F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

 
2. Şəhərin sosiologiyası 
 
Əhalinin yerləşməsi öz təbiətinə görə məlum ətalətə malikdir. Belə ki, onun strukturunun dəyişilməsi adətən 
çox zəif gedir, tarixi inkişaf meyllərinin, regional, milli adət və ənənələrin təsirinə məruz qalır. 
Sosiologiyada əhalinin yerləşməsinin şəhər, kənd və region kimi formalarını fərqləndirirlər. Bunları sosial-
ərazi birliklərinin başlıca ünsürləri kimi ayırd etmək və  nəzərdən keçirmək olar. Bunlar «mürəkkəb  ərazi 
təşəkkülləri olub, təbii və maddi-əşyavi kompleksləri, habelə bir-biri ilə qarşılıqlı surətdə bağlı olan bu komplekslər 
əsasında istehsal, bölgü, mübadilə  və istehlak prosesində  təkrar istehsal edən, yəni fəaliyyət göstərən və inkişaf 
edən insanların məcmusunu birləşdirirlər»
2
. 
Şəhər insanların yerləşməsinin ərazi baxımından təmərküzləşmiş formasıdır. Şəhər əhalisi əsasən qeyri-kənd 
təsərrüfatı əməyi ilə məşğul olur. Şəhər üçün əhalinin əmək və istehsaldan kənar fəaliyyətinin rəngarəngliyi, sosial 
və peşə baxımından qeyri-yekcinslik, spesifık həyat tərzi xarakterikdir. Müasir şəhər  ən  əvvəl sənaye, nəqliyyat, 
xidmət sahəsində istehsal funksiyalarının təmərküzləşdiyi yerdir. Şəhərin müxtəlif tipləri mövcuddur; onların 
inkişafı üçün adətən müxtəlif funksiyaların (istehsal, ticarət, inzibati, hərbi, elmi, dini və s.) baza təşkil etməsi, 
yaxud əlaqələndirilməsi xarakterik cəhətdir. 
Müasir şəhərin spesifik funksional strukturu və əhali məşğulluğu vardır. Onun bu xüsusiyyətlərini aşağıdakı 
cəhətlər 
[85 - 86] 
tamamlayır: 
Birincisi, nisbətən kiçik ərazidə xeyli əhali kütləsinin təmərküzləşməsi ilə, deməli, yüksək əhali sıxlığı ilə 
bağlı məskunlaşma xüsusiyyətləri; 
İkincisi,  şəhərin siması ilə, spesifık  şəhər mühiti ilə  şərtlənən arxitektura-planlaşdırma xüsusiyyətləri; 
tikililərin nisbi kompleksliliyini xarakter xüsusiyyət hesab etmək olar. 
Üçüncüsü, əhalinin sosial strukturu və şəhər həyat tərzi ilə sosial cəhətdən şərtlənmiş xüsusiyyətlər; 
Dördüncüsü, hüquqi xüsusiyyətlər; şəhərlər bir qayda olaraq, yaxın ərazilərin siyasi-inzibati mərkəzləridir
3
. 
Respublikamızın şəhər şəbəkəsi nisbətən mürəkkəb xarakterə malikdir. Onun inkişafına xas olan aşağıdakı 
əsas cəhətləri qeyd etmək olar: 
1. Şəhərlərin böyüməsi. Bu böyümə müxtəlif istiqamətlidir. Şəhərlərin böyüməsinə bazar münasibətlərinin 
qərarlaşması və inkişafı da müəyyən təsir göstərmişdir. 
2. İri çoxfunksional şəhərlərin, xüsusən Bakının tərkibinin genişlənməsi və şəbəkəsinin inkişafı. 
3. Xüsusən iri şəhərlər zonasında şəhər aqlomerasiyalarının yaranması. 
4. Şəhər məskən tipinin əhalinin əksəriyyəti üçün xarakterik olması. Statistika göstərir ki, 1970-ci ilə qədər 
respublikada şəhər əhalisi kənd əhalisi ilə müqayisədə azlıq təşkil etmişdir. 1970-ci ildə əhalinin şəhər və kənd üzrə 
bölgüsündə tarazlıq yaranmışdır. Həmin ildən etibarən  şəhər  əhalisinin sayca artması kiçik istisnalar nəzərə 
alınmazsa, sabit meylə çevrilmişdir. Aşağıdakı cədvəl ayrı-ayrı illərdə  şəhər və  kənd əhalisinin nisbəti barəsində 
aydın təsəvvür yaradır
4
. 
Müasir  şəhərin özünəməxsus problemləri vardır.  İri  şəhərlərin qeyri-mükəmməlliyi, istehsalın 
yerləşdirilməsində və genişləndirilməsində yol verilən nöqsanlar, miqrasiya və demoqrafıq proseslərin kortəbiiliyi, 
şəhərsalma xarakterli qüsurlar 
[86 - 87]
 ekologiyadakı pozuntular, monosənaye  şəhərlərində  əhalinin cins-yaş 
strukturundakı müəyyən disproporsıyalar, xidmət sahəsınin  ən ciddi müasir tələblərə cavab verməməsı, bir sıra 
                                                 
1
 Социология. M., 1990, c. 197. 
2
 Социология. M., 1990, c. 198.
 
3
 Росийская социологическая энциклопедия. M., 1998, c. 96. 
4
 Azərbaycan əhalisi 2006. B., 2006, s. 113. 

---

37 
 
hallarda cəmiyyətəzidd halların geniş yayılması aılə-nikah münasibətlərindəki nizamsızlıqlar və s. bu qəbildəndir 
Bunlar xeyli dərəcədə səhərin spesifikası ilə bağlıdır. 
İllər Bütün 
əhali  
(min nəfər) 
O cümlədən şəhərdə  
Bütün əhaliyə 
nisbətən (faizlə) 
 
 
şəhərdə 
kənddə 
şəhərdə 
kənddə 
1959 3.698 
1.769 1.931  48  52 
1970 5.117 
2.564 2.553  50  50 
1979 6.028 
3.200 2.828  53  47 
1989 7.021 
3.806 3.215  54  46 
1990 7.131.9 
3.847,3 
3.284,6 53,9  48,1 
1995 7.643,5 
4.005,6 
3.637,9 52,4  47,6 
1999 7.953,4 
4.053,5 
3.899,9 51,0  49,0 
2000 8.016,2 
4.086,4 
3.929,8 51,0  49,0 
2001 8.081,0 
4.107,5 
3.973,5 50,8  49,2 
2002 8.141,4 
4.130,1 
4.011,3 50,7  49,3 
2003 8.202,5 
4.154,3 
4.048,2 50,7  49,3 
2004 8.265,7 
4.254,3 
4011,4 51,5  48,5 
2005 8.347,3 
4.298,3 
4.298,3 51,5  48,5 
2006 8.436,4 
4.366,8 
4.079,8 51,6  48,4 
2007 8.532,7 
4.397,6 
4.136,1 51,5  48,5 
Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. 
Bakı, 2007. 
 
Qeyd olunan problemlərin həlli  şəhərin inkişafının meyllərini, qanunauyğunluqlarını obyektiv surətdə 
nəzərə almağı, mərkəzi dövlət idarəçiliyi ilə yerli təşəbbüskarlığı, fəaliyyəti düzgün əlaqələndirməyi, elmi sosial 
siyasət işləyib hazırlamağı  və  həyata keçirməyi tələb edir. Şəhərin tələbatları bütün cəmiyyətin tələbatları ilə 
optimal şəkildə əlaqələndirilməlidir. 
Şəhərin təkmilləşdirilməsi elə bir istiqamətdə getməlidir ki, əhali üçün daha sağlam və münasib şərait 
yaradılsın. İri şəhərlərin böyüməsini məhdudlaşdırmaq imkanları axtarılmalı, yeni sənaye komplekslərinin bunlarda 
yerləşdirilməsinə yol verilməməlidir. Sənaye mərkəzlərində həm qadın, həm də kişi əməyindən səmərəli istifadəyə 
optimal  şərait yaradılmalı, 
[87 - 88]
  şəhər təsərrüfatı  və müasir xidmət sahələri inkişaf etdirilməlidir. Kiçik 
şəhərlərdə  və  qəsəbələrdə onların inkişafını sürətləndirmək imkanları axtarılmalıdır (məsələn, ixtisaslaşdırılmış 
müəssisələrini, fılialların yaradılması).  Şəhərlərin arxitekturasına, estetik tərtibatına, abadlığına diqqət 
artırılmalıdır. 
Şəhərin təkmilləşdirilməsinə bu yaşayış  məskəninə dair sosioloji tədqiqatlar da müəyyən kömək göstərə 
bilər. Belə ki, bu tədqiqatlar şəhərin sosial strukturunun dinamikasını, həyat tərzinin xarakter cəhətlərini öyrənmək, 
sosial planlaşdırma məsələlərini həll etmək və s. baxımdan əhəmiyyətlidir. 
Etiraf etməliyik ki, bu vaxta qədər  şəhərlərin inkişafı  əsasən sənayeləşmə prosesi ilə  şərtlənmişdir. Bu, 
sənaye mərkəzlərində  əhalinin təmərküzləşməsinə, adamların həyat tərzinin  əhəmiyyətli dərəcədə  dəyişilməsinə 
gətirib çıxarmışdır. Hazırda elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərini, sənayeləşmənin gələcək meyllərini və mövcud 
ekoloji vəziyyəti nəzərə almaqla məskunlaşma sistemini inkişaf etdirməyə  səy göstərilir. Bu, cəmiyyətin 
keyfıyyətcə yeni ərazi təşkilinə imkan yaradır. 
Son vaxtlara qədər şəhərlərin inkişafı əsasən ekstensiv xarakter daşımışdır; şəhərlərin sayı, ölçüləri, əhalisi 
artmışdır. Lakin şəhər həyat tərzinin reallaşdırılmasının məkan formaları nisbətən zəif inkişaf etmişdir. İndi vəzifə 
yeni  şəhərlər salmaqdan daha çox artıq mövcud olan şəhərlərin məkan və sosial-təşkilati xarakteristikalarını 
yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir.  Şəhərlərdə yeni çevik strukturlar yaradılmalı, layihələndirmənin və planlaşdırmanın 
kompleks xarakteri təmin olunmalı, cəmiyyətin sosial inkişaf məqsədləri region, şəhər səviyyəsində 
konkretləşdirilməlidir. 
Elmi cəhətdən əsaslandırılmış planlaşdırma üçün şəhərlərin inkişafının ənənəvi meyllərindən daha çox elmi-
texniki tərəqqinin, insan amilinin imkanlarına istinad etmək, məskunlaşma sisteminin formalaşması üçün gələcək 
ehtiyatları nəzərə almaq lazımdır. Ehtiyatların (maddi, insan, 
[88 - 89]
 informasiya, təşkilati) dürüst proqnozunun 
hazırlanmasına ehtiyac vardır. 
Şəhər həyat tərzinin inkişafı da çox mühüm məsələdir. Bu halda iki cür problem qarşıya çıxır. Birincisi, 
istehsalda və onun hüdudlarından kənarda yeni sosial münasibətlər nümunələrinin yaradılması mexanizmlərinin 
öyrənilməsi və formalaşması ilə, sosial-mədəni istehlak formalarının, normalarının inkişafı ilə, mədəniyyətin və 

---

38 
 
sosial münasibətlərin müxtəlif normalarının varisliyi mexanizmlərinin təmin edilməsi ilə  əlaqədardır.  İkincisi, 
həmin proseslərin inkişafını sürətləndirmək üçün mövcud ehtiyatların yenidən bölüşdürülməsi və əlavə ehtiyatlar 
axtarılmasıdır. 
Sənayenin əsasən ekstensiv inkişafı, daha geniş miqyasda eyni iş yerləri olan strukturun (özü də səmərəli 
olmayan strukturun) təkrar istehsalı  kənardan iş qüvvəsinin  şəhərə axınını stimullaşdırır ki, bu da şəhərin hədsiz 
böyüməsinə  gətirib çıxarır. Bu problem kiçik və orta şəhərlərdə, xüsusən sənayenin bir sahəsini  əsas götürən 
şəhərlərdə daha kəskin  şəkildə qarşıya çıxır. Ümumiyyətlə, gənc  şəhərin monofunksiyalılığı bir sıra çətinliklər 
(məsələn, peşə seçiminin, əməyi dəyişdirmək imkanının az olması, gənclərin miqrasiyasının güclənməsi və s.) 
doğurur. 
İndiki şəhər məskənlərinin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri məskunlarının bir qisminin başqa rayonlardan, 
kəndlərdən gəlməsidir. Başqa sözlə desək,  şəhərlər bir sıra hallarda şəhər həyat tərzinə  bələd olmayan, əvvəllər 
sənaye-də  işləməyən kənd sakinləri hesabına formalaşır ki, bu da həmin  şəhərlərin inkişafına təsirsiz qalmır. 
Əhalinin işə düzəlməsi ilə bağlı problemlərin kəskinliyi şəhər mühitində, bütövlükdə cəmiyyətdə sosial gərginliyi 
xeyli dərəcədə gücləndirir. 
Keçən əsrin 80-ci illərinin sonundan etibarən özünü göstərən bir meyli də qeyd etməliyik. Belə ki, SSRİ-nin 
iflası, sonra isə məlum transformasiya prosesləri ilə əlaqədar olaraq, hasiledici və emaledici sənayedə çalışanların 
xüsusi 
[89 - 90]
 çəkisi tədricən azalmış, xidmət, idarəetmə, ticarət sahələrin-də çalışanların sayı artmışdır. 
Hazırda  şəhərin sosial strukturu dinamikasını  nəzərə almaqla onun inkişaf edən istehsal və  mədəniyyət 
sahələrinin optimal seçilməsi problemi meydana çıxır. Bu problemə müxtəlif qəbildən olan digər problemlər qrupu 
da qovuşur. Bunlar əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: 
a) müxtəlif şəhərlərdə əmək ehtiyatlarının dürüst öyrənilməsi və onlardan səmərəli istifadə olunması; 
b) idarəetmənin optimallaşdırılması və demokratikləşdirilməsi, həm mərkəzi, həm də yerli orqanların hüquq 
və məsuliyyətinin artırılması; 
c) xüsusi demoqrafik problemlər; 
ç) xidmət sistemində və mənzillə təminatda mütənasibliyin olmaması; 
d) ekoloji problemlər (təbii mühitin mühafızəsi və süni mühitin nəzarət olunan inkişafı). 
Mütəxəssislərin fıkrincə, məskunlaşmanın inkişafının ümumi meyli belə ifadə oluna bilər: istehsalın sonrakı 
təmərküzləşməsi və onun xarakterinin dəyişilməsi bir tərəfdən iri şəhərlərə yaxın zonalarda əhalinin cəmləşməsinə 
səbəb olacaqdır, digər tərəfdən isə  əhalinin miqdarını  həmin  şəhərlərin hüdudlarında məhdudlaşdırmağa imkan 
verəcəkdir (onların  ərazilərində geniş  şəhər təşəkküllərinin-aqlomerasiyaların meydana gəlməsi hesabına). 
Aqlomerasiyalar müxtəlif məhdud funksional məskənlərin diferensial şəbəkəsini  əhatə edəcəkdir. Bu halda 
urbanizasiya şəhər hüdudlarından kənara çıxır və aqlomerasiyanın bütün ərazisinə, o cümlədən də kəndə yayılır. 
Müasir Azərbaycan  şəhəri bütövlükdə özünün mürəkkəb bir dövrünü yaşayır. Bu mürəkkəblik bir sıra 
səbəblərlə bağlıdır. Həmin səbəblər aşağıdakılardır: 
a) Azərbaycanın işğal olunmuş rayonlarından başqa ərazilərə, o cümlədən şəhərlərə məcburi qaçqınların və 
köçkünlərin gəlməsi bu məskənlərdə  ənənəvi nizamı, tərtibi xeyli 
[90 - 91]
  dərəcədə pozmuş, müəyyən bir 
gərginlik yaratmışdır. Təkcə Bakı  şəhərində kortəbii surətdə  qərarlaşmış «kiçik bazarları», qanunsuz tikilmiş 
obyektləri və s. xatırlamaq kifayətdir. Bu sahədə müəyyən bir nizam, qaydaqanun yaratmaq üçün xeyli iş 
görülmüşdür və görülməkdədir. 
b) Müasir Azərbaycan  şəhəri kəndə  əvvəlki köməyi göstərə bilmir, şəhərin kəndə hamilik fəaliyyəti xeyli 
zəifləmişdir.  Şəhərlərarası  əlaqələr də  qənaətləndirici deyildir. Şəhərlərin keçmiş SSRİ  məkanındakı  əlaqələri 
pozulduğundan yeni əlaqələr yaratmaq imkanları axtarılır. Bu sahədə artıq müəyyən uğurlar qazanılmışdır. 
c) 80-ci illərin sonu - 90-cı illərin  əvvəllərində  şəhər həyatının öz simasını itirməsi təhlükəsi yaranmış, 
müxtəlif cinayətkar ünsürlərin fəallaşması  aşkar surətdə ciddi narahatlıq yaratmış,  şəhərlərin abadlaşdırılması 
unudulmuş,  şəhərsalma siyasətində ciddi əyintilərə yol verilmişdir. Bundan əlavə,  şəhərlərdə  həyata keçirilən 
islahatlar bir sıra hallarda hərtərəfii götür-qoy edilməmiş, elmi cəhətdən kifayət qədər əsaslaşdırılmamış, müvafıq 
proqramların işlənib hazırlanması və reallaşdırılması, əhalinin imkansız və azimkanlı təbəqələrinin sosial müdafiəsi 
tədbirlərinin həyata keçirilməsi sistemli xarakterdə olmamışdır. Lakin bu o demək deyildir ki, şəhərlərimizdə 
uğurlu addımlar atılmamışdır. Faktlar təsdiq edir ki, son illərdə sosial problemlərin həllinə kömək edə biləcək 
iqtisadi bünövrə yaratmaq istiqamətində ciddi nailiyyətlər qazanılmışdır. Bunu ondan görmək olar ki, bir sıra 
çətinliklərə baxmayaraq, ölkənin sənaye həyatında müəyyən canlanma baş verməkdədir. İqtisadi və sosial inkişafı 
xarakterizə edən  əsas makroiqtisadi göstəricilər  əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmışdır. Respublikamız öz inkişaf 
sürətinə görə dünyada öncül mövqelərə çıxmışdır. Qazanılan nailiyyətlərə şəhərlərimiz öz töhfəsini getdikcə artırır. 
[91 - 92]