayfalarının hücumlarına uğrayırdılar. Bir milyon 
nəfərdən çox müsəlman rusların və ermənilərin işğal etdikləri əraziləri tərk etməyə 
məcbur oldu” [46, s.142].
Osmanlı arxiv sənədlərində isə yazılır ki, rus ordusunun hərəkət etdiyi yol-
larda  erməni  dəstələrı  müsəlmanlara  qarşı  kütləvi  soyqırım  törətdilər  və  is-
lam adına olan hər şeyi məhv etdilər. Təkcə insanlar məhv edilmədi, həmçinin 
məscidlərdəki xalılar və sərvətlər toplanaraq Rusiya paytaxtına göndərildi [47, 
s.54].
Türklərin və digər müsəlman xalqların kütləvi şəkildə öldürülməsini erməni 
ictimai  xadimləri  də  etiraf  edirdilər.  Qafqaz  Erməni  Xeyriyyə  Cəmiyyəti  və 
müharibədən  zərər  çəkənlərə  erməni  yardım  Mərkəzi  Komitəsinin  sədri 
S.Arutunov 1915-cı il yanvarın 27-də Tiflis Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin 
idarə heyətinə göndərdirdiyi məktubunda yazırdı: “Mən Qarsı gəzərkən əmin 
oldum  ki,  müharibədən  əziyyət  çəkən,  evlərini  itirən,  din  qardaşlarına  pənah 
gətirən  müsəlman  qaçqınlar  da  vardir.  Onlar  kəndlərini  buraxaraq  hərbi 
əməliyyatlardan uzaq yerlərə din qardaşlarına pənah aparmışlar” [48].
Dinc  türk,  müsəlman  əhalinin  kütləvi  şəkildə  məhv  edilməsini  mətbuat 
orqanları  da  etiraf  edirdi.  Ermənilərin  nəşr  etdikləri  “Baku”  qəzeti  1915-ci  il 
30  yanvar  tarixli  sayında  yazırdı:  “Qars  vilayətində  Şildir  dairəsində  24,  Düz 
Ərdahan dairəsində 18, Şadivanda 2, Qolda 34 müsəlman kəndi büsbütün yan-
dırılmışdır” [49].