şəhərlərində yerləşən ali məktəblər gənclərin «kənd-şəhər» və
«şəhər-şəhər» istiqamətində miqrasiyası üçün «cazibə» rolunu
oynayır.
Təcrübə göstərir ki, şəhər və kənd gənclərinin perspektiv
planları, ali təhsili başa vurduqdan sonra iş yerini seçmələri, ümumi
sosial yönümünün xarakteri və s. fərqli spesifik təzahürə malikdir.
Bütün bu faktorlar ali məktəbdə tərbiyə prosesinin strukturu və
təşkili formalarında nəzərə alınmalıdır.
Gəncliyin sosial strukturunun mühüm parametrlərindən biri
aihnin t^hsH səviyyəsidir. Gənclərin ali təhsilə cəhdi bu
parametrdən çox asılıdır. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar həmçinin
göstərir ki, abituriyentin daxil olduğu və tərbiyə
505
aldığı sosial mikroqrup da bu yönümə qüvvətli təsir göstərir. Ali
məktəbə qəbul olunmaqla gənc bir sosial qrupdan başqasına keçir.
Yəni onun sosial mövqeyi dəyişir. Respublikamızda həyatın bütün
sahələrində demokratiyanın inkişafı ilə əlaqədar gənclərin həyat
perspektivləri mühüm ictimai proseslər kimi indi sosial mühitindən,
sosial mənşəyindən, ictimai mövqeyindən daha çox bazar
iqtisadiyyatının tələbləri, bütövlükdə cəmiyyətin maddi və mədəni
imkanları, dövlətin mənafeyi və «sifarişi» ilə getdikcə daha artıq
dərəcədə şərtlənir. Bu, Azərbaycanın tələbələrinin mütəşəkiliiyini,
gənc mütəxəssislərin gələcək peşə-ixtisas və sosial funksiyalara
hazırlığını təmin edir. Respublikamızda gənclərin sosial və ideoloji
birliyi tələbələrin ictimai davranışının və praktik fəaliyyətinin
əsasını təşkil edir. Onların sosial-psixoloji simasını, əxlaqi davranış
normalarını, dəyərlərini şərtləndirir. Bu səbəbdən də, tələbəlik -
özünəməxsus sosial-psixoloji birlik kimi fəaliyyət göstərir. Tələbə
birliyinin əsas əlamətləri artıq ali məktəbə istiqamətlənmə zamanı
özünü büruzə verir. Ali məktəbə daxil olan gənclərin müvafiq ali
təhsil almaq üçün malik olduqları maraq, meyil və qabiliyyətlər
mütəxəssis hazırlığının əsasını təşkil edir. Ümumiyyətlə, müasir
dövrdə ali təhsil ümumi sosial dəyər kimi yüksək prestijə malikdir.
Gəncləri ali təhsilə cəlb edən amilləri belə qruplaşdırmaq
olar;
• seçilmiş peşənin, ixtisasın sosial əhəmiyyəti, yaradıcı
xarakteri, peşə-ixtisas fəaliyyətinin perspektivləri;
• sosial vəziyyəti dəyişmək cəhdi (şəhərdə yaşamaq, mədəni
səviyyəni artırmaq arzusu və s.);
• fərdin şəxsi keyfiyyətləri, qabiliyyətləri, biliklərinin həcmi
və dərinliyi, xüsusi hazırlıq səviyyəsi və s.
Tədqiqatlarla müəyyən olunmuşdur ki, gənclər ali təhsili
peşə-ixtisas maraqlarının təmin olunmasından daha çox, ictimai
irəliləyiş amili kimi qiymətləndirirlər. Hətta ictimai irəliləyiş
naminə gənc özünün bu və ya digər ixtisasa qa- billiyini də
nəzərdən qaçırır. Gənclərin sosial irəliləyişə.
306
«yiiksəlİşə» cəhdi cəmiyyətimizin sosial slnıktunmun yüksək
mobilliyindən irəli gəlir. Cəmiyyətimiz bütövlükdə özünün hər bir
üzvünün sosial və professional yüksəlişi üçün ideoloji imkanlar
yaradır (təhsil hüququ, əmək hüququ və s. buna misal ola bilər).
Şəxsiyyətin konkret həyati planları bu sosial amillərin təsiri altında
formalaşır.
Ali təhsil müəssisəsində tərbiyə prosesi mütəxəssis
hazırlığının təmin edildiyi şəraitdən də asılıdır. Ali məktəbdə
tərbiyə prosesinin spesifik xüsusiyyətlərini aşkar etmək üçün, hər
.şeydən əvvəl, spesifik sosial qrup olan tələbəliyin əsas əlamətlərini
müəyyən etmək lazımdır. Bu əlamətlər aşağıdakılardır:
• Tələbəlik - mobil sosial qrupdur, onun əsas məqsədi
müəyyən proqram əsasında maddi və mənəvi istehsal sahəsi üçün
yüksək peşəkarlar hazırlığının təmin olunmasıdır.
• Ali təhsil - insan ömrünün müəyyən bir kəsiyidir. Odur ki,
tələbə kollektivinin mütəxəssis şəxsiyyətinin inki.şafı- na təsiri
müvəqqəti xarakter daşıyır. Halbuki istehsal kollektivinin
şəxsiyyətə təsiri daha uğurlu və davamlıdır. Çünki fərd istehsal
prosesində daha uzun müddət iştirak edir.
• Təhsil, təlim, tərbiyə - tələbəliyin əsas fəaliyyət növləridir.
• Tələbələrin tərkibinin yüksək müsabiqə yolu ilə
müəyyənləşdirilməsi cəmiyyətin müasir inkişaf səviyyəsi üçün
obyektiv zərurətdir.
• Tələbələr müxtəlif sosial qrupun nümayəndələrini əhatə
etdiyindən, bu qrupların tipik əlamətlərini və xüsusiyyətlərini
özündə əks etdirdiyindən bunu ali məktəbin tərbiyə prosesində
nəzərə almaq vacibdir.
• Tələbə gəncliyə cəmiyyətin müxtəlif ictimai və peşə-
ixtisas qrupları ilə intensiv və geniş əlaqələrə girmək xarakterikdir.
• Tələbəlik iqtisadi mənada əməyin subyekti deyil, əsasən,
təlim idrak prosesinin və ürsiyyətin subyektidir.
• Tələbəlik kollektiv fəaliyyətin müxtəlif formalarını həyata
keçirməklə fərqlənir.
507
• Tələbəlik həyatının və məişətinin təşkilinin kollektiv
formaları üstünlük təşkil edir.
Ali məktəbdə təhsil-tərbiyə işi təşkil edilərkən, tələbə
gənclərə xas olan bu spesifik xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla
gələcək mütəxəssis kimi əmək fəaliyyətində müvəffəqiyyətini
təmin edən peşə keyfiyyətlərinin formalaşdırılması təmin
olunmalıdır. Buna görə də aparılan təhsil-tərbiyə işi dövrün inkişaf
tempinə uyğun və effektiv olmalı, yəni gözlənilən nəticələrə gətirib
çıxarmalıdır. Təhsil-tərbiyə prosesinin effektivliyi tərbiyənin
vasitələrindən və vaxtdan səmərəli istifadəni, .şəxsiyyətin daxili
aləmindəki deformasiyaları aradan qaldırmağı və onun
məqsədəuyğun istiqamətə dəyişməsini nəzərdə tutur.
Ali məktəbdə tərbiyə işi, tələbə şəxsiyyətinin maksimum
inkişafını təmin etməklə, ali təhsilli mütəxəssis üçün zəruri olan
keyfiyyətlərin formalaşdırılması prosesidir.
Tərbiyə prosesində iki tərəf iştirak edir:
• pedaqoji vəzifələri müəyyənləşdirən, məqsədəuyğun
vasitə və metodlar seçən, nəticələri yoxlayan, korreksiya işi
aparan, öz fəaliyyəti, hərəkətləri, davranış tərzi ilə fərqlənən
tələbələrə məqsədyönlü təsir edən müəllim;
• tərbiyəvi təsirlərə məruz qalan, ona müəyyən münasibət
bəsləyən, müxtəlif yaşantılar keçirən, fəallıq, yaxud passivlik
göstərən tələbə.
Deməli, ali təhsil müəssisəsində tərbiyə müəllimlərin və
tələbələrin qarşılıqlı fəaliyyətidir. Bu fəaliyyətin müvəffəqiyyəti,
bir tərəfdən öyrədəndən, tərbiyə edəndən, digər tərəfdən təhsil və
tərbiyə alandan, üçüncü tərəfdən isə, təhsil, təlim və tərbiyənin
qarşılıqlı əlaqə zamanı tətbiq edilən metodlardan asılıdır. Bu və ya
digər əlaqə və asılılıqlar arasında həm ümumi, həm də fərqli
cəhətlər vardır. Təlim və tərbiyənin hər birinin məqsədi, məzmunu,
prinsipləri, metodları, şərtləri, nəticələri, qanunauyğunluqları vardır
ki, fərqlər də buradan irəli gəlir.
Təhhənin tərbiyəsi deyərkən, onun dünyagörüşünün,
qahiliyyətlərinin, şüurhduğunun, məsuliyyət hissinin, intizam-
50S
Itltğın, özüniiirvujic/ özünül^rhixuvıhı. özüınuhvk vn özıinü i(kn\y
etmiyin, adamlarla işhnuık hacanğının
ıv?
diy^v
.y,).v.v/
keyfiyyəti
fərinin inkişafı məqsədilə onun psixologiyasına, fəaliyyət
davranışına edilən məqsədəuyğun təsirlər haşa düşülür.
Tobbənin
dünyagörüşünün,
davranışının.
ləaliyy.''t
molivlərinin, əqidə və həyati motivlərinin, məqsəd və
perspektivlərinin, maraqlarının, cəmiyyətin və dövlətin mənafeyi
ilə üst-üstə düşməsi tərbiyə prosesinin effektivliyinin əsas
göstəricisidir.
Fərdi xüsusiyyətlər və keyfiyyətlər şəxsiyyətin bütövlüyünü
təmin edir. Buraya idrak, motivlər, emosional və iradi
keytlyyətlərin özünəməxsus xəlitəsi, məzmunu, səviyyəsi və
təzahür formaları daxildir.
Ali təhsil müəssisəsində tələbənin tərbiyəsinin əsas
istiqamətləri aşağıdakılardır:
• aktiv təlim fəaliyyətinin təmin edilməsi;
• ictimai və digər tapşırıqların verilməsi və icrası;
• motivlərin inkişaf etdirilməsi və s.
Ali məktəbdə tələbənin tərbiyəsi işini səmərəli qurmaq üçün
onun hər bir şəxsi-psixoloji keyfiyyətini, tələbatını, psixoloji
strukturunu dərindən bilmək lazımdır. Unutmaq olmaz ki. hər hansı
bir şəxsi keyfiyyətin formalaşmasının başlanğıcı müəyyən hadisələr
və faktlarla bağlıdır. Bunların düzgün müəyyənləşdirilməsi
mənimsədilən və formalaşdırılan keyfiyyətə müsbət münasibət və
inam yaranır. Daha sonra intellektual, emosional, iradi və
motivləşmə prosesinin sintezi baş verir, keyfiyyətlərin sabit xəlitəsi
yaranır. Bütün bunlar yalnız və yalnız fəaliyyətdə baş verir.
Məsələn, ali məktəbdə tələbədə öz ixtisasına maraq və məhəbbət
onda seçdiyi ixtisasla bağlı aydın təsəvvürlərin, biliklərin
formalaşdırılması və ixtisasının ictimai əhəmiyyətini dərk etməsi ilə
formalaşdırılır. Bununla yanaşı, hər bir tələbədə öz peşəsinin
yararlılığına inam oyatmaq, ali məktəbdə tədris edilən bütün
fənlərin faydalılığını dərk etdirmək, tələbənin şəxsi istək və arzuları
ilə cəmiyyətin tələblərini uzlaşdırmaq, cəmiyyət
509
quruculuğunda yerini və rolunu başa salmaq, qabaqcıl
mütəxəssislərin iş təcrübəsini öyrətmək, öziiniitəkmilləşdirmə- yə
və özünütərbiyəyə səy oyatmaq lazımdır.
Deməli, bu və ya digər keyfiyyətin formalaşmasım, sadəcə
olaraq, bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsi kimi başa
düşmək düzgün olmazdı. Bununla yanaşı, həm də motivlərin
inkişafı, gerçəkliyə münasibətin dəyişməsi, zəruri psixoloji
situasiyaların yaradılması, tələbənin fərdi xüsusiyyətləri və inkişaf
prosesindəki ziddiyyətlərin nəzərə alınması vacibdir. Fikrimizi
müəllim hazırlığı məsələləri ilə konkretləşdirək. Ali məktəbdə
tələbələrin pedaqoji praktikasının təşkili və keçirilməsində
qazanılan təcrübə aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan verir:
• pedaqoji məsələləri həll edərkən, tələbə nə qədər çox
fəallıq və yaradıcılıq göstərirsə, o, şagirdlərin tərbiyəsi işindəki
çətinlikləri bir o qədər çox dərk edir;
• məktəbdə çoxcəhətli fəaliyyətin çətinliklərinin dərk
edilməsi və aradan qaldırılması tərbiyə sahəsində müvafiq
bacarıqları inkişaf etdirir, pedaqoji ustalığın əsasını qoyur:
• pedaqoji praktika müddətində tələbələrin məktəbdə tərbiyə
işinin çətin aspektlərinə (məsələn, çətin şagirdlərlə işə) cəlb
edilməsi, onlarda pedaqoji məharətin və taktm inkişafı üçün şərait
yaradır;
• pedaqoji praktika müddətində subyektiv yaşantılar tələbə
şəxsiyyətinin fərdi-tipoloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. Odur ki,
pedaqoji praktika prosesində hər bir tələbənin fərdi xüsusiyyətləri
nəzərə alınmalı və o məktəb fəaliyyətinin müxtəlif istiqamətlərinə
yönəldilməlidir.
Tərbiyə prosesində tələbələrin yaş xüsusiyyətləri ilə
hesablaşmamaq olmaz. Məsələn, I kurs tələbələrində şəxsi ləyaqət
hissinin çox «yüksək», əxlaqi keyfiyyətlərin mütiəqliyi və birtərəfli
olması özünü göstərir. Onlarda maksimalizm nəzərə çarpır. Bu yaşa
rasioanilizm (latmcarationalist- düşüncəli. dərrakəli, məntiqi, ağıllı
deməkdir), yaşlılara, o cümlədən, ali məktəb müəllimlərinə
inamsızlıq xasdır. Bu isə tələbələrin tərbiyəsinə daha mütəhərrik
yanaşmağı, onların
510
səviyyəsinə enməyi, davranışlarını lazımi isliqaməiə yönəltməyi,
onların psixikasının müsbət cəhətlərinə istinadən yüksək mənəvi
ideallar aşılamağı, vətəndaşlıq yetkinliyi və nikbinlik tərbiyə
etməyi tələb edir.
Tələbələrin çoxunun əmək təcrübəsi olmadığından onlar
hələ maddi və mənəvi dəyərləri qorumağı, böyüklərin əməyinə
hörmət etməyi bacarmırlar. Odur ki, gənclərin tərbiyəyə çox böyük
ehtiyacı vardır. Bu işdə tələbənin müəllimlərlə ünsiyyətinin rolu
çox böyükdür. Bu ünsiyyət əsasında tələbənin müvafiq bilik,
bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi onun həm də ümumi psixi
inkişafını təmin edir.
Ahəngdar inkişaf etmiş, müasir tələblərə cavab verən
şəxsiyyətin inkişafını təmin etmək üçün tərbiyənin məqsədinin
əvvəlcədən aydın surətdə dərk edilməsi çox vacibdir. Xalqın milli
xüsusiyyətləri cəmiyyətin tələbləri həm tərbiyə edənlərin, həm də
tərbiyə olunanların daxili tələbatına çevrilməlidir.
Tələbə şəxsiyyətinin tərbiyəsinin son nəticələri gündəlik,
xüsusi, daim dəyişən, ən müxtəlif formalarda təzahür edən tərbiyə
vəzifələrinin həlli yolu ilə əldə edilir. Odur ki. tərbiyədə cari və
perspektiv məqsədləri düzgün müəyyənləşdirmək lazımdır. Məqsəd
- şəxsi davranışın cəmyyətin tələblərinə zahirən uyğunlaşdınlması
deyil, elə daxili motiv tərbiyə etməkdir ki, bu, cəmiyyətimizin
ruhuna, milli xüsusiyyətlərinə tam uyğun olsun, əxlaqi davranış
daxili tələbata çevrilsin.
Aydındır ki, insanın formalaşması və inkişafı ömrü boyu
davam edir, lakin mütəxəssis keyfiyyətlərinin əsası məhz ali
məktəbdə təhsil illərində qoyulur. Ali təhsil müəssisəsində t.vbiya
plcınhlu/, perspektivlik, fəallıq, ışə.xsiyytilin layihələ.)- (Hrihnəsi,
ciiaqnosllai'clınlmsı və proqnoz}a!<({ınJmasiiu tələb edir.
Tələbənin tərbiyəsi işində bunları nəzərə almadan müvəffəqiyyət
qazanmaq mümkün deyil. Tələbə şəxsiyyətinin formalaşmasında
tərbiyənin prinsip və metodlarının düzgün tətbiqi də xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir və mütəxəssis hazırlığının effektivliliyini
təmin edir.
Ali məktəbdə tərbiyənin prinsiplərini orta məktəbdə
tərbiyənin prinsipləri ilə eyniləşdirmək olmaz. Ali məktəbdə tərbiyə
prosesinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olduğundan.
511
burada məktəb prinsiplərindən başqa, xüsusi prinsiplər də
mövcuddur. Yalnız ali məktəbə xas olan tərbiyə prinsipləri
aşağıdakılardır:
• Təhbmin ya^, sosial, psixoloji va fardi xiisıısiy- yathnnin
ııpz^ro alınması prinsipi.
• Ali maktdhdə tnhbdnin ünbiyosinin ictimai-istehsal v/>
elmi-tfidqiqatçılıq foaliyyoti ih ulaqohndirihmsi prinsipi
• Ali moktobdo torbiymin peşo-ixtisas istiqanwtli olması
prinsipi.
• Tohbonin ali moktob tohsiliıuhn sonrakı praktik fbaliyyotə
hazırlanması prinsipi V9 s.
Ali məktəb müəllimi tələbə qrupunun tərkibini, onların
hər birinin fərdi xüsusiyyətlərini, tərbiyəlilik səviyyəsinin tərbiyəvi
təsirlərə münasibətlərini nəzərə alaraq, tərbiyənin yollarını
müəyyənləşdirməlidir. Pedaqoji, psixoloji faktorlardan səmərəli
istifadə yollarını, mənfi təsirləri (məsələn,psixoloji baryeri, təlimə
formal münasibəti və s.) aradan qaldırmaq vasitələrini ali məktəb
müəllimi özü axtarıb tapmalıdır.
Tələbənin tərbiyəsinin əsas yolu aktiv praktik fəaliyyətdir.
Aktiv praktik fəaliyyət tələbədə təlimə, kollektivə, özünə və
başqalarına düzgün münasibətlər sistemi formalaşdırır və gələcək
mütəxəssisin inkişafını təmin edir.
Buradan çıxan məntiqi nəticə odur ki, təlimi, tərbiyəni və
inkişafı heç kəsə «hazır» şəkildə «təqdim etmək» mümkün deyil.
Təhsilə, təlimə, tərbiyəyə, deməli, həm də inkişafa istiqamətlənən
hər kəs buna öz şəxsi fəallığı, şəxsi qüvvələri və səyi sayəsində nail
olmalıdır. Xaricdən ancaq müəyyən təhrik, stimul ola bilər.
Təlim-tərbiyə incəsənəti də yalnız və yalnız kimisə nəyəsə təhrik
etmək incəsənətidir. Şəxsi qüvvələrini sərf etmədən, səy
göstərmədən qazanılan - insanın «özünün- kü» deyil
(A.V.Disterveq).
512
15.2. ALI MƏKTƏBDƏ TƏLİM VƏ TƏRBİYƏ
PROSESLƏRİNİN VƏHDƏTİ
Müəyyən fərqlərə baxmayaraq, tələbələrin təlim və tərbiyəsi
vəhdət təşkil edir. Təlim və tərbiyə tələbə şəxsiyyətinin
formalaşması və inkişafının iki müxtəlif tərəfini əks etdirsə də,
təlim prosesi tərbiyəyə, tərbiyə prosesi isə təlim məqsədlərinin
reallaşdınimasma təsir göstərir və pedaqoji prosesin tamlığını ifadə
edir.
Pedaqoji prosesin tamlığı aşağıda qeyd olunan amillərlə
müəyyən olunur:
• şəxsiyyətin bütövlüyü ilə;
• təhsildə, təlim və tərbiyədə məqsəd və məzmunun vəhdəti
ilə;
• hərəkətverici qüvvələrə malik olması ilə;
• müəyyən əlaqə və asılılıqların, qanunauyğunluqların
mövcudluğu ilə.
Ümumiyyətlə, insan şəxsiyyətinin əqli keyfiyyətləri əxlaq i
keyfiyyətlərindən
ayrılıqda
inkişaf
etmir.
Şəxsiyyəti
səciyyələndirən bütün keyfiyyətlər qarşılıqlı surətdə inkişaf edir,
biri-birini şərtləndirir, biri-birini tamamlayır.
Təhsil, təlim və tərbiyə məqsədlərində, məzmununda eynilik,
təlimin və tərbiyənin prinsiplərində ümumi cəhətlər, təlimin və
tərbiyənin metodlanndakı oxşarlıq, təlim və tərbiyənin təşkili
formalarmdakı vahidlik ali məktəbdə pedaqoji prosesin, başqa
sözlə, təhsilin, təlimin, tərbiyənin, təkmilləşmə və inkişafın
vəhdətini və tamlığını təmin edir. Hər bir ali məktəb tələbəni təkcə
bilik, bacarıq və vərdişlərlə silahlandırmır, eyni zamanda ixtisas
hazırlığını və ahəngdar inkişafını təmin edir. Bütün sonrakı təhsil
(aspirantura, ixtisasartırma kursları vəs.) bunun üzərində qurulur.
Təlim və tərbiyənin vəhdətinin pedaqoji mahiyyəti ondan
ibarətdir ki, ləlim prosesində tələbənin dünyagörüşü, əxlaqi hissləri,
estetik tələbat və zövqləri, fiziki keyfiyyətləri və intellektual
qabiliyyətləri vəhdətdə inkişaf edir.
Şübhəsiz,
təlim-tərbiyənin
vəhdətini
reallaşdırarkən,
tələbələrin sosial-psixoloji və fərdi xüsusiyyətləri, təlimə və
513
ixtisasa münasibətləri, yaşlan nəzərə alınmalıdır. Təlim prosesində
aşılanan biliklər yalnız tələbənin həqiqi sərvətinə, dəyərinə
çevrildiyi təqdirdə, wşəxsi mahiyyəl» kəsb edir və şəxsi
münasibətlər prizmasından keçir.
Ali məktəb tələbəsi yüksək intellektual imkanlara malik
şəxsdir. Tələbənin idrak tələbatları, mənəvi aləmi, əxlaqi siması,
fiziki keyfiyyətləri onun irəliyə doğru inkişafının əsas amilləridir.
Sosial müstəqillik və gələcək perspektivlərə doğru yönəlmə
tələbənin peşəyə və ixtisasa yiyələnmə prosesini sürətləndirir.
Deməli, ali təhsilli mütəxəssis hazırlığı, yalnız tələbənin
təlim və tərbiyəsinin vəhdəti prosesində səmərəli surətdə həyata
keçirilə bilər. Sosial, professional və idrak motivlərinin vəhdəti
tələbənin təlimə şüurlu münasibətini qüvvətləndirir, şəxsiyyətinin
formalaşmasını təmin edir.
Tələbə şəxsiyyətinin inkişaf prosesində özünütəhsilin,
özünütərbiyənin, özünütəkmilləşdirmə cəhdinin rolu çox böyükdür.
Təlim və tərbiyə tələbəni özünütəhsilə və özü- nütərbiyəyə cəlb
etmirsə, deməli, məqsədəmüvafıq deyil. Doğrudan da, ən
məzmunlu, ən maraqlı mühazirə tələbənin şəxsi idrak fəaliyyəti
(əlavə ədəbiyyat oxumaq, tapşırıqlar icra etmək və s.) ilə
möhkəmləndirilməzsə, öz-özlüyündə mütəxəssis hazırlığını təmin
edə bilməz.
Qanunauyğun olan budur ki, xarici təsirlər tələbənin daxili
aləmi ilə şərtlənir. Xarici aləmin tələbəyə göstərdiyi hər bir təsir
onun keçmiş yaşantıları ilə bağlıdır. Deməli, pedaqoji təsirlər artıq
kök salmış olan müsbət keyfiyyətlərə əsaslandığı halda daha
effektli olur.
Tələbənin psixikası, davranış və fəaliyyət motivləri, fərdi
keyfiyyətləri onun bir şəxsiyyət kimi inkişafının daxili amilləridir.
Qanunauyğun haldır ki, psixi inkişaf düz xath getmir. Bu
eynilə tələbənin də psixi inkişafına aiddir. Bu, onda öz ifadəsini
tapır ki, psixi proseslər və fərdi keyfiyyətlər müxtəlif zaman və
məkan kəsiyində, həm də ayrı-ayrı tələbələrdə özünəməxsus
formada inkişaf edir. Bu isə o deməkdir ki, ali məktəbdə təlim və
tərbiyənin nəticələri tələbələrin malik
514
olduqları şəxsi keyfiyyətlərdən, ixtisasa və təlim əməyinə
münasibətlərindən, kollektivə və Özünə yanaşma tərzindən asılıdır.
Deməli, mütəxəssis tərbiyəsi təkcə optimal daxili və xarici
amillərdən deyil, həm də tələbənin daxili psixi inkişaf
qanunauyğunluqlarından asılıdır. Pedaqoji təsir o zaman effektli
olur ki, onun məzmun və formaları həm təlim-tərbiyənin
məqsədinə, həm də tələbənin yaş, fərdi və sosial xüsusiyyətlərinə
uyğun olsun.
Tələbələrin ya^' ra favdi xüsusiyy^thrinin nazirə alınmast
təlim və tərbiyənin vəhdətini daha effektiv surətdə təmin etməyə
imkan verir.
Ali məktəbdə təlim və tərbiyənin vəhdətinin təmin edilməsi
_/«.v/7a.«z və mürakkah prosesdir. Tələbəni öyrədən və tərbiyə
edən hər bir müəllim bu prosesin mahiyyətini dərk etməli və onu
idarə etməyi bacarmalıdır.
Ali məktəbdə təlim və tərbiyənin vəhdətini müəllim yalnız o
zaman təmin edə bilər ki, təlim-tərbiyə məqsədlərini real surətdə
kursdan-kursa keçdikcə, tələbənin inkişaf dinamikasına uyğun
tərzdə müəyyənləşdirsin, müvafiq mütəxəssisin professioqramını
yaxşı bilsin. Ali məktəbdə hər bir fənnin məzmunu
müəyyənləşdirilərkən tədris fənninin qarşısında duran təhsil
vəzifələri ilə yanaşı, tərbiyə məqsədləri də konkretləşdirilməlidir.
Ona görə də hər bir müəllim tədris etdiyi fənnin məzmunu vasitəsilə
tələbəyə hansı əxlaqi keyfiyyətləri aşılamaq mümkün olduğunu
bilməli, gələcək mütəxəssis üçün zəruri olan idraki, əxlaqi, estetik,
fiziki keyfiyyətləri, fəaliyyət və davranış normalarını aydın
təsəvvür etməlidir.
Ali məktəbdə təhsil prosesində tərbiyə vəzifələrini həll
elmək, ləlim və tərbiyənin vəhdətini təmin elmək məqsədilə
aşağıdakı prinsiplar nəzərə alınmalıdır:
• tələbələrin sosial, psixoloji, yaş və fərdi xüsusiyyətlərinin
nəzərə alınması;
• gələcək mütəxəssis üçün zəruri olan hər bir keyfiyyət və
xüsusiyyətin məzmun və strukturunun müəyyənləşdirilməsi və dərk
olunması;
515
• tələbənin metodoloji və professional hazırlığının optimal
surətdə bir-biri ilə uzlaşdırılması;
• müəllimin tədris etdiyi fənnin tərbiyəvi və yaradıcı
imkanlarından maksimum istifadə etməsi;
• müəllimin pedaqoji etikası və ustalığı;
• müəllim-tələbə münasibətlərində məqsəd ardıcıllığı;
• ali məktəbdə pedaqoji ünsiyyətin müxtəlif formalarının
səmərəli təşkili;
• ali məktəbdə pedaqoji prosesin ideya istiqamətinin düzgün
müəyyənləşdirilməsi.
15.3. ALİ MƏKTƏBDƏ TƏLİM-TƏRBİYƏ İŞİNİN
TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNİN KONSEPTUAL
PROBLEMLƏRİ
Respublikamızda iqtisadi, siyasi, mənəvi inkişafın gələcək
üfüqləri onun hər bir vətəndaşının şüurkıluğıından. intizamından,
idraki və yaradıcı fəaliyyətindən asılıdır. Deməli, qarşıda duran
quruculuq vəzifələrini həyata keçirmək üçün vətəndaşların tərbiyəsi
daha yüksək səviyyəyə qaldırılmalı, bu məqsədlərin yerinə
yetirilməsi təmin edilməlidir.
Gənc nəslin tərbiyəsi prosesində fərdi və ictimai şüurla
ictimai həyatın qarşılıqlı əlaqəsi nəzərə alınmalıdır. ,^ydIndıı■ ki,
fərdi şüurla ictimai şüıının inkişafını biri-birindən ayırma'q olmaz.
Lakin bu zaman insanın həyat lərzi ilə əlaqədar olaraq, fərdi
şüurunun özünəməxsus xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Bu,
tərbiyə prosesində insanların .şüurundan və davranışından asılı
olaraq, onlara diferensial yanaşına lərzi lələb edir.
Ali məktəbdə tərbiyənin pedaqoji vasitələrini və '.ərzlərini
müəyyənləşdirərkən aşağıdakı konseptual prinsiplər nəzərə
alınmalıdır:
® gənc nəslin tərbiyəsinin cəmiyyətimizin və dövlətimizin
mənafeyinə və «sifarişinə» uyğun olaraq qurulması;
.'U-
• tərbiyə
işinin
humanistləşdirilməsi
və
demokratikləşdirilməsi;
• əmək vasitəsilə tərbiyə;
• kollektivdə və kollektiv vasitəsilə tərbiyə;
• tərbiyəçinin şəxsi nümunəsi və nüfuzu;
• sistemlilik və ardıcıllıq.
Bu prinsiplər pedaqoji prosesin məntiqinə və dialektika- sma
əsaslanır.
Tərbiyə
prosesinin
dialektikası
insanın
fərdi
xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması ilə başlayır. Tələbələri yaxşı
öyrənmədən tərbiyə prosesinin səmərəliliyini və intensivliyini
təmin elmək mümkün deyil. Tələbəni düzgün tərbiyə etmək üçün
onun hərəkətlərini və davranışını adekvat surətdə qiymətləndirmək,
onun müsbət və mənfi cəhətlərini düzgün məy- yənləşdirmək
lazımdır. İctimai rəyin, tərbiyəvi ənənələrin, müsbət nümunənin və
təcrübənin də təsirini qeyd etmək lazımdır.
Hər bir pedaqoq tərbiyə etmək sənətinə bələd olmalı, öz
təcrübəsində yeni tərbiyə metodlarını öyrənməli, ümumiləşdirməli
və yaradıcılıqla istifadə etməlidir.
Təcrübə göstərir ki, tərbiyə sisteminin ayn-ayrı elementləri.
prinsipləri, metodları ilə şəxsiyyətin inkişaf qanunauyğunluqları
arasında müəyyən uyğunsuzluq var. Ən geniş yayılmış uyğunsuzluq
ali məktəbdə tərbiyə işinin orta məktəbdəkinə nisbətən zəif təşkili,
digər tərəfdən isə, məhz ali məktəbdə şəxsiyyətin hərtərəfli inkişaf
etdirilməsi ideyasının pozulmasıdır.
Hərtərəfli inkişaf ideyasını mənimsəmək və onu gündəlik
işdə reallaşdırmaq, məhz bu gün cəmiyyətimizdə ən çətin və ən
vacib problemlərdəndir. Ali məktəbin tərbiyəvi iş sistemində
formalizm və subyektivizm, hər şeydən əvvəl, tərbiyə işinə
birtərəfli və qeyri-elmi yanaşmanın nəticəsidir.
Müasir tərbiyə nəzəriyyəsi və praktikasında kök salmış belə
bir səhv mövqe mövcuddur ki, guya insanın inkişafının əsas amili
yalnız və yalnız onun şüurluluq səviyyəsidir. Bu-
517
nunla da süni olaraq, şüur davranışdan ayrılır və biri-birinə qarşı
qoyulur.
Söz yox ki, şüurluluq bizim tərbiyə işində əsaslandığımız
əsas amildir, lakin yeganə deyil. Şüurluluğun insanın inkişafında
yeganə amil kimi qəbul edilməsi tərbiyə işini çox ağır bir işə
çevirir, tərbiyə prosesinin effektivliyini azaldır. Halbuki, etik
normalar şüurdan ümumi təcrübəyə, ənənələrə, adətlərə keçdiyi
təqdirdə, daha nüfuzedici xarakter daşıyır, daha qüvvətli və tez
təsir etmək imkanı qazanır, ictimai rəy tərəfindən «dəstəklənir».
Tərbiyə işində insanın sinir-psixi sferasının, yəni onun
iradəsinin, xarakterinin, təxəyyülünün, hisslərinin, tempera-
mentinin özünəməxsus xüsusiyyətlərini nəzərə almaq və ona • zəruri
adətləri aşılamaq gərəkdir. Ancaq bu halda insanın hərəkətləri,
davranışı onun şüuruna daha çox uyğun gələcək. Ümumiyyətlə, adət
və vərdişlər tərbiyə etməklə tərbiyə işi üçün möhkəm Özül
yaradılmış olur.
Tərbiyə prosesinin
və fasihsiz
olması tərbiyə
işində insanın şüuruna, əqidəsinə və davranışına təsir göstərən
bütün obyektiv amillərin nəzərə alınması deməkdir. Ali məktəb
müəlliminin vəzifəsi bütün bu amilləri düzgün qiymətləndirmək və
tərbiyə işini buna uyğun qurmaqdır. Xarici amillərin tələbə
şəxsiyyətinə təsirini qeyd edərkən, unutmaq olmaz ki, tələbə öz
fəaliyyəti ilə şəraitə təsir göstərir. Bu prosesdə o özü də dəyişir,
tərbiyə olunur. Buradan belə bir nəticə çıxır: twbiya prosesi yalnız
o zaman effektli ola bihr ki, tahb!) amnyyot heyatımla, yaradıcı
dimlah pal surntdə iştirak etsin, ictimai fəaliyyato qoşiılsun.
Deməli, tələbə şəxsiyyötinin inkişafı xarici şərait və amillərin
daxili imkanlarla vəhdətində baş verir.
Ali məktəbdə qabaqcıl pedaqoji təcrübə göstərir ki, müasir
şəraitdə təlim və tərbiyə işini ancaq ənənəvi yollar və formalarla
qurmaq olmaz. Müasir şəraitdə ali məktəbdə istər təlim, istərsə də
tərbiyə işi daha çox məlumatverici xarakter daşıyır. Təlim və
tərbiyənin bu iş forması zamanı müəllimin əsas diqqəti təlim və
tərbiyə proqramının məzmununa yönəlir, tələbə arxa plana keçir,
onun fərdi imkanları unu-
518
duİLir. Belə bir mövqeyi əsas götürən müəllimin, bir qayda olaraq,
tələbə ilə ayrıca məşğul olmağa nə vaxtı qalır, nə də həvəsi.
Tələbənin rastlaşdığı çətinliklər, onun motivləri, tələbatı, iş
qaydaları müəllimi maraqlandırmır.
Son dövrdə ali məktəbdə təlim prosesi ənənəvi formaları
saxlamaqla yanaşı, cəmiyyətin və elmi-texniki tərəqqinin təsiri
altında tədricən təkmilləşməkdədir. Bir çox ixtisaslar üzrə tədris
planlarına və proqramlara yenidən baxılır, kurrikumlar hazırlanır.
Daha keyfiyyətli dərsliklər və tədris vəsaitləri, metodik tövsiyələr
hazırlanır.
Etiraf etmək lazımdır ki, yuxanda adı çəkilən tədbirlər ali
məktəbin təlim-tərbiyə fəaliyyətində müəyyən irəliləyişlərə səbəb
olmuşdur. Lakin bütün bu ideyalar tələbə şəxsiyətinə fəal təsir
amillərini müəyyənləşdirmədən və pedaqoji praktikaya tətbiq
etmədən təlim-tərbiyə nəzəriyyəsinə və praktikasına özlüyündə bir
şey verə bilməz. Ali məktəbin müasir vəziyyəti bu problemləri həll
etməyi tələb edir. Bu isə təlim-tərbiyə nəzəriyyəsini
zənginləşdirmədən qeyri- mümkündür. Çünki təlim-tərbiyənin hər
bir yeni proqramı, nəticə etibarilə, təlim-təriyə nəzəriyyəsinin
praktik olaraq reallaşdırılmasıdır.
Ali
tədris
müəssisələrində
təlim-tərbiyə
işini
təkmilləşdirmək, konseptual problemləri həll etmək məqsədilə;
* ali məktəbdə təhsilin məzmununu yenidən işləmək;
* cəmiyyətin inkişafında fundamental və sosial-iqtisadi
elmlərin rolunu müəyyənləşdirmək;
* tədris
fənləri
arasındakı
əlaqə
və
varisliyi
müəyyənləşdirmək;
* tədris fənləri arasındakı nisbəti düzgün həll etmək;
* müəyyənləşdirilmiş
müddətdə
(tədris
müddətində)
tələbələrə zəruri informasiyaların keyfiyyətlə çatdırılması yollarını
müəyyən etmək lazımdır.
Ali məktəbdə təlim və tərbiyə işini müasir tələblərə uyğun
qurmaq, ali məktəb psixologiyasının müddəalarına ciddi əməl
etmək lazımdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, tələbələrin psixologiyasını, onların
bir şəxsiyyət kimi inkişafı qanunauyğunluqlarını
519
kifayət qədər dəqiqliyi ilə bilmək olduqca çətindir. Tələbənin əqli
fəaliyyəti, təlim materialı üzərində təfəkkür əməliyyatları, nəyi nə
cür qavraması və mənimsəməsi, hansı metodun və vasitənin daha
effektiv olmasını bilmək o qədər də a.san deyil. Ali məktəbdə təlim
və tərbiyə işini təkmilləşdirmək məqsədilə yuxarıda qeyd
olunanlardan başqa, daha bir sıra konseptual məsələlər
reallaşdırılmalıdır. Bunlar aşağıdakılardır:
• tələbələrin psixologiyasını və bir şəxsiyyət kimi inkişaf
qanunauyğunluqlarını daha dərindən öyrənmək;
• tələbələrin təlim-idrak fəaliyyətini daim diqqət mərkəzində
saxlamaq;
• ali təhsil problemlərini dərin tədqiqatçılıq səviyyəsində
öyrənmək;
• təlim-tərbiyə prosesini elmi əsaslarla təşkil etmək:
• təlim-tərbiyə işlərinin daha mükəmməl metodikalarını və
texnologiyalarını hazırlamaq;
• ali təhsil problemlərini dəqiq surətdə diaqnostlaşdır- maq
və proqnozlaşdırmaq.
Ali
təhsil
müəssisəsində
təlim-tərbiyə
işini
təkmilləşdirməyin bir neçə konkret yolu vardır:
1. Təlim prosesinin intensivlə^jdirilməsi və səmərəliliyinin
artırılması.
Bu, o deməkdir ki, təlim işini daha intensiv qurmaq,
tələbələrin potensial qüvvə və imkanlarından maksimum
düşünülmüş şəkildə və «qənaətlə» istifadə etmək, zəruri ləlim
materialını məqsədəuyğun surətdə seçmək, tələbələrə pedaqoji
cəhətdən əsaslandırılmış ən tipik, ən zəruri, ən effektiv tapşırıqlar
vermək, vaxta maksimum surətdə qənaət etmək, tələbələrin
müstəqil işlərinin daha rasional metod və priyomların- dan istifadə
etmək, elmə olan marağı daha da inkişaf etdirmək, ixtisasla bağlı
biliklərin mənimsənilməsi cəhdini artırmaq lazımdır.
2. Tələbələrdə elmə marağın artırılması yollarını və
vasitələrini müəyyənləşdirmək.
Bu. tələbələri həm təlim prosesində, həm də müstəqil iş
prosesində elmi axtarışlara sövq etməyə imkan verir. Tələbə
520
nin şc?xsi elmi axtarışları kollektiv idrak fəaliyyəti ilə pedaqoji
cəhətdən düzgün surətdə uzlaşdırılmalıdır. Hər bir tələbəni şə.KSİ
elmi axtarıcılığa yönəltmək məqsədilə konkret və mükəmməl
elmi-metodik tövsiyələr hazırlanmalıdır.
Ali məktəbdə təlim və tərbiyə prosesi müəyyən ümum-
pedaqoji qanunauyğunluqlara və qaydalara tabedir. Bununla belə,
həm təlim, həm də tərbiyə prosesinin məzmunu, vəzifələri, yolları
və təşkili formaları özünəməxsus spesifik xüsusiyyətlərə malikdir.
Beləliklə, ali məktəbdə təlim-tərbiyə işini təkmilləşdirməyin daha
bir neçə istiqamətini qeyd edə bilərik, ali məktəbdə təlim prosesinin
təşkilinin yeni formalarını müəyyənləşdirmək, tədris metodikasının
ümumi məsələlərini işləmək, xüsusi metodikaları təkmilləşdirmək,
ali məktəbdə pedaqoji psixologiyaya diqqəti artırmaq.
15.4. ALİ MƏKTƏB HƏYATINA ADAPTASİYANIN .
PEDAQOJİ ƏSASLARI
Adaptasiya (latınca adaptatio - uyğunlaşma deməkdir) və ya
alışma, orqanizmin ətrqf mühitə, düşdüyü şəraitə uyğunlaşması
deməkdir. Adaptasiyanı həm də şəxsiyyətin so- siallaşmasmın
tərkib hissəsi kimi də qiymətləndirmək olar.
Psixoloq və sosioloqlar adaptasiyanın iki növünü qeyd
edirlər:
* psİxo-fiziloji adaptasiya;
* sosial-psixoloji adaptasiya.
Psixo-fızioloji adaptasiya analizatorların fəaliyyəti və
onlarda həssaslığın dəyişməsi ilə, sosial-psixoloji adaptasiya isə
şəxsiyyətin yeni sosial situasiyaya daxil olması ilə əlaqədardır.
521
Psixoloji-
Sosjıl-
Pnırcssioııal
l'ızioluji
psixoloji
iidapuısij-a
iidaplitsiya
aduptnsiy
a
Pozitiv
iiıliiplüKİya
Növləri
Ncıituiv
ıııkıpliLSİya
Nəticəsi — Adaptasiya
Morhuloləri
ramsl
ıq
ıııtıriiiihısi
Mexanizmi
Uzıaımikklətlmi
QısaniLRİılıılli
Məclmıi
Könüllü
Kol adapınsiynsı
Özünülusdiııcimo
morholəsi
nnıılı; ikisi
Sosial
Professional
funksiyaların
rolların qobiıl
qobul cdilınosi
cdilınosi
Sosial-psixoloji adaptasiya nəticəsinə görə iki cür olur;
pozitiv, neqativ.
Mexanizminə görə sosial-psixoloji adaptasiyanın iki forması
ayırd edilir; könüllü, nwcburi.
Sosial-psixoloji adaptasiya bir neçə mərhələdə cərəyan edən
prosesdir:
tanışlıq nmiwhsi, rol adaptasiyası nmlı^bsi,
özünütəsdiqetmd mərhəbsi.
Sosial-psixoloji adaptasiya - konkret sosiallaşma prosesidir.
Sosiallaşmanın məzmunu sosial təsirlər, siyasi proqramlar, kütləvi
informasiya vasitələri, mədəniyyət, davranış normaları, fərdin
xüsusiyyətləri, şəxsiyyətə təsir edən mühit və sosial situasiyalarla
müəyyən edilir.
Adaptasiyanın professional adaptasiya deyilən xüsusi bir
forması var ki, bu zaman insanın yeni fəaliyyət növünə alışması
başa düşülür. Fəaliyyət növü dəyişdikcə insan əmək qabiliyyətini
və daxili mühitinin müəyyən sabitliyini saxlaya bilməlidir.
Professional adaptasiya dəyişmiş fəaliyyət şəraitində işin
səmərəliliyini təmin etməyə kömək edir.
Adaptasiya qısamüddətli və uzunmüddətli mexanizmləri
özündə birləşdirən mürəkkəb prosesdir. Adaptasiya prosesi
522
müəyyən vaxt tələb edir. İş qabiliyyətinin saxlanması insan
orqanizminin dəyişkən şəraitə adaptasiyası ilə sıx bağlı olur.
Müasir şəraitdə professional adaptasiya insanların birgə
fəaliyyətini təmin edir, fəaliyyət üsulları dəyişir, əmək şəraiti
dinamik xarakter alır. Bu zaman qrup və birliklərdə birləşən
şəxslərin məqsədlərinin yaxınlaşması, onların oriyentasiyası,
qrupun rol strukturuna daxil olması, qrup normalarını, ənənələrini
qrupun mədəniyyətini qəbul etməsi prosesi baş verir.
Professional adaptasiya insanın özündə müvafiq daxili
dəyişikliklər etməsi bacarığından çox asılıdır. Təbiidir ki. insan bu
halda öz arzu, istək və maraqlarım qrupla uzlaşdırmalı, ümumi
məqsədlər uğrunda mübarizəyə qoşulmalıdır.
Ali təhsil müəssisələrində mütəxəssis hazırlığı gənclərin
tələbəlik həyatının özünəməxsus rollarına, davranış normalarına
uyğun fəaliyyət növlərinə qoşulması prosesi ilə sıx vəhdətdədir.
Gəncərin tələbəlik həyatına qoşulması, başqa sözlə, adaptasiya
prosesi ali məktəb həyatının (mikromühitin) sosial təcrübəsini və
fəaliyyət formalarını mənimsəmək, ali məktəb həyatına
«qaynayıb-qarışmaq» deməkdir.
Adaptasiya tələbə şəxsiyyətinin inkişafında spesifik bir
mərhələ kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Çünki;
• məhz adaptasiya prosesində tələbələrin davranışını elə
istiqamətləndirmək lazımdır ki, bu istiqamət onun şəxsi simasını
müəyyən etsin və sonrakı inkişafını təmin etsin;
• adaptasiya prosesində tələbə kollektivinin sosial-psixoloji
birlik kimi formalaşması təmin edilməlidir;
• adaptasiya prosesi tələbənin yeni sosial funksiyaları, yeni
davranış normalarını mənimsəməsini təmin etməlidir.
Bir halda ki, adaptasiya prosesi gəncin - tələbəlik həyatının
normalarını, davranış və fəaliyyət formalarını, tələb və maraqlarını
mənimsəməsini və «özününküləşdirməsini» təmin edir, deməli,
adaptasiya prosesi pUmlaı^dırılmah, idara olunmalı
ra
gedişim'}
ndzarət edilməlidir.
Tələbənin seçdiyi peşəyə yaradıcı münasibəti məhz
adaptasiya prosesində formaşır. Ali məktəb həyatının müxtəlif
sahələrinə adaptasiya tələbənin seçdiyi peşəyə də uygunlaş-
523
masını təmin edir. Tələbənin gələcək həyat planlarını seçdiyi
peşə-ixtisasla əlaqələndirməsi onun öz professional roluna
alışınasının ən yaxşı göstəricisidir.
Müşahidələr göstərir ki, tələbə gənclərin çoxunun gələcək
həyatla bağlı planları ali məktəbdə qazandıqları professional
kvalifikasiya ilə bağlı olur. Lakin ali məktəbə daxil olarkən,
qarşısına qoyduqları peşə məqsədlərilə müəyyən fakültədə təhsil
illərində meydana gələn planları biri-birinə uyğun gəlməyən, həyat
mövqeləri qeyri-müəyyən olan, ali məktəbdə öyrədilən peşəyə və
ixtisasa bağlı olmayan tələbələr də az deyil. İxtisaslaşma ilə bağlı bu
vəziyyət ali məktəbi bitirdikdən sonra iş yeri seçməkdə də öz
ifadəsini tapır. Apardığımız anket sorğusunda iştirak edən
tələbələrin 2\3 hissəsi ali məktəbdə təhsili başa vurduqdan sonra,
aldıqları ixtisas üzrə işləməyi arzu edirlər. Tələbələrin böyük qismi
isə digər motivləri əsas götürürlər: məsələn, şəhərdə qalmaq istəyi:
dostlara və qohumlara yaxın olmaq cəhdi: şəhərin mədəni həyatının
cazibədarlığı: yüksək əmək haqqı və s. Əlbəttə, bu amillər bütün
tələbələr üçün bu və ya digər dərəcədə əhəmiyyətlidir. Lakin bəzi
tələbələr üçün onlar həlledici, digərləri üçünsə ikinci dərəcəlidir.
Tələbələrin seçdikləri peşəyə münasibətləri göstərir ki,
adaptasiya prosesinin əsasında təkcə professional amillər deyil, həm
də yeni sosial mövqe, status, mənəvi tələbatlar və digər amillər
durur.
Tələbələrin ali məktəb həyatına adaptasiyası prosesində iki
mərhələ xüsusilə fərqlənir: sosial funksiyaların ıpiml edil- nwsi,
professional rolların qabul edilıtmi.
Adaptasiyanın məzmunu və səviyyəsi şəxsiyyətin sosial və
peşə meyillərinin birirbirinə nə dərəcədə uyğun olmasından asılıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, ali məktəbin müasir inkişaf səviyyəsində
tələbələrin peşəyə adaptasiyası ilə onların təhsilin, mədəniyyətin,
davranışın müxtəlif dəyərlərinə adaptasiyası vaxt etibarilə üst-üstə
düşmür. Tələbənin peşə və ixtisasa müəyyən və davamlı münasibəti
əsasən dördüncü kursda təşəkkül tapır. Halbuki ali məktəbin sosial
mühitinə adaptasiya
524.
prosesi artıq ikinci kursda başa çatır. Ziddiyyətli situasiya yaranır.
Bir tərəfdən, ali məktəbə qeyri-müəyyən pc.şə oriyentasiyasına
malik gənclər daxil olur. Digər tərəfdən, ali məktəbdə
ixtisaslaşmanın gec başlanması peşə oriyenlasiyasın- dakı
qeyri-müəyyənliyin daha artıq dərinləşməsinə səbəb olur. Ali
məktəb həyatına və davranış normalarına adaptasiyanın bu
istiqaməti müəyyən peşəyə uyğun tələbə deyil. «iimu- miyyətlə
tələbə» formalaşdırır ki, bu da məqsədəuyğun deyil.
Tədqiqatlar göstərir ki, hər beş tələbədən heç olmazsa, birini
seçdiyi peşə-ixtisas qane etmir, baxmayaraq ki. onların ali məktəbə
münasibətləri müsbətdir. Bunu da qeyd elmək lazımdır ki, yuxarı
kurslara qalxdıqca, belə tələbələrin sayı artır. Yalnız dördüncü
kursda istehsalat praktikasının keçirildiyi müddətdə tələbələr
seçdikləri ixtisaslar haqqında dolğun təsəvvürlər əldə edirlər.
Deməli, tələbənin peşəyə real adaptasiyası yuxarı kurslarda
baş verir, çünki məhz yuxarı kurslarda ixtisaslaşma prosesi və
tələbələrin müxtəlif fəaliyyət növlərinin mərkəzi həlqəsinə çevrilir.
Tələbələrin seçdikləri peşə və ixtisasa adaptasiya səviyyəsi demək
olar ki, bütün hallarda, onların akademik müvəffəqiyyətilə üst-üstə
düşür. Adətən, zəif oxuyan tələbələr öz ixtisasına daha az maraq
göstərir, bununla əlaqədar olaraq gələcək fəaliyyət planları da
qeyri-müəyyən olur.
Tələbələrin peşəyə, ixtisasa adaptasiyanın bu aşağı
səviyyələri, ali məktəbə qəbul sisteminin nöqsanlarından irəli gəlir.
Abituriyentlərin 80%-ə qədəri peşəyə davamlı surətdə yönəlmiş
olmurlar, tələbələrin qalan hissəsinin motivləri isə geniş sosial
məzmunu ilə səciyyələnir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, tələbənin
ali məktəb həyatına və onun dəyərlərinə adaptasiyası ümumi
xarakter daşıyır, peşəyə adaptasiyası isə zəif təzahürə malik olur.
Peşəyə, ixtisasa adaptasiyanın aşağı səviyyəsi təbiidir ki,
tələbələrin təhsil-tərbiyə prosesinə münasibətlərinə də mənfi təsir
göstərir. Odur ki, ali məktəbdə formal olaraq özünə peşə seçmiş
tələbələrlə xüsusi iş aparılmalıdır.
Ali məktəbdə tələbələrin peşə oriyentasiyasının inkişaf
etdirilməsi yollarının, metodikalarının işlənib hazırlanması ali
525
məktəb pedaqogikasının aktual problemlərindəndir. Hələ aşağı
kurslarda fərdi və kütləvi tərbiyə işinin düzgün təşkili, tələbələrin
yuxarı kurslarda ixtisas seçməsinə psixoloji hazırlığını təmin edir
və peşəyə adaptasiya üçün əlverişli şərait yaradır. Ali məktəb aşağı
kurslardan başlayaraq tələbələrdə peşə etikası, qürur, vəzifə və
məsuliyyət hissi tərbiyə etmək üçün bütün vasitələrdən (iclaslar,
mühazirələr, müsahibələr, mütəxəssislərlə görüşlər, gecələr və s.)
kompleks halında istifadə etməlidir. Bunsuz ali məktəb mütəxəssis
hazırlığında tam müvəffəqiyyət qazana bilməz.
Tədqiqatlarda tələbələrin təlim və idrak prosesində fəaliyyət
və davranışının üç tipi müəyyənləşdirilmişdir. Bu. tələbələrin ali
məktəb həyatına və onun mədəniyyətinə adaptasiyasının
səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verir.
Birinci tipa daxil olan təbbabr ali məktəbdə təhsilin məqsəd
və vəzifələrinə geniş mənada yanaşırlar. Onlar tədris
proqramlarında nəzərdə tutulan biliklərlə kifayətlənmir, daha geniş
informasiyalara yiyələnməyə səy göstərirlər, elmi tədqi- qatçıhğa
meyil edirlər, kollektiv fəaliyyətin müxtəlif formalarında sosial
aktivlik göstərirlər.
İkinci tip tubbsbr dar ixtisaslaşmaya yönəlirlər. Burada da
tələbələrin idrak fəallığı tədris proqramının hüdudlarını keçir.
Lakin birinci tip tələbələrdə olduğu kimi «genişliyə» yox,
«dərinliyə» yönəlmiş olur. Bu tipə daxil olan tələbələrin mədəni
tələbatları ixtisasla məhdudlaşır.
Üçüncü tip təbb^br ancaq tədris proqramında nəzərdə
tutulmuş biliklərlə kifayətlənirlər, fəallıq və yaradıcılıq
göstərmirlər.
Birinci və ikinci kurs tələbələrinin adaptasiyası ali məktəb
həyatının müxtəlif dəyərlərini mənimsəməklə bağlı olur. Üçüncü
kursda bu proses demək olar ki, başa çatır, adaptasiya prosesi
xüsusi hazırlığa yönəlir. Tələbələrin bu mövqeyi yuxarı kurslarda
da davam edir.
Tələbələrin adaptasiya prosesini çətinləşdirən, deməli, həm
də ya.xşı oxumalarına mane olan əsas amillər aşağıdakılardır:
* sistematik işləmək bacarığının olmaması;
526
* lədris proqramlarının ağırlığı;
* vaxtın çatmaması;
* tənbəllik, həvəsin olmaması;
* təlim motivlərinin qeyri-müəyyənliyi;
* seçilmiş ixtisasın şəxsi tələbatlara uyğun gəlməməsi.
Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki. ali məkiəb
tələbələrə mənəvi normalar aşılamaqla kifayətlənməməli, həm də
onlarda peşə-ixtisas maraqlarını inkişaf etdirməli, pe.şəyə
yiyələnməyin konkret yollarım və qaydalarını öyrətməlidir.
Tələbənin əxlaqi tərbiyəsi onun mütəxəssis kimi
hazırlanması ilə vəhdətdə həyata keçirilməlidir. Ali məktəb
pedaqogikasının spesifikliyi də buradan irəli gəlir. Tələbələrin
tərbiyəsi prosesində dəyərləndirmə və utilitar (funksional)
(fransızca utiüiaire, latınca utilitas - fayda, mənfəət, yalnız əməli
fayda, yaxud, xeyir götürməyə uyğunlaşdırılan) yanaşmalarının
vəhdəti təmin olunmalıdır. Bu prinsipin nəzərə alınması tələbələrin
ictimai, siyasi, mədəni, mənəvi tərbiyəsi işini lazımi səviyyədə
qurmağa imkan verir.
Tələbənin ali məktəb həyatına adaptasiyası prosesinə
səmərəli təsir etmək məqsədilə həyata keçirilən təlim və tərbiyə
işini də götürmək lazımdır. Deməli, ali məktəb özünün çoxcəhətli
fəaliyyətini tələbələrdə sosial və mənəvi dəyərlərin, habelə insan
cəmiyyətinə, ictimai faydalı əməyə düzgün münasibətlərin
formalaşdırılmasına və nəticə etibarilə, mükəmməl mütəxəssis
yetişdirilməsinə yönəltməlidir. Bu məqsədlə tələbələri ictimai
faydalı işlərə (maarifiəndirmə tədbirlərinə, tərbiyə və hamilik
işlərinə və s.) cəlb etmək lazımdır. Aşağı kurs tələbələrinin ali
məktəb həyatına adaptasiyasının əsas forması fəaliyyətin məhz bu
sferasıdır. Yuxarı kurslarda isə fəaliyyətin formaları əsasən gələcək
peşə-ixtisas maraqlarını təmin etməlidir. Yuxarı kurs tələbələrinin
fəaliyyətləri aşağı kurslara nisbətən daha çox utilitar (funksional)
məzmunna malik olur. Odur ki, aşağı kurslarda fəaliyyətin müxtəlif
formalarında əxlaqi başlanğıca daha çox diqqət yetirilir.
Tələbələrin adaptasiyası prosesinə pedaqoji təsirin vacibliyi
həm də onunla şərtlənir ki, ali məktəbin real şərai-
527
lincİDiı və özünün şəxsi keyfiyyətlərindən asılı olaraq, tələbə öz
şəxsiyyətini ya əsasən birtərəlli. yaxud da əsasən hərtərəfii
inkişafını təmin etməyə yönəlir. Tərbiyəvi işlərin təsiri isə fərdin
mənəvi aləminin zənginliyinə və çoxçalarlığına əsaslanaraq,
tələbənin ahəngdar inkişafını təmin edir. Bu və ya digər səbəblərlə
əlaqədar, inkişafın bu normaları kortəbii olaraq pozulur. beləliklə
birtərəfli inkişaf etmiş tələbələr meydana gəlir. Müəyyən edilmişdir
ki. tələbələrin böyük bir qismini ixtisasla bağlı olan xüsusi
biliklərdən başqa heç bir şey cəlb etmir. Belə tələbələrin mədəni,
estetik fəaliyyət formaları radio, televiziya. İNTERNET, kino və s.
bu kimi qeyri-fəal xarakterdə olur. Tələbələrin çox az hissəsi fəal,
yaradıcı estetik fəaliyyətlə (məsələn, bədii yaradıcılıqla) məşğul
olur. Tələbələrin asudə vaxtlarını nə cür təşkil etdiklərini
öyrənərkən, məlum olur ki. tələbələr öz mənəvi tələbatlarını, əsasən
mədəni dəyərlərdən passiv surətdə istifadə etməklə təmin edirlər,
onların asudə vaxtları kifayət qədər inkişaf etməmiş struktura malik
olur.
Bu məqsədlə, tələbələrdə professional və sosial
perspektivləri inkişaf etdirmək, estetik və mədəni tərbiyəvi işi
gücləndirmək, tələbələri asudə vaxtlarında fəaliyyətə, xüsusən də
fəaliyyətin yaradıcı növlərinə cəlb etmək lazımdır. Bununla da
tələbəni birtərəfli inkişafdan, məhdud dünyagörüşündən,
passivlikdən «xilas» etmək olar,
15.5. ALİ MƏKTƏB MÜƏLLİMİ TƏRBİYƏÇİ KİMİ
Ali məktəb müəlliminin tərbiyəçi kimi rolu, hər şeydən
əvvəl, onun ali məktəbdə təlim prosesinin və ictimai həyatın
iştirakçısı, təşkilatçısı və rəhbəri olması ilə müəyyənləşir.
Müəllimin dərin elmi, nəzəri, peşə hazırlığı, həyat təcrübəsi,
davranış mədəniyyəti, ali məktəbdə özünəməxsus tərbiyəvi mühit
yaradır. Tələbələr hörmət etdikləri müəllimlərin haqlı tənqidini,
yerində edilmiş iradını qəbul edir və səhvlərini düzəltməyə
çalışırlar. Elmi və ictimai fəaliyyəti ilə seçilən müəllimlərə ləlim,
elmi, həyati, hətta şəxsi problemləri ilə əlaqədar məsləhət üçün
müraciət edirlər. Bir sözlə, ali məktəbdə hər bir tələbənin fərdi
imkanlarının inkişafı kompleks biliklərin, sağ-
528
laın əqidənin, ideya-siyasi durumun daşıyıcısı olan ali məktəb
müəllimindən çox asılıdır. Tələbənin tərbiyəsi dekanlığın,
kafedranın, onun hər bir üzvünün elmi dərəcəsindən və elmi
adından asılı olmayaraq əsas vəzifəsidir. Bəzən fakültə dekanları
zəif tələbələrlə işin təşkilinə birinci dərəcəli əhəmiyyət verir,
qüvvəliləri diqqətdən kənarda saxlayır, tələbələrin elmi- tədqiqat
işlərinə rəhbərlik kimi mühüm funksiyalarını «unu- durlar».
Halbuki, yaxşı oxuyanlar tələbələrin böyük hissəsini təşkil edir və
ölkə iqtisadiyyatının yaradıcı kadrlara ehtiyacım sonralar məhz
onlar təmin edir. Bunu nəzərə alaraq fakültə dekanları qüvvəli
tələbələrlə işin təşkilinə, onların elmi maraqlarının, fərdi
imkanlarının, xüsusi qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsinə
müntəzəm diqqət yetirməli, «zəif»lərlə işlərkən «qüvvəli»lər
unudulmamalıdır.
Təlim əməyini və tərbiyə prosesini vəhdətdə həyata keçirən
pedaqoq tərbiyə sahəsində az-çox müvəfəqiyyət qazana bilir.
Tələbəni təlimdənkənar vaxtda «tək» qoymaq olmaz, ona etibarlı
məsləhətçi, mənəvi dəstək lazımdır. Bu rolu isə ancaq
müəllim-tərbiyəçi öz üzərinə götürə bilər.
Mürəkkəb tərbiyə işi müəllim-tərbiyəçi şəxsiyyətinə bir sıra
ciddi tələblər verir. Ən başlıcası budur ki, «tərbiyə verənin özü
tərbiyəli olsun».
Müəllimin ancaq elmi, yeni texnologiyanı bilməsi kifayət
deyil. O, həm də, tələbələrlə işləmək bacarığına malik olmalıdır. Ali
məktəb
müəllimi
himayəçi,
nəzarətçi,
qəyyum
rolunu
oynamamalıdır, o, əsil nümunə, nüfuz sahibi olmalıdır. O, ali
məktəb kollektivinin yüksək mədəniyyətinin daşıyıcısı olduğunu bir
an belə unutmamalı, elmi erudisiyası, dərin ideyalıhğı, mədəni
davranışı və hərəkətləri, aydın və səlis nitqi ilə fərqlənməlidir.
Müəllim özünün təlim-tərbiyə fəaliyyətini qurarkən, tələbə
auditoriyasının xüsusiyyətlərini, bilik və hazırlıq səviyyəsini,
seçdikləri ixtisası, təhsil ilini (kursu), müstəqil işləmək bacarığını,
praktik təcrübəsini və digər amilləri mütləq nəzərə almalıdır. Tələbə
auditoriyasının xüsusiyyətləri haqqında bilgilər müəllimdə
təhsil-tərbiyə işi prosesində tədricən yaranır.
529
Ali məktəbdə professor-müəllim heyətinin tərbiyə işində
kütləvi surətdə iştirakının əsas forması kuratorluqdur. Təcrübə
göstərir ki, akademik tələbə qrupunda mühazirə, yaxud seminar
məşğələləri aparan və buna görə də qrupun tərkibinə, qarşılıqlı
münasibətlər sisteminə, maraqlarına yaxşı bələd olan müəllim
kuratorluq etdikdə, orada tərbiyəvi effekt daha yüksək olur. Odur ki,
akademik qrupa kurator təyin olunarkən bu cəhət mütləq nəzərə
alınmalıdır.
Aydındır ki, tələbə tərbiyə prosesinin fəal iştirakçısıdır. Odur
ki,
müəllim
tələbə
təşəbbüskarlığının,
müstəqilliyinin,
özfəaliyyətinin təşkilatçısı, təhrikedicisi kimi çıxış etməli, tərbiyəvi
tədbirlərin keçirilməsində həlledici rolu onların üzərinə qoymağı
bacarmalıdır. Tərbiyə işinin məhz bu cür qoyuluşu tələbələrdə
təşkilatçılıq bacarıqlarını və siyasi-ideoloji bilikləri inkişaf etdirir.
Gənclərdə müstəqillik keyfiyyətləri inkişaf etdirmədən onları
cəmiyyətin fəal qurucusuna çevirmək olmaz. Respublikamızın
müasir siyasi, iqtisadi, mənəvi-mədəni həyatı tələbə gənclərin
tərbiyəsi işini qüvvətləndirməyi tələb edir. Bu gün tələbələri elə
tərbiyə etməliyik ki, onlar gələcəkdə respublikamızın quruculuq
işlərində aparıcı qüvvə ola bilsinlər. Dar ixtisaslaşmanı
təlimdənkənar humanitar hazırlıqla əlaqələndirmək lazımdır.
Kifayət qədər mədəni mühit olmadan mükəmməl təhsil prosesi da
yoxdur. Ali məktəbdə məhz belə bir sfera yaradılması tərbiyə işinin
əsas məqsədi olmalıdır. Tərbiyə işini təşkil edərkən ali məktəbin bir
sıra özünəməxsus xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Ali
məktəblərdə ixtisasların çoxluğu tərbiyə prosesində maraqların
müxtəlifiiyini nəzərə almağı çətinləşdirir. Digər tərəfdən,
professor-müəllim heyətinin müxtəlif ixtisaslara malik adamlardan
ibarət olması tələbələrin ən müxtəlif maraqlarını təmin etməyə real
şərait yaradır.
Tələbə kollektivi içərisində tərbiyə işi aparmaq müəllimdən
dərin bilik, xüsusi hazırlıq tələb edir. Çünki o, ümum- təhsil almış,
müəyyən hazırlığa və həyat təcrübəsinə malik, daim inkişafda və
təkmilləşmədə olan, həyatı başa düşən, təhlil etməyi və
ümumiləşdirməyi bacaran, öz fikri, düşüncə tərzi olan adamlarla
işləyir.
530
Hər bir kursda tərbiyə işləri özünəməxsus şəkildə həyata
keçirilməlidir. Bu zaman əsas diqqət birinci kurslara
yönəldilməlidir, çünki məhz birinci kursda tələbənin imkan və
qabiliyyətləri müəyyənləşir, onun ixtisas seçiminin düzgün olub-
olmaması bəlli olur. Məhz birinci kursda məktəblinin - tələbəyə,
«müstəqil şəxsiyyətə çevrilməsi» prosesi baş verir. Birinci kursda
aparılacaq tərbiyəvi işlər planlaşdırılarkən və reallaş- dırıiarkən
məhz bu xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır. Bu məqsədlə də
tələbəliyə qəbul təntənəli surətdə qeyd olunmalı, ali məktəbin tarixi,
ənənələri, muzeyləri haqqında birinci kurs tələbələrinə məlumatlar
verilməli, məzunlarla görüşlər keçirilməlidir və s.
Birinci kursda tərbiyə işinin ikinci mühüm vəzifəsi tələbələri
ali məktəbdə təhsil prosesinə hazırlamaqdır. Bu məqsədlə əqli
əməyin psixoloji əsaslan, əqli əməyin gigiyenası və elmi təşkili
(mühazirələrdə qeydlər götürülməsi, seminar və praktik
məşğələlərə hazırlıq, biblioqrafik iş və s.) haqqında birinci kurs
tələbələrinə mühazirələr oxumaq lazımdır. Bütün bunlar birinci
kurs tələbələrinin ali məktəbin təlim və ictimai həyat ritminə daha
tez «qoşulmasım» təmin edir.
Sonrakı kurslarda aparılan tərbiyə işləri konkret biliklərə
daha tez yiyələnmək, ixtisaslaşma, peşə maraqlarının daha artıq
dərinləşdirilməsi, praktik fəaliyyətə hazırlıq və başqa bu kimi işlərlə
əlaqəli olmalıdır. Ali məktəbdə təhsil və tərbiyənin, təlim və elmi
işin, ideya və siyasi, əmək və estetik, fiziki tərbiyənin vəhdəti bir
məqsədə - gələcək fəal, mədəni, möhkəm əqidəyə malik
mütəxəssislərin tərbiyə edilməsinə yönəldilməlidir. Buna nail
olmaq üçün müəllim hər bir tələbəyə uyğun yanaşma tərzi
seçməlidir. Müəllimin hər bir tələbə ilə fərdi tərbiyəvi işi - tərbiyə
prosesinin effektivliliyinin ən mühüm başlanğıcı, ən etibarlı
əsasıdır.
Tərbiyə prosesində hər bir tərbiyəvi tədbirin konkret
vəzifələri müəyyənləşdirilməlidir. Əsas vəzifə - əməklə tərbiyədir,
çünki, əməksiz insanın əsil və böyük səadətə qovuşması mümkün
deyil. Əməklə tərbiyə tələbəni səmərəli təlim prosesinə, fəal
peşə-ixtisas fəaliyyətinə yönəldir. Ali məktəbə daxil olan
abituriyentlər bəzən heç təlim əməyinə də alışmış olmur-
531
lar. Odur ki, ali məktəb tələbələrinin əmək tərbiyəsini ön plana
çəkmək, onları peşə-ixtisas fəaliyyətinin çətinliklərini aradan
qaldırmağa hazırlamaq lazımdır.
Elm və texnika hansı vüsətlə inkişaf edirsə etsin, o, etikanı,
əxlaq qanunlarını «geridə» qoya bilməz. Öz ixtisasının dərin bilicisi
olan müəllim ümumi mənəvi durumları konkret situasiyalara tətbiq
etməklə, tələbələrdə peşə etikasını inkişaf etdirməlidir. Peşə etikası
mütəxəssisi öz vəzifə borcuna məsuliyyətlə yanaşmağa təhrik edir,
vətəndaşlıq mövqeyini möhkəmləndirir.
Müəllimin - tərbiyəçinin qarşısında duran mühüm
vəzifələrdən biri də tələbənin şüuruna təsir göstərməklə onda
əxlaqi-mənəvi durumu formalaşdırmaqdır.
Tələbələrin tərbiyəsi işinin müvəffəqiyyəti ali məktəb
həyatına xas olan mütərəqqi ənənələrin yaradılması və inkişaf
etdirilməsi ilə bağlıdır. Söz yox ki, köhnə ənənələri bir kənara
«atmaq» olmaz, onları möhkəmləndirməklə yanaşı daha faydalı
ənənələrə istinad etmək vacibdir.
Tələbələrin
hərbi-vətənpərvərlik
ruhunda
tərbiyəsi
professor-müəllim heyətinin fəal təsiri olmadan mümkün deyil.
Müasir dövrün informasiya bolluğu içərisində məhz yüksək
kvalifikasiya daşıyıcısı olan müəllimlər müvafiq tərbiyə yollarını
seçə bilir; bir halda tələbəyə xarici ölkəyə səfərindən sonra həmin
ölkənin təhsil sistemindən danışır, başqa halda ədəbiyyat və
incəsənət sahəsindəki müasir konsepsiyalardan söhbət açır, üçüncü
halda hansısa bir əsəri oxumağı və sonra birlikdə müzakirə etməyi
tövsiyə edir və s. Ali məktəbdə rektor da, prorektorlar da, müəllim
və professor heyəti də özlərinin fəaliyyətləri, davranışları,
nümunələri ilə tələbəyə tərbiyəvi təsir göstərir.
Müəllimlə tələbənin birgə elmi fəaliyyəti, elmi ideyaların
müzakirəsi, tələbələrin kafedra və laboratoriyaların elmi işlərində,
elmi seminarlarda, konfranslarda, simpoziumlarda iştirakı, tələbə
elmi işlərinin çap edilməsi, müsabiqələr, baxışlar, elmi problemlər
üzrə klublar, mütəxəssislərin diskussiyaları, elmi problemlərə həsr
olunmuş gecələr, tədqiqatçıların elmi ezamiyyətləri haqqında
söhbətləri, elmin gələcəyi, proqnozları və sosial əhəmiyyəti
haqqında mühazirələr elmi fəaliyyətin
532
mürəklcob və çoxcəhətli formaları olub, tələbəni təkcə mürəkkəb
elmi fəaliyyətə deyil, həm də ümumiyyətlə əmək həyalına
hazırlayır, estetik cəhətdən tərbiyə edir.
Tələbələrin nümayəndələrinin Elmi Şuranın, elmi
tədqiqatçılıq qruplarının tərkibinə daxil edilməsi, professor-
dosent-aspirant-magistr-bakalavr
əməkdaşlığının
yaradılması
böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Elmin tarixinə, elmi
problemlərin fəlsəfi, metodoloji əsaslarına həsr olunmuş
mühazirələr tələbələrə çox qüvvətli tərbiyəvi təsir göstərir. Bir
sözlə, ali məktəb həyatının təlim, elmi, tərbiyəvi sferaları biri- birilə
sıx əlaqədə fəaliyyət göstərməlidir.
Ali məktəbdə daha ox tətbiq olunan mühazirə tələbənin
şüuruna bilavasitə təsir edən, elmə, mədəniyyətə, ədəbiyyata,
incəsənətə, peşəyə maraq oyadan, yüksək insani hisslər aşılayan
özünəməxsus tərbiyə metodudur, gələcək mütəxəssisi həyata -
praktik fəaliyyətə hazırlayan tərbiyə formasıdır.
Sübut etmək, əsaslandırmaq, informasiya bolluğuna malik
olmaq, elmi tədqiqatları yekunlaşdırmaq, elmin perspektivlərini
görə bilmək bacarığı, elmi problemlərə şəxsi yanaşma tərzi
müəllimi tələbə üçün elə qüvvətli tərbiyə amilinə çevirir ki, ona
ekvivalent olan digər vasitə tapmaq çətindir. Bu cür mühazirə
tələbədə yeni biliklərə həvəs oyadan çox qüvvətli stimuldur.
Ali məktəb müəllimləri bəzən tələbənin özünütəhsilinin
təşkilinə kifayət qədər diqqət yetirmirlər. Halbuki öz tələbələrinin
arzu və istəklərinə yaxşı bələd olan hər bir müəllim tələbəni
özünütəhsilə cəlb edə bilər, ona özünütəhsilin sistemini, texnikasını
öyrədə bilər.
Ali məktəbdə düzgün təşkil olunan məsləhətlər və kol-
lekviumlar da böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Məsləhətlər və
kollekvİumlar bütün digər forma və metodlara nisbətən tələbə ilə
daha artıq və daha yüksək səviyyədə əlaqələr yaratmağa imkan
verir.
Tələbə özfəaliyyətinin, bədii yaradıcılıq, siyasi təbliğat,
tələbə klubları kimi iş formalarının da tərbiyəvi imkanları çox
böyükdür və müəllim bu imkanlardan istifadə etməlidir. Fəlsəfi
dialoqlar, gənc mühazirəçilər məktəbi, «dəyirmi stol» ətrafında
söhbətlər, ədəbi diskussiyalar, peşə klubları, təbliğat
533
və təşviqat işləri müəllimin tərbiyə məqsədilə istifadə edə biləcəyi iş
formalarıdır.
Ali məktəb muzeylərlə müntəzəm əlaqə saxlamalı və habelə
özünün muzeylərini yaratmalıdır. Hər bir ali məktəb özünün
yaranma və inkişaf tarixini əks etdirən sənədli film çək- dirçali, ali
məktəbin həyatını əks etdirən qəzet və jurnal buraxmalıdır ki, bütün
bunlar böyük tərbiyəvi təsirə malikdirlər.
Müasir şəraitdə cəmiyyət qarşısında duran quruculuq
vəzifələri ali məktəbdə yeni tərbiyə vasitələrinin, forma və
metodlarının müəyyənləşdirilməsini və daha artıq təkmilləşdiril-
məsini aktuallaşdırir.
Pedaqoji peşə özündə əbədi gəncliyin sirlərini saxlayır.
Nəsillər biri-birini əvəz etsə də, müəllimlər həmişə gənclərin
əhatəsində olur. Buna görə gənclərin tərbiyəsi onların ən ümdə
vəzifələri olmalıdır.
ƏSAS MÜDDƏALAR
Tdbbəlik dövrü i/mımn sosicdla^ması prosesinin son d,-)-
ı\7cə miilıüm msrhdhsi olub, ali təhsil sistemində müəyyən sosial
faktorların təsiri altında ictimai təcrübənin mənimsənilməsi
prosesidir.
Tələbə daxil olduğu ali məktəbin, üzvü olduğu akademik
qrupun norma və tələblərini qəbul edir, onları öz dəyərlərinə çevirir.
Bəşəriyyətin tarixən yaratmış olduğu təcrübəni (bilik, bacarıq və
vərdişlər sistemi, münasibətlər sistemi, yaradıcılıq təcrübəsi)
mənimsəyir.
Sosiallaşma prosesində tələbə ictimai təcrübəni, sosial
normaları, sosial rolları, fəaliyyətin yeni növlərini, ünsiyyətin yeni
formalarını mənimsəyir. Tələbəlik dövründə sosiallaşma bir çox
mexanizmlərin vəhdətdə fəaliyyəti prosesində baş verir: tələbənin
öz sosial rolunu mənimsəməsi; «peşəkar mü- təxəssis» rolunun
mənimsənilməsinə hazırlıq; təlqin və təqlid, professor-müəllim
heyətinin tələbə qruplarına və ayrı-ayrı fərdlərə sosial təsiri,
konformizm və digər mexanizmlər qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı
təsirdə fəaliyyət göstərərək, tələbənin şəxsiyyət və mütəxəssis kimi
inkişafını təmin edir.
Ali təhsil tələbə şəxsiyyətinə qüvvətli və həlledici surətdə
təsir göstərən faktordur. Ali təhsil sistemində sosializasiya
534
prosesi tələbə və müəllimlərin məqsədəuyğun fəaliyyəti, pedaqoji
ünsiyyəti, əməkdaşlığı prosesində baş verir.
Tələbələrin
sosializasiyası
prosesinə
müəllimin
məqsədəuyğun tərbiyəvi təsiri lazımdırmı? Əgər biz tələbənin
tərbiyəsi prosesini ali təhsil prosesində şəxsiyyətin özünütəhsil,
özünü- tərbiyə, özünüinkişaf və özünütəkmilləşdirmək üçün
optimal şəraitin yaradılması kimi qəbul etsək, onda cavab birmənalı
olacaq: bəli, lazımdır.
Müəllimin tələbə şəxsiyyətinə təsirinin effektivliyini təmin
etmək üçün nə lazımdır?
Birincisi, ali məktəbdə hər bir müəllimin tərbiyə prosesini
düzgün layihələşdirməsi.
İkincisi, tələbələrin təhsil, təlim və tərbiyəsinin vəhdətinin
təmin edilməsi.
üçüncüsü, ali məktəbdə təlim-tərbiyə işinin dövrün
tələblərinə və prioritetlərinə uyğun istiqamətlərinin dəqiq
müəyyənləşdirilməsi.
Dördüncüsü, tələbənin ali məktəb həyatına adaptasiyasını
asanlaşdıran və intensivləşdirən mexanizmlərin birgə təmin
edilməsi.
Beşincisi, hər bir ali məktəb müəlliminin özünün tərbiyəvi
funksiyalarını təhsilləndirici və inkişafetdirici funksiyaları ilə
vəhdətdə həyata keçirməsi.
Altıncısı, hər bir tələbədə özünün peşə yararlıhğına inamının
gücləndirilməsi, ali təhsilin tədris planına daxil edilən bütün
fənlərin dərindən öyrənilməsinin təminatçısı olması.
Yeddincisi, tələbədə tanınmış mütəxəssislərin fəaliyyətini
izləmək və həmin təcrübəni mənimsəmək cəhdinin yaradılması.
Səkkizinci, tələbədə özünütərbiyə prosesini ümumi işin
xeyrinə yönəltmək bacarığı formalaşdırılması.
Doqquzuncu, ali təhsil müəssisələrində tərbiyə prosesinin
«lələbə birliyi-müəllim kollektivi»; «müəllim-tələbə»; «tələbə-
tələbə» sistemində reallaşdırılması.
Onuncu, tələbə şəxsiyyətinin tərbiyəsində professor-müəllim
heyətinin, xüsusən də kuratorun rolunu artırmaq.
Akademik qrupda kuratorun Özünəməxsus mövqeyi var.
Kurator rəhbər kimi tələbələrlə çox vaxt keçirdiyindən
535
tələbə kollektivinin üzvünə çevrilir. Digər tərəfdən, tələbə qrupu
kuratordan asılı olmayaraq, yaşayır və inkişaf edir, öz liderlərini
irəli sürür. Həyat təcrübəsi, sosial status, yaş fərqi kuratora tələbə
qrupunun «tam hüquqlu üzvü» olmasına imkan vermir.
Akademik qrup sosial-psixoloji orqanizmdir və ona fərdi
surətdə yanaşmaq lazımdır. Yalnız bu halda möhkəm tələbə
kollektivi formalaşdırmaq, onun hər bir üzvü üçün optimal inkişaf
mühiti yaratmaq, özünütərbiyəsi üçün əlverişli «iqlim şəraiti»
proqnozlaşdırmaq mümkündür.
Ali rrləktəbdə tərbiyə prosesinin mahiyyətini nə təşkil edir?
<3> Ali məktəbdə təlim və tərbiyə proseslərinin vəhdəti nccə ləmin olunur?
^ Adaptasiya nə deməkdir, növləri, mərhələləri hansılardır?
Tələbələrin ali məktəb həyatına adaptasiyasına mane olan əsas amillər
hansılardır və onları necə aradan qaldırmaq olar?
<2> Ali məktəb müəlliminin tərbiyəçi kimi funksiyaları hansılardır?
^
Ali məktəb
müəlliminin tərbiyəçi kimi keyfiyyətlərini müəyyənləşdir.
Təhsilin bakalavr pilləsində adaptasiya prosesi ilə magistratu- radakı adaptasiya
proseslərini müqayisə et, adaptasiya prosesini asanlaşdırmaq və
intensivləşdirmək məqsədilə tövsiyələrini ver.
m
m
m
m
ÜJ
2>3> Dostları ilə paylaş: |