Sual Azərbaycan iqtisadiyyatında iqtisadi islahatların səmərəliliyi. Azərbaycan iqtisadiyyatmm «keçid dövründə»

Sual 2. Müstəqil Azərbaycanın iqtisadi inkişafının əsas mərhələləri. 

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycanın müstəqilliyinə yenidən 

qovuşması ilə nəticələnən planlı iqtisadiyyatın Azərbaycan iqtisadiyyatına miras 

---

 

4 

 

qoyduğu problemlər aşağıdakı şəkildə sıralana bilər: 1. İqtisadi strukturun 

sağlam olmaması. 2. İstehsal gücünün regional və sektoral bölgüsünün bərabər 

olmaması. 3. İstehsal edilən malların həm keyfiyyətinin aşağı olması, həm də 

adam başına düşən miqdarın Sovet İttifaqından iki qat az olması. 1990-cı illərın 

əvvəllərində Azərbaycanda istehlakın sadəcə 50%-i daxili istehsaldan əldə 

edilmişdir. 4. İqtisadi strukturun sağlam olmaması nəticəsində Azərbaycanın 

xarici ticarətində 1980-ci illərın sonlarında ixrac idxaldan 30-40% artıq 

olmuşdur. İqtisadi cəhətdən müsbət qiymətləndirilməli olan bu vəziyyət, ölkənin 

ərazi və coğrafi quruluşunun uyğun olmaması baxımından arzu edilməz bir 

vəziyyət idi. Belə ki, xam maddə və ara malların ixracın 55-60%-ni təşkil 

etməsi, ümimilikdə isə idxal və ixracın 45-50%-nin Rusiya ilə həyata 

keçirilməsi, daha sonra iqtisadi inkişafın ləngiməsinə səbəb olmuşdur. 

İqtisadiyyatın ümumi balansı üçün lazımi islahatların həyata keçirilməməsi, 

dövlət büdcəsinin böyük bir hissəsinin müharibə üçün xərclənməsi, torpaqlarının 

20%-i işğal edilərək 1 milyondan çox əhalinin qaçqın vəziyyətinə düşməsi, 

xarici sərmayənin ölkə iqtisadiyyatına çəkilə bilməməsi və özəlləşdirmənin 

sənaye sektorunda faktiki olaraq başlaadıla bilməməsi kimi çatışmamazlıqlar 

Azərbaycan iqtisadiyyatını ciddi bir böhrana aparmışdır. Sərbəst bazar 

iqtisadiyyatına keçidə dair strategiyanın müəyyənləşdirilməməsi səbəbiylə, bu 

illərdə həyata keçirilməyə çalışılan iqtisadi qərarlar da birbiri ilə uyğun 

gəlməyən xarakter daşımışdır. Seçkilər nəticəsində 1993-cü ilin yayında 30 ildən 

çox idarəçilik təcrübəsi olan Heydər Əliyev cənablarının Azərbaycan 

Respublikasının prezidenti seçilməsi ilə birlikdə Azərbaycan idarəçiliyində 

nəzərə çarpacaq dəyişikliklər olmuşdur. Həmin tarixdən etibarən hüqüqi 

islahatların həyata keçirilməsi sürət qazanmışdır. Bu dövrdə iqtisadiyyatda 

mənfiyə doğru gedişi dayandırmaq üçün iqtisadi islahatlar proqramı 

hazırlanarkən, stratejik iqtisadi inkişaf yolunda da modellər hazırlanmağa 

çalışılmışdır. Dövrün tələbinə uyğun olaraq iqtisadiyyatda sərbəst bazarın 

təşəkkül etdirilməsi, özəlləşdirmə və özəl sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, yeni 

iqtisadi strukturun, gömrük, vergi və maliyyə sisteminin yenidən qurulması, 

ticarətin liberallaşdırılması, torpaq və kənd təsərrüfatı islahatlarının həyata 

keçirilməsi, xalqın sosial imkanlarının artırılması, təhsil və səhiyyə şərtlərinin 

inkişaf etdirilməsi üçün lazımi hüquqi infrastrukturun yaradılması məqsədi ilə 

mühüm qanunlar qəbul edilmişdir. İqtisadi keçid prosesinin bu dövründə üç əsas 

məqsəd istiqamətində nəticələr əldə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur: 

1. Ölkənin təbii ehtiyatlarının istismarı və istifadəsinin əldə edilməsi 

---

 

5 

 

2. Liberal-demokratik bazar prinsiplərinə müvafiq iqtisadi strukturun 

yaradılmasına cəhd edilməsi 

3. Dünya iqtisadiyyatı ilə qlobal və regional iqtisadi inteqrasiyanın həyata 

keçirilməsinə cəhd edilməsi 

Struktur dəyişikliyinə dair qəbul edilən qərarların da təsiriylə bu dövrdə 

meydana gələn irəliləyişlər əsas olaraq belə sıralana bilər: 

1. Ölkə iqtisadiyyatında stabillik əldə edilmiş, 

2. Ölkənin mühüm təbii ehtiyatlarını aktivləşdirmək strategiyası istiqamətində 

böyük nəaliyyətlər əldə edilmiş, 

3. Torpağın özəl mülkiyyətə verilməsi ilə Azərbaycan kəndlərində yeni bir 

sosio-iqtisadi vəziyyət yaradılmış 

4. İqtisadiyyatda liberallıq əldə edilməsi, xarici əlaqələrin inkişaf etdirilməsi və 

xarici investorların özəlləşdirməyə qoşulmasının əldə edilməsi ilə iqtisadi 

inkişaf yolunda təməl, mütəmadi və əhəmiyyətli bir qaynaq əldə edilmişdir. 

2003-ci ildən sonrakı dövr müstəqillikdən sonrakı üçüncü dövr olaraq-

dəyərləndirilə-bilər. Heydər Əliyev məktəbinin davamçısı İlham Əliyevi 

hakimiyyətə gəlməsi ilə siyasi və iqtisadi kurs daha da möhkəm təməllərlə 

Azərbaycanın inkişafına tövhə vermişdi. 

Bu dövrdə; 

1. İqtisadi böyümənin sürət qazanaraq davam etdirilməsi və iqtisadi siyasətlərin 

gücləndirilməsi, 

2. İkinci dövlət özəlləşdirmə proqramının qəbul edilməsi ilə enerji sektorunun 

yenidən qurulması və həcminin artırılması, 

3. Əldə edilən irəliləyişə görə, iqtisadi siyasətlərin sosial istiqamətinin 

gücləndirilməsi, sosial rifah səviyyəsinin artırılması, bunun tərkibində cari 

perspektivdə hökümətin iqtisadi siyasətində enerji sektorunun sürətlə inkişafı 

nəticəsində əldə edilən qaynaqların digər sektorlara istiqamətləndirilməsi, 

reallaşdırılması kimi mühüm məqsədlər qarşıda dururdu. 

Bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə Azərbaycan dövləti bazar iqtisadi 

sistemini formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək üçün azad salıibkarlığm inkişafına 

lazım olan şəraiti yaratmışdır. Ona görə ki, azad sahibkarlıq bazar iqtisadi 

---

 

6 

 

sisteminin əsasmı təşkil edir. Azad sahibkarlıq isə iqtisadi azadlığa əsaslanır. 

İqtisadi cəhətdən azad olmaq üçün aşağıdakı şərtlər lazımdır: 

• İqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmaq istəyənlər və cəmiyyətin qalan üzvləri şəxsən 

azad olmalıdır ki, onlar istədikləri kimi fəaliyyət göstərə bilsinlər. 

• İqtisadi azadlığı təmin edən hüquqi aktlar, qanunlar olmalıdır. 

• İqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmaq istəyən hüquqi və fiziki şəxslər istehsalm 

maddi amilinin (istehsal vasitələrinin) sahibi, mülkiyyətçisi və tələb olunan 

miqdarda pul sərvətinə malik olmahdır. Bu isə öz başlanğıcım ilkin kapital 

yığımı prosesindən götürüb. 

Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra yuxarıda göstərilən üç şərtin 

birinci və ikincisinin təmin edilməsi Azərbaycan dövləti üçün elə bir çətinlik 

törətməmiş və qısa müddətdə onlara nail olunmuşdur. Belə ki, dövlət sistem 

dağılan kimi Azərbaycan özünün müstəqilliyini və Azərbaycanm sovet iqtisadi 

sistemindən bazar iqtisadi sisteminə keçməyi strateji məqsədi olduğunu bəyan 

etdi. Bununla da Azərbaycanda söz, mətbuat və başqa sahələrdə azadlıqla 

bərabər iqtisadi fəaliyyət azadhğı üçün də əlverişli şərait yaradıldı. Bazar 

iqtisadiyyatına keçid dövründə azad sahibkarlığın inkişafı. Keçid dövrünün 

başlanğıcında azad sahibkarlığın hüquqi əsaslarınm yaradılması da nisbətən qısa 

müddətdə və heç bir müqavimətə rast gəlmədən öz həllini tapmışdır. Məsələn, 

1992-ci ildə «Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikasının 

Qanunu qəbul edildikdən sonra sahibkarlığın inkişafma yol açan Azərbaycan 

Konstitusiyası qəbul olundu. Azərbaycan Respublikasında 1995-ci ildə dövlət 

mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramı qəbul edildi və sonra bu 

proqrama qanun statusu verildi, «Aqrar islahatın əsasları ha- qqmda» və 

«Sovxoz və kolxozların islahata haqqında», «Torpaq islahata haqqında» 

Azərbaycan Respublikasmm qanunları qəbul edildi. Bunlarla yanaşı, 

sahibkarlığın inkişafma kömək məqsədilə Azərbaycan prezidentinin bir neçə 

fərmanı olmuş və onun təşəbbüsü ilə 1994-cü ilin sentyabr aymda Bakıda 

«Sahibkarlıq strategiyası və iqtisadi yenidənqurma» mövzusunda beynəlxalq 

konfrans keçirilmiş, 1995-ci ildə Londonda Adam Smit İnstitutimda konfrans və 

Bakıda Azərbaycan-Türkiyə iqtisadi əlaqələrinə həsr olunmuş beynəlxalq 

konfrans, sahibkarlarla görüş və s. bu kimi çoxsaylı tədbirlər Azərbaycanda 

sahibkarhq fəaliyyətinin formalaşması və inkişafında böyük rol oynamış və 

oynayacaqdır. Sonrakı illərdə də bu sahədə çoxlu qanunlar, fərmanlar və başqa 

---

 

7 

 

hüquqi sənədlər qəbul edilmiş və sahibkarlıq fəaliyyətinin genişlənməsi üçün 

zəruri olan hüquqi baza yaradılmışdır.