F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

4. Şəxsiyyətin deviant davranışı 
 
Deviant (kənara çıxan) davranış spesifık sosial hadisədir. Belə davranış «məlum cəmiyyətdə  rəsmən 
qərarlaşmış  və ya faktik surətdə  təşəkkül tapmış normalara (standartlara, şablonlara) uyğun gəlməyən insan 
fəaliyyəti formalarında 
[64 - 65]
 ifadə olunur»
1
. 
                                                 
1
 Галинский Я. И.  Социология девиантного поведения как специальная социологическая теория //Социс, 1991, № 4, 74. 

---

29 
 
Qeyd etdiyimiz sosial hadisənin daşıyıcıları müəyyən şəxslərdir, bəzi qruplardır; onlar şüurlu və ya kortəbii 
surət-də cəmiyyətdə mövcud olan tələblərlə və davranış normaları ilə konfliktə girirlər. 
İnsanların  şüurunda və davranışında deviasiya (kənara çıxma) adətən tədricən yetişir. Bu baxımdan 
sosiologiyada «ilkin deviasiya» anlayışının işlədilməsi diqqəti cəlb edir. Həmin anlayışın mənasını belə izah etmək 
olar: ilk vaxtlar müəyyən kənara çıxma hallarına  ətrafdakılar, necə deyərlər, barmaqarası yanaşırlar, hər hansı 
qaydanı pozan şəxs isə özünü bu cür qiymətləndirmir. Belə kənara çıxma halları isə əhəmiyyətsiz qüsurlar və ya 
qeyri-əxlaqi hərəkətlərə lap yaxın olsalar da, müəyyən zaman ərzində nəzərə çarpmaya bilərlər. Məsələn, təsadüfı 
adamlarla spirtli içkilərin içilməsi - ictimai əxlaqın pozulmasına gətirib çıxaran bu hadisə müəyyən müddətdə 
diqqətdən kənarda qala bilər. 
Kənara çıxan davranışın ikinci səviyyəsi də vardır; bu, ikinci deviasiya adlanır. Bu halda ətraf sosial qrup və 
ya rəsmi təşkilatlar tərəfindən həmin davranışın daşıyıcısı açıq şəkildə əxlaq və ya hüquq normalarının pozucusu 
kimi etiraf olunur. Başqa sözlə, həmin davranışa müəyyən reaksiya özünü göstərir. 
Kənara çıxan davranışı təhlil edərkən deviasiyanın fərdi və ya kollektiv formalarını fərqləndirmək vacibdir. 
Fərdi forma dedikdə, əxlaq və hüquq tələblərinin ayrıca şəxs tərəfindən pozulması başa düşülür. Kollektiv formada 
isə  kənara çıxan davranış müəyyən sosial qrupun (məsələn, cinayətkar dəstənin) fəaliyyətinin ifadəsidir. Həmin 
qrup özünün qaydalar sistemini, «mədəniyyətini» yaradır və açıq şəkildə qəbul olunmuş normalara qarşı durur».
1 
Nəzərə almaq lazımdır ki, hər cür kənara çıxma halını 
[65 - 66]
 deviant davranış hesab etmək doğru 
deyildir. Hərçənd bəzi tədqiqatlarda kənara çıxan davranış  və deviant davranış eyniləşdirilir. Onlar 
eyniləşdirildikdə bütün sosial qruplar və bütün adamlar həmin təriflə ehtiva olunurlar. Halbuki cəmiyyətdə elə bir 
adam və sosial qrup yoxdur ki, onlar həyatın bütün hallarında mütləq surətdə norma və qaydalara müvafiq hərəkət 
etmiş olsunlar.
2
 Deməli, kənara çıxan davranış anlayışı daha geniş məzmuna malikdir. 
Kənara çıxan davranış müəyyən səbəblərlə bağlıdır. Əvvəla, yeni sosial sistem boş yerdə yaranmır, əvvəlki 
sistemin, dağıdılmış sistemin bir sıra elementlərindən törəyir. Söhbət insanlardan və ya məhsuldar qüvvələrin 
ünsürlərindən gedir. İkincisi, yeni sosial sistemin inkişafı, adətən qeyri-bərabər olur. Bu, həmin sistemin 
ünsürlərinin qarşılıqlı nisbətində müəyyən disproporsiyalar doğurur və onlardan bəzilərində müəyyən defektlərin 
qalmasına gətirib çıxarır. Üçüncüsü, inkişaf edən sistemin öz mövcudluğu şəraitinə (istər daxili, istərsə də xarici 
şəraitinə) natamam adaptasiyası özünü göstərə bilər. Başqa sözlə, sosial, mədəni və texniki inkişaf yeni meydana 
gələn ictimai-iqtisadi və  mədəni tələbatların ödənilməsinə adekvat cavab verməyə bilər. Dördüncüsü, təsadüfı 
hadisələr də deviant davranışı qidalandıra bilər. Bütün bunlar məcmu halında müxtəlif neqativ hadisələrin konkret 
mənbəyi olur.
3 
Kənara çıxan davranış başlıca olaraq iqtisadi münasibətlərlə vasitələnir. Aydın məsələdir ki, belə davranış 
həmin münasibətlərin vəziyyətindən birbaşa asılı olmur. Qarşılıqlı  əlaqə daha mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Lakin 
cəmiyyət inkişafının bütün tarixi göstərir ki, sıx qarşılıqlı əlaqə həqiqətən mövcuddur. Nəzərdən qaçırmaq olmaz 
ki,  əsas məsələ müxtəlif sosial bərabərsizlik formalarının mövcudluğudur. Həyati faktlar sübut edir ki, qeyri-
bərabərliyin bu və ya digər 
[66 - 67]
 formaları qalmaqda davam edir. Həm də onları obyektiv surətdə şərtlənmiş 
fərqlər yox, deformasiyaya uğramış ictimai münasibətlər doğurur: məsələn, hakimiyyətə  mənsubluq, xəlvəti 
iqtisadiyyatla bağlılıq və s. Burada xatırlamaq yerinə düşər ki, mütəxəssislər xəlvəti iqtisadiyyatın nəhəng maliyyə 
kapitalına malik olduğunu xüsusi vurğulayırlar. Məsələn, XX əsrin 90-cı illərinin ortalarında təxminən 150-200 
milyard dollar vəsaitin adı çəkilir.
4 
Keçmiş SSRİ  məkanında belə  kənara çıxma hallarının mühüm mənbəyi iqtisadiyyatın defisitliyi idi. Bu, 
insanları alçaldırdı, böyük itkilərə  səbəb olurdu. Çünki insanları ədalətin pozulması  qədər heç şey narahat etmir. 
Bunu 90-cı illərin ortalarında Rusiyada aparılmış sosioloji tədqiqat materialları da təsdiq edir (sorğunu 
Ümumrusiya İctimai Rəyi Öyrənmə Mərkəzi aparmışdır - 1996-cı ilin may-iyun ayları). Belə ki, rəyi soruşulanların 
ancaq 19 faizi tamamilə və ya qismən razılaşmışdır ki, insanlar öz əməyinə görə mükafatlandırılır; 8 faizi bu rəyə 
tərəfdar çıxmışdır ki, «ağıl və peşəkarlıq qiymətləndirilir», cəmi 4 faizi isə belə hesab edir ki, insanlar ehtiyac 
duyduqları şeyləri ala bilərlər.
5 
Mütəxəssislərin fikrincə, Sovet dövründə  kənara çıxan davranışın bir mənbəyi də ixtisaslı  və ixtisassız 
əmək, nüfuzlu və nüfuzlu olmayan əmək arasındakı ziddiyyətlər olmuşdur. Həmin ziddiyyətlər insanların 
ziddiyyətli fəaliyyəti üçün ilkin şərt ola bilmişdir.  Əlbəttə, bu o demək deyildir ki, ixtisassız, nüfuzlu olmayan 
əmək bilavasitə kənara çıxmaya səbəb olur. Aşağı ixtisaslı adamlar içərisində də işçilərin mütləq əksəriyyəti ictimai 
borc hissini, öz məsuliyyətini yaxşı dərk edir. Bununla belə, aparılmış kriminoloji tədqiqatlar əməyin məzmunu ilə 
                                                 
1
 Вах: Тощенко Ж. Г.  Социология. Общий курс. М., 2001, с. 246. 
2
 Вах: Тощенко Ж. Г.  Социология. Общий курс. М., 2001, с. 246. 
3
 Кудрявцев В. Н. Исследовательская проблемф-социальные отклонения //Социс, 1983, № 2. 
4
 Тощенко Ж. Г.  Социология. Общий курс. М., 2001, с. 248. 
5
 Yenə orada.
 

---

30 
 
cinayətkar davranış arasında sıx qarşılıqlı  əlaqəni qeydə almışdır. Belə ki, cinayətkarlar arasında yüksək istehsal 
kvalifıkasiyasına malik olan şəxslər  əhalinin ümumi strukturunda həmin kvalifıkasiyadan olan işçilərə 
[67 - 68]
 
nisbətən təxminən 6 dəfə az olmuşdur. 
90-cı illərdə qeyd etdiyimiz ziddiyyətlər başqa səbəblərlə - kütləvi işsizliyin doğurduğu səbəblərlə bir növ 
arxa plana sıxışdırılır. Məhz işsizlik kənara çıxan davranışlı qrupların (daimi yaşayış yeri olmayanlar, avaralar, 
narkomanlar, cinayətkarlar) formalaşması üçün əlverişli, münbit zəmin olur. Əvvəllər də mövcud olan bu «yaralar» 
başqa səbəblərlə şərtlənsə də, xeyli geniş miqyasları əhatə etmişdilər. 
Kənara çıxmaların meydana gəlməsinin bir mənbəyi də cəmiyyətin real inkişaf prosesi ilə insanların axtarış 
və risq hüququnun həyata keçirilməsinin bir-birinə uyğun gəlməməsidir. Keçmiş SSRİ-nin dağıldığı  və müstəqil 
dövlətlərin meydana gəldiyi məqamda təsərrüfat cinayətləri üstündə mühakimə olunmuşların sayı 130 min nəfəri 
ötüb keçirdi. Onların sövqedici motivləri kifayət qədər müxtəlif idi: iqtisadi problemlərin həllinə könüllü kömək 
etmək arzusundan tutmuş təmənnalı yardıma, var-dövlət toplamaq hərisliyinədək. 
Kənara çıxmaların  şərait və  səbəblərini araşdırarkən bir məqama da diqqət yetirilməlidir: bu, əhalinin 
müxtəlif qrup və  təbəqələrinin mənafelərindəki ziddiyyətlərdir. Müasir cəmiyyət müxtəlif mənafelərin 
kəskinləşməsindən, toqquşmasından azad deyildir. Mənafe toqquşmaları ayrı-ayrı sosial təsisatların, sosial 
qrupların, cəmiyyətin və dövlətin qarşılıqlı fəaliyyəti prosesində meydana gələ bilər. 
Meydana çıxan ziddiyyətlərin vaxtında və adekvat həll olunmaması da insanların şüurunda və davranışında 
müəyyən iz buraxır.  İctimai mənafelərə laqeydlik zəminində sözlə  iş arasında ayrılıq dərinləşir, sosial apatiya 
güclənir. Təsərrüfatsızlıq, maxinasiya təzahürlərini, rəhbərliyin maddi sərvətlərə laqeydliyini və s. görən adamlar 
rəsmi çağırışlara passiv münasibət bəsləyir, cəmiyyət hesabına öz əməyini yüngülləşdirmək yolları, imkanları 
axtarırlar. 
İdarəetmə  işində yol verilən nöqsanlar, qüsurlar da mənfı hadisələrin mənbəyi ola bilər. Bunlar 
qanunçuluğun, 
[68 - 69]
 demokratiya və ədalət prinsiplərinin pozulmasına gətirib çıxarır. 
Kənara çıxan davranışı  nəzərdən keçirərkən sosıal varislik məsələsindən yan keçmək olmaz. İnsanların 
həyat tərzinin pozitiv tərəfləri ilə yanaşı neqativ tərəfləri də təkrar istehsal oluna bilər. Bu, sosial varisliklə bağlı 
məsələdir. Sosial varislik mexanizmi ziddiyyətlidir. Həmin ziddiyyətlərdən biri ondan ibarətdir ki, varisliyin 
predmeti normal həyat təcrübəsi yox, həm də qüsurlu həyat təcrübəsi olur. Bu təcrübə isə sosial informasiya 
vasitəsilə nəsildən-nəslə ötürülür. 
Kənara çıxan davranış ictimai münasibətlərin fəaliyyəti və inkişafı prosesinin adamların müəyyən hissəsinin 
şüurunda qeyri-adekvat inikası ilə  də  əlaqədardır.  Ədəbiyyatda belə uyğunsuzluğun iki növünü ayırd edirlər. 
Birincisi, ictimai inkişafın əvvəlki mərhələsində təşəkkül tapan əhval-ruhiyyələr, baxışlar çox zaman yeni şəraitlə 
uyğun gəlmir.  İkincisi, praktik fəaliyyət gedişində elə  təsəvvürlər meydana gəlir və ya canlanır ki, onlar da 
dəyişikliklərin mənasını və istiqamətini birtərəfli izah edirlər. 
Nəzərdən keçirdiyimiz problem baxımından  əxlaqi münaqişələr də diqqəti cəlb edir. Bu, münaqişələri iki 
qrupa ayırmaq olar: 
1. xarici (insanlar arasında olan) münaqişələr; 
2. daxili (insanda motivlərin mübarizəsi baş verən) münaqişələr. 
Xarici münaqişələr sərvət yönümlərinin istiqamətindəki ayrılığı ifadə edir. Həmin yönümlər ictimai 
münasibətlərdə müxtəlif  əxlaqi sistemlərin toqquşması kimi təzahür edir. Fərdlərarası münaqişələrin mənbəyi 
mənəvi mövqelərdəki fərqlər də ola bilər. Həmin fərqlər  şəxsi mədəniyyət səviyyəsinin, konkret həyat 
məqsədlərinin və onlara çatmaq üçün seçilən vasitələrin uyğunsuzluğu ilə şərtlənmişdir. 
Daxili münaqişələrin təbiəti bundan fərqlidir. Onlar fərdi  əxlaqi  şüurun ziddiyyətliliyi ilə müəyyən edilir. 
Çox zaman bu, ictimai borc motivləri ilə qrup, ailə  və  şəxsi mənafeləri 
[69 - 70]
 ifadə edən motivlər arasındakı 
toqquşma kimi özünü göstərir. Daxili münaqişələr təkamül edərək, xarici münaqişələrə keçə bilər. 
Kənara çıxan davranış  təzahürləri olduqca rəngarəngdir. Onları müəyyən tipoloji qruplarda birləşdirmək 
olar. Həmin qrupların həm ümumi, həm də spesifik xüsusiyyətləri vardır. Elmi ədəbiyyatda insanların  şüur və 
davranışındakı neqativ hadisələri təsnif etmək barədə maraqlı mülahizələr söylənilmişdir. Müxtəlif əlamətlərə görə 
aşağıdakı kimi qruplaşma aparmaq olar: 
a) deviasiyaların səviyyəsinə görə: 
1) ilkin deviasiya; 
2) ikinci deviasiya. 
b) əhatə dairəsinə görə: 
1) kənara çıxan davranışın fərdi forması; 
2) kənara çıxan davranışın kollektiv forması. 
c) insanların həyat fəaliyyəti sferalarına görə: 
1) istehsal-əmək sferasında - iqtisadi oğurluqlar, qənimətçilik, təsərrüfatsızlıq və s.; 
2) bölgü sferasında - cəmiyyətdən çox qopartmağa çalışmaq, rüşvətxorluq, sosial parazitizm; 

---

31 
 
3) siyasi həyat sferasında - karyerizm, bürokratizm, siyasi naşılıq, millətçilik, ekstremizm. 
4) məişət və həyat tərzi sferasında - dilənçilik, sərxoşluq, istehlakçılıq, ailə borcuna laqeyd münasibət. 
5) mənəvi həyat sferasında - mədəniyyətsizlik, meşşanlıq və s. 
6) ünsiyyət sferasında - insanlara laqeyd münasibət, kobudluq, böhtançılıq, vicdansızlıq, xudbinlik və s. 
Bəzən kənara çıxan davranışı başqa əsasa görə - hüquqa, yoxsa əxlaqa aid olmasına görə iki tipə ayırırlar: a) 
hüquqa zidd kənaraçıxmalar; b) əxlaqa zidd kənaraçıxmalar. 
Bu halda onu əsas tuturlar ki, normalar, standartlar və qaydalar insanların həyat fəaliyyətinin iki başlıca 
nizamlayıcısı ilə müəyyən edilir: hüquq və mənəviyyat. Əlbəttə, onlar arasında hüdud şərtidir. Buna baxmayaraq, 
kənara 
[70 - 71] 
çıxan davranışın konkret formalarını öyrənərkən həmin tip-ləşdirmədən istifadə etmək olar. 
Bir cəhətə də diqqət yetirilməlidir: kənara çıxan davranışın bəzi formaları (məsələn, narkomaniya, fahişəlik, 
korrupsiya) üzərindən illər boyu aydın seçilən örtük götürüldü, onların təzahürləri, səbəbləri fəal müzakirə 
obyektinə çevrildi. Elmi və siyasi dairələrin diqqəti iqtisadi cinayətkarlığa, kriminal davranışla səciyyələnən 
müxtəlif gənclər birliklərinə yönəldi. Bütün bunlar keçmiş SSRİ-nin dağılması, müstəqil dövlətlərin yaranması, 
müxtəlif sahələrdə ənənəvi əlaqələrin qismən və ya tamamilə qırılması, kənara çıxan davranış təzahürlərinə qarşı 
mübarizənin xeyli zəifləməsi fonunda baş verirdi. 
XX  əsrin son onilləri  ərzində aparılan sosioloji tədqiqatlar göstərirdi ki, kənara çıxan davranış qrupları 
içərisində alkoqolizm, narkomaniya və cinayətkarlıq xüsusi diqqət tələb edən problemlərdir. 
Bu bir həqiqətdir ki, sərxoşluq, alkoqolizm ciddi sosial bəladır; o, ictimai həyata, necə deyərlər,  əsaslı 
surətdə nüfuz edə bilmişdir. Mütəxəssislər alkoqolizmlə bağlı aşağıdakı məqamlara xüsusi diqqət yetirirlər: 
- sərxoşluq, alkoqolizm müxtəlif sosial qruplara xas olan hadisədir. Bir sıra ölkələrdə (məsələn, Rusiya, 
Ukrayna, Belorusiya və s.) həmin bəla hər iki cinsi (qadınları və kişiləri) əhatə edir. Respublikamızda bu, daha çox 
kişilərin həyat tərzi üçün səciyyəvidir. 
- alkoqolizmə meyllilik gənclər içərisində daha geniş yayılmışdır; bu, əmək intizamının pozulmasına, 
istehsal travmatizminə, ailələrin dağılmasına, qeyri-normal uşaqların doğulmasına, orta ömrün azalmasına səbəb 
olur. 
- son illərdə yeniyetmələr içərisində alkoqolizmə meylliliyin müəyyən  əlamətləri müşahidə olunur. Bunu 
dövri mətbuatın, radio və televiziyanın müəyyən materialları aydın surətdə nümayiş etdirir. 
Alkoqolizmə qarşı mübarizə çox ciddi problemdir. 
[71 - 72]
 Bu iş sistemlilik tələb edir. Həmin prinsipin 
pozulması alkoqolizmə qarşı aparılan mübarizənin səmərəsini azaldır. 
Alkoqolizmə qarşı təsirli, fəal mübarizə aparılmalıdır. Bunun başlıca yolları hansılardır? 
Mütəxəssislərin fikrincə, ilk növbədə ailədən, yaşlılardan başlamaq lazımdır. F. Şereqinin tədqiqatları 
göstərir ki, alkoqoliklərin təxminən 1/3-i ilk dəfə spirtli içkini 10 yaşında, 2/3-si isə 11-15 yaşlarında dadmışdır. 
Artıq bu fakt sübut edir ki, alkoqolizm və  sərxoşluq gənclərin hər hansı xüsusi submədəniyyətinin üzvi ünsürü 
deyildir. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, gənclərin təxminən 40%-i qəti şəkildə qeyri-alkoqollu ənənələrə tərəfdar 
çıxır; yaşlılar içərisində isə belələri cəmi 15%-i təşkil edir. 
Sağlam həyat tərzi normalarının reallaşdırılması işi kifayət qədər mükəmməl təşkil olunmur. Adamların bir 
qisminin ümumi mədəniyyətinin aşağı olması da həmin prosesə  təsirsiz qalmır. Konkret vəzifələrin həllində 
bəsitlik, inzibati tədbirlərdən, amirlik metodlarından istifadə olunmasına meyllilik də son dərəcə mürəkkəb işə 
ancaq ziyan vurur. Spirtli içkilərin ən müyəssər mallar sırasında olması da ümumi sağlamlaşma prosesinə təsirsiz 
qalmır. Respublikaya müxtəlif ölkələrdən spirtin və spirtli içkilərin gətirilməsi üzərində ciddi nəzarətin olmaması 
da ciddi problemdir. 
Alkoqolizm probleminin kompleks həlli həm sosial, həm də tibbi tədbirlərin birləşdirilməsini, hüquqi və 
əxlaqi tənzimetmə imkanlarının, inzibati səylərin fəallaşdırılmasını, antialkoqol təbliğatın səmərəli, konkret, təsirli 
təşkilini, insanın özünün məsuliyyətinin artırılmasını nəzərdə tutur. 
Deviant davranışın ikinci qrupuna narkomaniyanı aid etmək olar. Mütəxəssislərin fikrincə, XX əsrin 60-70-
ci illərindəki «özünüsakitləşdirmə» mühiti cəmiyyətdə narkomaniyanın getdikcə  kəskinləşən sosial problemə 
çevrilməsinin başlıca səbəblərindən biridir
1
. Təhlil göstərir ki, narkomaniya hər hansı birlik hüdudlarına sığmır və 
əslində  ən müxtəlif 
[72 - 73] 
sosial qrupları  əhatə edir. Bu bəla sosial-mənəvi cəhətdən xeyli adamı  şikəst edir, 
antisosial davranışı və fəaliyyəti stimullaşdırır. 
Narkomaniya məsələlərini xüsusi olaraq araşdıran A. A. Qabiani belə bir qənaətə gəlmişdir ki, narkomaniya 
başlıca olaraq şəhərlərdə yaşayan və 35-ə qədər yaşı olan kişilər içərisində daha geniş yayılmışdır. Xüsusi həyəcan 
doğuran cəhət ondan ibarətdir ki, onların təxminən 1/3-i 25 yaşına qədər olan gənclərdir. Narkomaniya daha çox 
şəhər problemi olsa da, narkotik vasitələrin istehlakı coğrafiyası genişlənərək, hətta ən uzaq kənd regionlarını da 
əhatə etmişdir.
2 
                                                 
1
 Тощенко Ж. Т.  Социология. Общий курс. М., 2001, с. 254. 
2
 Габиани А. А.  Наркотизм: вчера и сегодня. Тбилиси, 1988, с. 17-19. 

---

32 
 
Respublikamızda konkret statistik göstəriciləri araşdıraraq, aşağıdakı  məqamları xüsusi qeyd etmək 
vacibdir: 
Əvvəla, cinayətlərin ümumi sayında narkotiklərlə bağlı cinayətlər mühüm kateqoriyalardan biridir. Belə ki, 
2002-ci ildə narkotiklərlə bağlı 2190 cinayət qeydə alınmışdır. Bu, həmin ildə qeydiyyata alınmış cinayətlərin 
ümumi sayının 14 faizini təşkil etmişdir.
1 
İkincisi, faktlar göstərir ki, işləməyənlər və  təhsil almayanlar içərisində bu bəla daha geniş yayılmışdır. 
Məsələn, 2002-ci ildə narkotiklər və digər güclü təsiredici maddələrlə bağlı cinayətlər törətmiş 1955 nəfər  şəxs 
aşkar olunmuşdur. Onların 93 faizini heç yerdə  işləməyən və oxumayan şəxslər təşkil edir. Onların 94 faizini 
kişilər, 28 faizini isə 30 yaşa qədər olan şəxslər təşkil edir.
2 
Üçüncüsü, araşdırmalar göstərir ki, polinarkomaniya geniş yayılmışdır. Həşiş, morfi, tiryək, kokain, heroin 
qəbulu bu fikri təsdiqləyir. A. A. Qabianinin tədqiqatlarına əsasən demək olar ki, mütləq əksəriyyət (təxminən 
3
/
4
 
hissə) həşişdən başlamışdır. Belə bir yanlış mülahizəyə inananlar çoxdur ki, guya həşişin ziyanı əhəmiyyətsizdir, o 
qədər də ağır 
[73 - 74] 
nəticələrə gətirib çıxarmır. Halbuki həşişdən başlayan yol çox dərinliklərə gedib çıxır, ciddi 
fəlakətlərə səbəb olur. Respublikamızda 2003-cü ilin əvvəlinə qeyri-tibbi məqsədlərlə narkotik, psixotrop və digər 
toksiki maddələrdən istifadə etmiş 15.698 nəfər  şəxs dispanser və profilaktika uçotunda olmuşdur, halbuki bu 
rəqəm 2002-ci ilin əvvəlinə 14.245 nəfər təşkil etmişdir. Uçotda olanların 46 faizini (yəni təxminən yarısını) yaşı 
30-a qədər olan şəxslər təşkil edir.
3 
Belə bir cəhət də diqqəti cəlb edir ki, bir çoxları xroniki narkomanlar 
kateqoriyasına aiddir, yəni elə şəxslərdir ki, onlar çoxdan və sistematik surətdə narkotikləri qəbul edirlər. 
Dördüncüsü, narkotikləri qəbul edənlərin tərkibini araşdırdıqda məlum olur ki, onlar əsasən  əvvəllər 
məhkum olunmuşlar - özü də narkomaniya ilə bağlı cinayətlər törətmiş şəxslərdir, habelə spirtli içkilərdən və ya 
narkotiklərdən istifadə edən ailələrdən olan şəxslər, psixi və ya əsəb xəstəlikləri olan şəxslərdir. 
Beşincisi, aparılmış sosioloji tədqiqatlar bu bəlaya düçar olmağın amillərini üzə çıxarmağa kömək edir. Rəyi 
soruşulanların  əksəriyyəti (üçdə iki hissədən çoxu) bildirmişdir ki, onlar başqa  şəxslərin təsiri ilə narkotik 
maddələrə meyl göstərmişlər (dostlar və tanışların təkidi ilə). Onlar kəskin hisslərə ehtiyac duyaraq, hedonist 
səyləri  əsas tutduqlarını, təxminən dörddə bir hissəsi isə başqalarını  təqlid edərək, bu yola qədəm qoyduqlarını 
qeyd etmişlər. Ağır psixi travmalardan, şəxsi dramalardan xilas yolu kimi narkotiklərə meyl göstərənlərin sayı isə 
az olmuşdur. Bu, belə bir bəsit təsəvvürü rədd edir ki, guya narkotiklərdən istifadənin başlıca səbəbi məşəqqəti 
aradan qaldırmaq, ruhi müvazinət əldə etmək arzusudur. 
Nəhayət, altıncısı, narkotikləri istehlak edənlər onlar üçün xeyli pul, vəsait xərcləməli olurlar. Aydın 
məsələdir ki, əksər narkotiklər istehlakçıları  həmin vəsaiti cinayətkarlıq yolu ilə  əldə etməyə  cəhd göstərirlər. 
Onların bir qismi ümumiyyətlə 
[74 - 75]
  işləmir, bir qismi isə  işləri müqabilində elə yüksək haqq ala bilmirlər. 
Bütün bunlar belə bir nəticə çıxarmağa imkan verir ki, narkomaniya ciddi ictimai «yara»ya çevrilmişdir. O, daimi 
diqqət tələb edən problem olmuşdur. Bu hadisəyə qarşı mübarizə üçün təsirli tədbirlər düşünülməlidir. Effektli 
mübarizə isə qeyd edilən bəlanın dərin sosial səbəblərini aşkara çıxarmağı  nəzərdə tutur. Cəmiyyətin bütün 
qabaqcıl qüvvələri bu mübarizənin səmərəsini artırmağa səy göstərməlidirlər. 
Kənara çıxan davranışın üçüncü qrupuna cinayətkarlığın bütün təzahürlərini aid etmək olar. Adətən bu 
təzahürləri qeyd edilən davranışın ifrat dərəcəsi kimi xarakterizə edirlər, çünki şəxsiyyətin, sosial təşkilatların, 
bütövlükdə cəmiyyətin mənafeləri üçün ciddi təhlükə yaranır. Aydın məsələdir ki, heç bir cəmiyyət onun hüquqa 
zidd hesab etdiyi davranışa laqeyd olmamış, mümkün vasitələrlə  və metodlarla ona qarşı mübarizə aparmışdır. 
Elmi ədəbiyyatda cinayətkar hərəkətlərin dəqiq təsnifatını vermək istiqamətində müxtəlif cəhdlər olmuşdur. 
Bu məsələdə mühüm məqamlardan biri ondan ibarətdir ki, cinayətkarlığa qarşı mübarizədə bütün 
məsuliyyəti ancaq hüquq mühafizə orqanlarının üzərinə qoymaq doğru olmazdı. Qeyd etmək yerinə düşər ki, 
cinayətlərin müəyyən hissəsi hələ də uçotdan kənardadır; həmin hissə latent (görünməz, gizli qalan) cinayətkarlıq 
adlanan cinayətkarlığı təşkil edir. Deməli, ancaq cinayətkarlıq statistikasına istiqamətlənmək vəziyyətin həqiqi elmi 
mənzərəsini yaratmır, çünki bu statistikada aşkar edilmiş faktlar qeydə alınır. 
Qeydə alınmış cinayətlərin sayı və tərkibi baxımından respublikamızda vəziyyət necədir? Rəsmi statistikaya 
görə, 2002-ci ildə qeydə alınmış cinayətlərin sayı 15.520 olmuşdur. Bu cinayətlər içərisində ən böyük rəqəmi (1919 
hadisə) narkotik maddələrin qeyri-qanuni hazırlanması,  əldə edilməsi, saxlanması  və ya satışı  təşkil edir. İkinci 
yerdə oğurluq (1619 hadisə), üçüncü yerdə xuliqanlıq (1285 hadisə), dördüncü 
[75 - 76]
 yerdə dələduzluq (1114 
hadisə), beşinci yerdə  hərəkətın təhlükəsizliyi və  nəqliyyat vasitələrinin istismarı qaydalarının pozulması (919 
hadisə), altıncı yerdə qərəzli qətllər və öldürməyə cəhdlər (315 hadisə) dayanır. Həmin ildə qeydə alınmış hər 10 
cinayətdən biri ağır xarakter daşıyır.
4 
                                                 
1
 Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2003, s. 290. 
2
 Yenə orada. 
3
 Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2003, s. 290.
 
4
 Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2003, s. 292.
 

---

33 
 
Ədəbiyyatda qeyd olunur ki, iqtisadi cinayətkarlıq yolunu tutmuş adamlar çoxdur, lakin onların çox az qismi 
cinayət məsuliyyətinə cəlb edilir. Keyfiyyətsiz məhsul buraxan müəssisələrin xeyli qismi statistik göstəricilərdə öz 
əksini tapmır; dövlət hesabat qaydasının təhrifləri, - gəlirlərin gizlədilməsi, vergi ödəməkdən yayınma halları da 
geniş yayılmışdır.
1 
Son 10 il (1993-2002-ci illər)  ərzində  əhalinin ayrı-ayrı kateqoriyaları  tərəfındən törədilmiş cinayətlərin 
təhlili göstərir ki, təhqıqatı başa çatmış cinayətlər içərisində yetkinlik yaşına çatmayanlar tərəfındən və ya onların 
iştirakı ilə törədilən cinayətlər 2 dəfədən çox (1993-cü ildə 889, 2002-ci ildə isə 420), sərxoş vəziyyətdə törədilən 
cinayətlər də təxminən bir o qədər (1993-cü ildə 1178, 2002-ci ildə 525) azalmışdır. Lakin əvvəllər cinayət törətmiş 
şəxslər tərəfındən, habelə qrup halında törədilən cinayətlər isə nisbətən zəif sürətlə azalmışdır. 
Mütəxəssislərin fıkrincə, qrup halında törədilmiş cinayətlərdə üç əlamət xüsusilə nəzərə çarpır: 
- qrupun dəqiq strukturu və iyerarxik əlaqələri vardır; 
- qrup müntəzəm cinayətkar biznes üçün yaradılır; 
- qrupun bəzi dövlət aparatı nümayəndələri ilə əlaqələri mövcuddur; onlar qrupa himayədariıq edirlər. 
Şəxsıyyət əleyhinə yönəlmiş cinayətlərə dair statistikanı məcmu halında nəzərdən keçirsək, deyə bilərik ki, 
ən əvvəl insanı qorumaq lazımdır. Sosioloji təhlil çox mühüm bir məqamı üzə çıxarmağa imkan verir: cinayətkar 
hərəkətlərdə, proseslərdə müəyyənedici məqam deformasiyaya uğramış 
[76 - 77] 
şüurun və davranışın müxtəlif 
növləridir. 
Bəs cinayətlərin coğrafiyası necədir? Təhlil göstərir ki, cinayətlərin 42,7 faizi Bakı, 4,7 faizi Sumqayıt, 2,6 
faizi Gəncə şəhərlərində baş vermişdir.
2 
Məhkum edilənlərin  əsas cəza tədbirləri üzrə bölgüsünə diqqət yetirdikdə  məlum olur ki, ən geniş  tətbiq 
edilən cəza növləri aşağıdakılardır: 
- müəyyən müddətə azadlıqdan məhrumetmə (5260); 
- cərimə (2681); 
- şərti məhkum etmə (2639); -islah işləri (1236); 
- ictimai işlər (1035); 
- azadlığın məhdudlaşdırılması (782); 
- intizam xarakterli hərbi hissədə saxlama (455).
3  
Aparılmış tədqiqatlara əsasən qeyd etmək olar ki, mikromühit kənara çıxan davranışa güclü təsir göstərir. 
Ümumi obyektiv şərtlər yalnız belə davranış imkanını müəyyən edirlər, lakin onun bilavasitə səbəbləri olmurlar. 
İnsanların hərəkətləri, fəaliyyətləri vasitəsilə imkanın gerçəkliyə çevrilməsi konkret amillərdən asılıdır; həmin 
amillər isə mikromühit səviyyəsində reallaşır. Eyni bir iqtisadi və sosial-psixoloji şəraitdə insanların davranışında 
xeyli fərqlər, bəzən isə prinsipial fərqlər müşahidə etmək olar. Həmin fərqlər ailədəki, tədris və  əmək 
kollektivindəki vəziyyətlə, kiçik qrupların təsiri ilə, habelə insanın fərdi xüsusiyyətləri ilə  şərtlənmişdir. Deməli, 
mikromühitin müxtəlif komponentləri müəyyən mənəvi-əxlaqi davranış formalarının daşıyıcılarıdır.  İnsan istər-
istəməz öz yaxın  əhatəsində  bəyənilən, təqdir edilən davranış  xəttinə  tərəfdar çıxır. Həmin davranış  xəttində 
rasional, sağlam həyat tərzinə zidd olan ustanovkalar, yönümlər mövcud ola, hətta üstünlük təşkil edə bilər. Çox 
zaman belə olur ki, mikromühit bütövlükdə deyil, onun hər hansı bir ünsürü cəmiyyətə zidd istiqamətdə olur. 
Burada çox şey ondan asılı 
[77 - 78]
 olur ki, şəxsiyyət üçün hansı qrup daha nüfuzlu və cəlbedici olacaqdır. 
Aydın məsələdir ki, makromühitlə mikromühitin qarşılıqlı obyektiv əlaqəsi mikromühitin nisbi 
müstəqilliyini inkar etmir; həmin mühitdə  kənara çıxan davranışın, o cümlədən cəmiyyətə zidd davranışın təkrar 
istehsalı imkanı qalır. Buna görə  də bir sıra hallarda mikromühitdə neqativ xarakterli təsəvvürlər, vərdişlər, 
ənənələr meydana gəlir. 
Qeyri-münasib mənəvi-psixoloji iqlim, qrup normalarının ictimai cəhətdən sanksiya verilmiş normalarla 
uyğunsuzluğu, adaptasiya çətinlikləri, qarşılıqlı tələbkarlığın olmaması, ünsiyyətdəki münaqişələr və gərginliklər - 
bütün bunlar kənara çıxan, deviant davranışın mikromühitdə bazası olan, heç də tam olmayan səbəbləridir. Lakin 
unudulmamalıdır ki, mikromühitin özü qeyri-yekcinsdir, çünki insan eyni zamanda bir neçə kollektivə, qrupa daxil 
olur. Həmin kollektivlərin, qrupların təsiri isə ziddiyyətli ola bilər. 
[78 - 79]
 
                                                 
1
 Тощенко Ж. Т.  Социология. Общий курс. М., 2001, с. 256. 
2
 Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2003, s. 290.
 
3
 Yenə orada, s. 295. 

---

34