Sual Azərbaycan iqtisadiyyatında iqtisadi islahatların səmərəliliyi. Azərbaycan iqtisadiyyatmm «keçid dövründə»

Sual 11. Azərbaycan  maliyyə-kredit münasibətləri və onun heyata 

keçirilməsində bankaların rolu. 

Dövlətin pul tədavülü sahəsində həyata keçirdiyi tədbirlər kompleksi pul-kredit 

siyasəti adlanır. Ölkədə müstəqil valyuta və pul-kredit siyasətinin 

formalaşmasında «Azərbaycan Respublikası milli valyutasının tətbiqi haqqında» 

12 iyul 1992-ci il tarixli Fərman, 1992-ci ilin avqust ayında qəbul olunmuş 

«Milli Bank haqqında», «Banklar və bank fəaliyyəti haqqında» qanunlar mühüm 

rol oynamışdır. Prezident Fərmanı ilə 1992-ci il avqustun 15-dən Azərbaycan 

Respublikasının milli valyutası (manat) dövriyyəyə buraxılmış və 1 manat 10 

rubl nisbəti ilə onun rublla yanaşı ödəniş vasitəsi kimi istifadəsinə icazə 

verilmişdir. 1993-cü ilin dekabr ayında imzalanmış Prezident Heydər Əliyevin 

Fərmanı ilə manat 1994-cü il yanvarın 1-dən Azərbaycan Respublikası 

ərazisində yeganə ödəniş vasitəsi funksiyasını yerinə yetirməyə başlamışdır. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Əhalinin sosial müdafiəsinin 

gücləndirilməsi və iqtisadiyyatda maliyyə vəziyyətinin sabitləşdirilməsi 

tədbirləri haqqında» 15 iyun 1994-cü il tarixli fərmanı və Azərbaycan 

Respublikası Milli Məclisinin 28 iyun 1994-cü il tarixində qəbul etdiyi «1994-cü 

il üçün pul-kredit siyasətinin başlıca istiqamətləri haqqında» qərarı proqram 

sənədləri olaraq pul-kredit siyasətinin uzun bir dövr üçün yeni mərhələsinin 

başlanğıcını qoydular. Yeni pul-kredit siyasətinin əsas mahiyyətini kredit 

siyasətini sərtləşdirmək, əsassız və ucuz pul-kredit emissiyasının qarşısını 

almaq, nəticə etibarilə pul kütləsinə nəzarəti gücləndirmək, maliyyə sabitliyinin 

əsas göstəricisi olan inflyasiya tempinin minimuma endirilməsinə və 

Azərbaycanın milli valyutası olan manatın xarici dönərli valyutalara nisbətən 

məzənnəsinin möhkəmlənməsinə nail olmaq təşkil etmişdir. 1998-ci ildən sonra 

respublikada həyata keçirilən pul-kredit siyasətinin əsas məqsədi davamlı 

maliyyə sabitliyinə və bank sisteminin inkişafına nail olmaq, milli valyutanın 

məzənnəsini çevik tənzimləməklə onun sabitliyini qorumaq, beynəlxalq 

normalara uyğun xarici valyuta ehtiyatları yaratmaq və bu əsasda respublikada 

hökumət tərəfindən ümumi daxili məhsulun artımının davamlı xarakter 

almasına, iqtisadiyyatda struktur dəyişikliklərinə nail olunmasına yönəlmiş 

genişmiqyaslı iqtisadi islahatların uğurlu aparılmasına daha əlverişli ümumi 

iqtisadi şərait yaratmaqdan ibarət olmuşdur. Milli Bank qeyri-neft sektoruna da 

kreditlər verməyə başladı. 90-cı illərin ikinci yarısında pul-kredit siyasətinin 

başlıca məqsədi əldə olunmuş maliyyə sabitliyini qorumaq olmuşdursa, 1999-cu 

ildən sonra deflyasiyanın qarşısını almaq kimi məqsəd ön plana çəkilmişdir. Bu 

zaman maliyyə sabitliyinə xəta yetirmədən pul kütləsini artırmaq və bunun üçün 

---

 

25 

 

pul parametrlərini lazımi həddə çatdırmaq nəzərdə tutulmuşdur. Deflyasiya 

problemi həll olunduqdan sonra, Milli Bank pul-kredit siyasətində yeni 

strategiyalar izləməyə başladı. 

Kredit münasibətləri.  

Maliyyə bazarının əsas funksiyası istifadəsiz olan pul ehtiyatlarının borc 

kapitalına çevrilməsini təmin etməkdir. Maliyyə bazarını iki yerə bölmək olar: 

birincisi bank kreditləri bazarı, ikincisi qiymətli kağızlar bazarı. Kredit — (lat. 

creditum) - bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq qaytarılmaq, müəyyən müddətə 

(müddətin uzadılması hüququ ilə) və faizlər (komisyon haqqlar) ödənilmək şərti 

ilə, təminatla və ya təminatsız müəyyən məbləğdə borc verilən pul vəsaitidir. 

Həmin şərtlərlə pul vəsaitinin verilməsi haqqında götürülmüş hər hansı öhdəlik, 

qarantiya, zəmanət, borc qiymətli kağızlarının diskontla və ya faizlər alınmaqla 

satın alınması və müqaviləyə əsasən hər hansı formada verilmiş vəsaitin 

qaytarılmasını tələb etməklə bağlı digər hüquq da kredit anlayışına aiddir. Bu 

anlayışa Bank fəaliyyəti ilə əlaqədar birbaşa və ya dolayı yol ilə Bank tərəfindən 

nağd pul şəklində verilən ssudalar, yaxud Bank tərəfindən üzərinə götürülən 

öhdəliklər, o cümlədən overdraftlar, akkreditivlər, qarantiyalar və sair gözlənilən 

və gözlənilməyən öhdəliklər aiddir. Bank krediti – bank tərəfindən borcalanla 

bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq qaytarılmaq, müəyyən müddətə (müddətin 

uzadılması hüququ ilə) və faizlər (komisyon haqları) ödənilmək şərti ilə, 

təminatla və ya təminatsız müəyyən məbləğdə borc verilən pul vəsaitidir. Kredit 

sistemi dedikdə, kredit-hesablaşma münasibətlərinin, kreditləşmənin forma və 

metodlarının və kredit-maliyyə institutlarının məcmusu başa düşülür. Kredit 

sisteminin 2 forması mövcuddur. Funksional forma - kredit münasibətlərinin 

məcmusu, kreditləşmənin forma və metodları başa düşülür. İnstitsional forma - 

maliyyə-kredit təşkilatlarının məcmusu, sərbəst pul vəsaitlərini bir yerdə 

cəmləşdirən və onları borc verən kredit sistemi başa düşülür. Funksional 

formadan yanaşdıqda kredit sistemi bank, istehlak, kommersiya, dövlət, 

beynəlxalq kreditlə meydana çıxır. Kredit sisteminin institsional strukturunun 

aparıcı istiqaməti banklardır. Tarixən kredit sisteminin əsası kimi banklar çıxış 

edirdi. Kredit sistemi o zaman bütöv və obyektiv olar ki, o , aşağıdakı 3 elementi 

özündə əks etdirsin: 1.Kredit münasibətləri sistemini; 2.Kredit idarələri 

sistemini; 3.Kreditləşmə sistemini.  

Müasir kredit sistemi 2 əsas anlayışı özündə birləşdirir: 1.Kreditləşmənin 

müəyyən formaları və metodları üzərində bazalaşan hesablama-kredit və ödəniş 

---

 

26 

 

münasibətlərinin məcmusu; 2.Fəaliyyət göstərən maliyyə-kredit institutlarının 

məcmusu.  

Bank sisteminə malik istənilən ölkənin pul-kredit sistemlərinin əsasını Mərkəzi 

banklar təşkil edir. Mərkəzi bank ikipilləli bank sisteminin ilk pilləsində mövqe 

tutur. Mərkəzi bank ilk növbədə dövlətlə iqtisadiyyat arasında vasitəçidir və 

vasitəçi kimi qanunvericiliklə təsdiqlənmiş qanunlar vasitəsilə pul və kredit 

axınını tənzimləyən bir təşkilatdır. Kredit sisteminə daxil olan 2-ci qurum 

kommersiya banklarıdır. Kommersiya bankları –bank qanunvericiliyinin imkan 

verdiyi bütün əməliyyatları yerinə yetirirlər. Kredit sistemində mövcud olan 

digər bir qurum isə holdinqlərdir. 

Kreditin əsas prinsipləri: 1.Təcililik;  2.Əvəzlilik; 3.Qaytarılma. 

Müasir dövrdə kreditin aşağıdakı formaları var. 

1.Dövlət krediti – zamanı borc verən və ya kreditor rolunda dövlətin özü çıxış 

edir. 

2. Kommersiya krediti – bir sahibkar tərəfindən digərinə əmtəələr formasında 

verilən kreditdir. 

3. Veksel krediti – banklar tərəfindən veksel sahiblərinə və təhcizatçılar 

tərəfindən alıcılara verilən kredit növüdür. 

4. İstehlak krediti – əhaliyə istehlak mallarının alınması və məişət xidmətlərinin 

ödənilməsi üçün verilən kreditdir. 

5. İpoteka krediti – əmlakın girov qoyulması əsasında verilən kreditdir. 

6. Kommunal krediti – kommunal təsərüfatın və mənzil tikintisinin ehtiyacları 

üçün verilən kreditdir. 

7. Kənd təsərüfatı krediti – kənd təsərüfatının inkişafı üçün nəzərdə tutulmuş 

kredit növüdür. 

8.  Beynəlxalq kredit – borc kapitalının ölkələr arasında hərəkəti və fəaliyyətidir. 

Azərbaycanda kredit sistemi Milli Bank və kredit təşkilatlarından ibarətdir. Bu 

sistemin ən mühüm tərkib hissəsi Milli Bankdır. Kredit təşkilatlarına isə banklar 

və qeyri-bank kredit təşkilatları aiddir. 

 Bank sistemi.  Bank sistemi - Azərbaycan maliyyə sisteminin mühüm elementi 

sayılır. Bank – qiymətli kağızlar ilə alver edən və kreditorlarla borc alanlar 

---

 

27 

 

arasında vasitəçilik edən müəssisədir. Azərbaycan Bank sisteminin ilkin inkişafı 

XİX əsrin ikinci yarısından başlamışdır. Lakin Azərbaycan Respublikasının 

bank sisteminin institusional və hüquqi quruculuğu 1991-ci ildə dövlət 

müstəqilliyinin əldə edilməsindən sonra başlamışdır. 1992-ci ildə “Azərbaycan 

Respublikasının Milli bankı” və “Azərbaycan Respublikasında banklar və bank 

fəaliyyəti haqqında” qanunların qəbul olunması ilə bank sisteminin hüquqi-

normativ bazasının əsası qoyulmuşdur. Müstəqil Azərbaycan Respublikası bank 

sisteminin yaradılması və inkişafının birinci mərhələsi bank bazarına 

daxilolmanın liberal şərtləri ilə müşaiyət olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası 

prezidentinin 10 yanvar 1992-ci il tarixli fərmanına əsasən keçmiş SSRI Xarici 

Əlaqələr Bankı Azərbaycan Respublikası Kontoru  bazası əsasında Azərbaycan 

Beynəlxalq Bankı yaradıldı. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində yaşayan ölkələrdə 

olduğu kimi Azərbaycanda da kommersiya bankları ikipilləli bank sisteminin 

ikinci pilləsini təşkil edir. Müstəqil kommersiya banklarından 4-ü əsasən dövlət 

mülkiyyətinə əsaslanırdı. Onların nizamnamə kapitalının 51 %-i, yaxud nəzarət 

paketi dövlətə məxsus idi. Bunlara aşağıdakılar aiddir: 

1.    Azərbaycan Respublikası Aqrar Sənaye Səhmdar Kommersiya Bankı. 

2.    Azərbaycan Respublikası Sənaye İnvestisiya Səhmdar Kommersiya Bankı. 

3.    Azərbaycan Respublikası Əmanət Kommersiya Bankı. 

4.    Azərbaycan Respublikası Beynəlxalq Səhmdar Kommersiya Bankı. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 1992-ci il tarixli fərmanı ilə 

keçmiş SSRI Dövlət Banki. Sənaye-Tikinti bankı və Aqrar-sənaye bankı 

Azərbaycan Respublikası kontorları bazası əsasında Azərbaycan Milli Bankı və 

keçmiş SSRI Əmanət Bankı Azərbaycan Repsublikasının kontoru bazası 

əsasında isə Azərbaycanın Əmanət bankı təşkil edildi. 1992-ci ilin fevral 

ayından avqust ayına qədər sənaye-tikinti Bankının və Aqrar-sənaye bankinın 

müəssisə və şöbələri bilavasitə Azərbaycan Milli Bankının tabeçiliyinə 

verilmişdir. Respublikamız müstəqillik əldə etməklə bazar əsasında inkişaf edən 

ölkələrin təcrübəsinə uyğun olaraq Milli bazar yaradıldı. Bu dövrdə bankların 

strukturları deyil, kredit münasibətlərində də dəyişiklik edildi. Beləliklə, 

ikipilləli bank sistemi formalalaşmış oldu. Birinci pillədə Miili Bank, ikinci 

pillədə kommersiya bankları dururdu. Bundan sonra Aqrar-Sənaye Bankı və 

Sənaye - investisiya Bankı Miili bankın tərkibindən çıxarılaraq, Birləşmiş 

Universal Səhmdar kommersiya bankına çevrildi. Azərbaycan Respublikasının 

---

 

28 

 

Əmanət Bankı və Beynəlxalq Bankı Azərbaycan Miili Məclisinin müvafiq 

qərarına əsasən respublika səhmdar kommersiya bankları kimi fəaliyyət 

göstərməyə başladılar. Daha sonra 1993-cü ildə Azərbaycan Respublikasının 

aqrar-sənaye bankının, sənaye investisiya bankının, Əmanət bankının və 

Beynəlxalq Bankın tamamilə səhmdar komersiya banklarına çevrilməsi prosesi 

başa çatdırıldı. Həmin bankların nəzarət səhm paketi Maliyyə Nazirliyinin 

timsalinda Azərbaycan hökumətinə məxsus idi. Səhmlərin qalan 49%-i isə 

müxtəlif hüquqi və fiziki şəxslər arasında bölüşdürülərək təşkil olundu. 

Azərbaycanda mərkəzi banka dair qanunla Miili Bank dünyanın müstəqil 

bankları kimi fəaliyyətə başladi. Bu qanunlar qəbul edildikdən sonra Milli 

Bankin ilk sədri təyin ediidi. Bank sisteminin müstəqilliyi ilə yaranan imkana 

uyğun olaraq respublikamizin Milli valyutası olan «manat» dövriyyəyə buraxıldı 

(1992) və Milli Bankda onun dəyərinin qorunması üçün tədbirlər həyata 

keçirilməyə başlandı.