6.5. Meyvə və giləmeyvələrin saxlanılması
Meyvələri soyuducuxanalarda, təbii hava cərəyanı olan anbarlarda və
həmçinin tənzim olunan qaz mühiti şəraitində saxlayırlar. Meyvələrin anbarlara
yığılması və saxlanılması şəraiti meyvənin keyfiyyətinə təsir göstərir. Saxlanılmaq
üçün sağlam, zədəsiz və xəstəliy olmayan meyvələr seçilir. Saxlanılma müddəti,
həmçinin taranın, qablaşdırma materialının keyfiyyətindən asılıdır. Saxlanılmağa
225
göndərilən mal qəbul məntəqəsində və ya ekspedisiya şöbəsində çeşidləndikdən
sonra anbara yığılır. Yığma zamanı anbarın qapı yerindən uzununa doğru 2 m
enində keçid saxlanılır. Qalaqlar arasındakı məsafə 30 sm olmalıdır.
Kağıza bükülmüş qış sortlu alma və armud anbarın daha içəri tərəflərinə,
nisbətən az müddət üçün saxlanılanlar qapıya yaxın yığılmalıdır. Yeşiklər reykalar
üzərinə qalaqlanır. Qalaqların hündürlüyü 2-2,5 m-dən çox olmamalıdır.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, meyvə və tərəvəz eyni anbarda saxlanıla
bilməz. Yığılmış hər qalağa pasport vurulur. Burada meyvənin adı və sortu,
gətirilmə tarixi, netto və brutto çəkisi, qəbul aktı üzrə keyfiyyəti, həmçinin təxmini
saxlanılma müddəti göstərilir. Meyvələrin müxtəlifliyindən asılı olaraq, onların
saxlanılma şəraiti və müddəti də dəyişir. Yuxarıda dediyimiz kimi, saxlanılma
zamanı toxumlu meyvələrdə yetişmə davam edir. Yetişmənin birinci fazasında
meyvənin ət hissəsində sintetik proseslər gedir, lakin meyvə hələ bərk olur.
Yetişmənin ikinci fazasında toxum hissə yetişir, sintez qurtarır və əmələ gəlmiş
maddələrdə parçalanma gedir. Həmçinin anaerob parçalanma məhsullarından etil
spirti alınır(saxlanılmanın ikinci dövründə). Beynəlxalq Standart Təşkilatı müxtəlif
sort almanın saxlanılması üçün 0
0
C-dən yüksək temperatur məsləhət görür
(pomoloji sortdan asılı olaraq, 0-1
0
C, 0-2
0
C və 3-4
0
C-dək).
Tənzim olunan qaz mühiti şəraitində soyuducuda saxlanılan almalar üçün
temperatur 2-4
0
C, nisbi rütubət isə 90-95% səviyyəsində saxlanılır. Toxumlu
meyvələrin saxlanılması zamanı havada oksigenin və karbon qazının miqdarını
tənzimlənməklə saxlanılma müddətini artırmaq olar.
Bu saxlanma üsulunun mənfi cəhətləri də vardır. Belə ki, burada germetik
kameralardan istifadə etmək lazım gəlir. Eyni zamanda kamera açılarkən bütün
partiya mal realizə edilməlidir. Hazırda isə bizim ölkəmizdə meyvənin
saxlanılmasından əvvəl onların polietilen kağızlara bükülməsi tətbiq olunur. Belə
şəraitdə müxtəlif meyvələrin xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Ümumiyyətlə,
saxlanılma zamanı almanın tərkibində olan saxaroza və turşuluqda çox
dəyişikliklər baş verir. Alma öz əvvəlki turşuluğunun 30-60%-ni itirir. Yetişmənin
226
sonunda isə turşu daha çox sərf olunur. Bunun əksinə olaraq tam yetişmə zamanı
ətirli maddələrin miqdarı ən yüksək səviyyəyə çatır. Ətrin qalması üçün meyvənin
0-4
0
C temperaturda saxlanılması məsləhət görülür. Yay alması üçün temperaturun
0
0
C ilə mənfi 0,5
0
C arasında, qış alması üçün isə 0
0
C ilə mənfi 1
0
C-də olması
lazımdır.
Payız alması və armud üçün temperatur rejimi və nisbi rütubət yay almasında
olduğu kimidir.
Xarici ölkələrdə almanı 4
0
C temperaturda saxlamaq məsləhət görülür. Belə
şəraitdə saxlanılan alma satışqabağı daha ətirli olur. Soyuducuda itkinin miqdarı
15,7%-dən 11%-ə qədərdir.
Almanın soyudulduqdan sonra saxlanılması üzrə də təcrübələr aparılmışdır.
Meyvə sortları, müxtəlifliyindən asılı olaraq -2
0
C ilə -7
0
C arasında soyudulur.
Satışqabağı isə temperatur 0
0
C-yə qaldırılır. Temperatur rejimi cəhətdən almaları 3
qrupa ayırırlar.
Birinci qrupa Qış bananı, Boyken, Cır-Hacı, Qəndil-Sinab, Qış parmeni,
Simerenko reniti, Sarı Sinab daxildir. Bunları -2
0
C ilə -6
0
C arasında saxlamaq olar.
Ikinci qrupa Sarı belfler, Babuşkin, Sarı-turş, Titovka daxildir ki, bunları saxlamaq
üçün -4
0
C-dən -1
0
C-yə qədər temperatur lazımdır. Üçüncü qrupa Rozmarin, Orlean
reneti və Napoleon daxildir (temperatur -3
0
C-dən 0
0
C-yə qədər). Ümumiyyətlə,
toxumlu meyvələri soyuducuxanalarda saxladıqda onlarda biokimyəvi proseslər
zəifləyir və 0
0
C-də saxlanılmağa nisbətən tənəffüsün aktivliyi 8-10 dəfə yavaşıyır.
Bununla yanaşı, Beynəlxalq Standart Təşkilatı toxumlu meyvələrin -1
0
C-dən aşağı
temperaturda saxlanılmasını məsləhət bilmir. Halbuki Şampan reneti buz
anbarlarında bir ildən çox saxlanılmışdır. Soyuducuxanalarda payız sortlarından
Borovinka, Zolaqlı payız, Titovka, Payız zəfəranı almaları 1-2 ay, Əlvan ənis, Adi
Anton, Aport, Daş Anton, Sarı belfler, Sarı turş, Kanada reneti kimi almalar 3-5 ay,
Babuşkin, Conatan, Qəndil-Sinab, Napoleon, Şafran Pepini, Ağ rozmarin kimi
almalar 4-6 ay, Sarı Sinab, Simerenko reneti, Şampan reneti, Cır-Hacı,
Qızıləhmədi almalarını isə 5-9 ay saxlamaq mümkündür.
227
0
0
C temperaturda yay armudu 1-3 həftə müddətinə qalır. Payız
armudlarından Payız berqamotu, Bere-Bosk, Mariya-Luiza, Meşə gözəli, Payız
dekankası 0,5-1 ay, Alenksandr beresi, Bere-dil, Düşes d
′Anqulem kimi sortlar isə
1,5-2 ay saxlanıla bilir.
Qış armudlarından Berqamot, Ferdinand, Qış Vilyamsı, Pass-krasson və Sen-
jermen kimi armud sortları 1-3 ay, Esperen berqamotu, Kyure, Qış dekankası,
Olivye de Serr və Yaygörən armudları 4-5 ay saxlanıla bilər.
Almanı qarlama üsulu ilə də saxlamaq tətbiq olunur. Bunun üçün Rozmarin,
Şampan reneti, Qəndil-Sinab, Sarı Sinab və Simerenko reneti daha əlverişli
sortlardır.
Saxlanılmaq üçün nəzərdə tutulmuş çəyirdəkli meyvələr quru, sağlam,
zədəsiz və xəstəliksiz olmalıdır. Daxilində xəstəlik müəyyən edilmiş meyvələr
seçildikdən sonra tezliklə realizə olunmalıdır. Çəyirdəkli meyvələr daha pis qalır.
Burada yetişmişlər üçün ən əlverişli temperatur -1~ 0
0
C hesab olunur.
Yarımyetişmişlər üçün isə +0,5 ~ 0
0
temperatur lazımdır. Hər iki halda nisbi
rütubət 90% təşkil edir. Belə şəraitdə albalı və gilası 10 günə qədər, əriyi, gavalı və
şaftalını 1 aya qədər saxlamaq olar. Toxumlu meyvələrdən fərqli olaraq gavalının
yetişməsi zamanı yetişməyə şəkər yox, spirt-sorbit sərf olunur. Gavalının şəkəri 50
gün müddətinə dəyişməz qalır.
Üzümün saxlanılması, əsasən süni hava cərəyanı ilə işləyən ixtisaslaşdırılmış
anbarlarda başa çatdırılır. Azərbaycanda üzümçülüyün inkişafı ilə əlaqədar olaraq
təzə süfrə üzümünün saxlanılmasına da fikir verilməlidir.
Həm yeni və həm də artıq istifadədə olmuş anbarlar üzüm yığılmaq üçün
mütləq hazırlanmalıdır. Üzüm yığılmağa 1-1,5 ay qalmış anbarlarda bütün təmir-
tikinti işləri qurtarmalıdır. Döşəməni xlorlu əhənglə yuyub, anbarın havasını
dəyişmək və təzə anbarları yaxşı qurutmaq lazımdır.
Kif göbələklərini məhv etmək üçün anbarları natrium-oksidifenolyat məhlulu
ilə (Preparat-5) dezinfeksiya etmək lazımdır. Bunun 2%-li məhlulundan hər 1 m
2
sahəyə 200 ml çilənməlidir. Bundan sonra anbarın havası 2-3 gün dəyişilməlidir.
228
Anbarı mal yığılmağa 10-15 gün qalmış mis kuporosu qatılmış təzə əhənglə (10 litr
suya 1,5 kq əhəng, 100-200 qr mis kuporosu) ağardırlar. Anbardakı bütün
avadanlığı 1%-li formalin və ya 5%-li bura məhlulu ilə silirlər.
Nəhayət, anbarı kükürd qazı ilə tüstüləyirlər. Bu məqsədlə 1 m
3
sahəyə 50 qr
hesabı ilə kükürd yandırırlar. Əgər anbar əvvəlcədən natrium-oksidfenolyatla
dezinfeksiya edilmişsə, onda kükürdün miqdarı 2 dəfə azaldılır.
Ən yaxşı üsul anbarların hazır kükürd qazı balonları ilə tüstüləndirilməsidir.
Dezinfeksiyanın bütün hallarında anbarın havasını üzüm yığılmazdan 24-48 saat
qabaq yaxşıca dəyişdirmək lazımdır. Bundan sonra soyuducu qurğunu işə salıb
kameranın (anbarın) temperaturunu 3 ~ 4
0
C-yə endirmək lazımdır.
Üzüm yığıldığı sahənin yaxınlığındakı anbarda saxlanacaqsa, anbarın
temperaturu ilk dəfə 5 ~ 8
0
C-yə qədər soyudulmalıdır. Məhsul yığımından sonra
anbarın temperaturu 4
0
-yə endirilir. Bütün işlər görülüb qurtardıqdan sonra anbarın
qapısını bağlayıb, onu əvvəlcə 2
0
C-yə qədər və nəhayət, 0
0
C-yə qədər soyutmaq
lazımdır. Temperaturun belə pilləli qaydada aşağı salınması iri üzüm anbarlarında
daha əhəmiyyətlidir. Çünki belə anbarlara məhsul 6-8 günə yığılır. Kiçik anbarlar
isə 1-2 günə doldurulduqda oranın temperaturu 2 gün ərzində 5 ~ 8
0
C-dən 0
0
C-yə
endirilir. Üzümün tədricən soyudulması tərləmənin qarşısını alır və üzümün uzun
müddət keyfiyyətli qalmasına səbəb olur.
Eyni sort üzüm anbarlarda bir tərəfə yığılmalıdır. Həm də məhsul anbara
yığılarkən gələcəkdə onun anbardan çıxarılmasının rahatlığına da fikir vermək
lazımdır. Saxlanılmağa çox davamlı sortlar anbarın yuxarı başına, az davamlı
sortlar isə qapıya yaxın yerləşdirilir. Üzüm yeşikləri anbarda qalaq qaydasında
yığılır. Qalaqlar soyuducu qurğularından 60 sm, tavandan 50-60 sm aralı olmalıdır
ki, hava cərəyanı yaxşıişləsin. Qalağın eni 2 və ya 4 yeşik qədər olmalıdır.
Qalaqların və qalaqlarla divar arasında 50 sm keçid qoyulur. Qalağın hündürlüyü
14 yeşik lotokdan çox olmamalıdır.
229
Anbarı doldurduqdan sonra hər m
3
sahəyə 5 qr hesabı ilə kükürd tüstüsü
verilir. Sonra hər 2 aydan bir anbara yenə 2,5 q/m
3
hesabı ilə kükürd qazı
verilməlidir.
Üzümün saxlanılması yerli şəraitdən asılı vəziyyətdə başa çatdırılır. Üzümün
soyuducu qurğusu olmayan anbarda saxlanılması zamanı temperatur 0 ~ 2
0
C, nisbi
rütubət isə 85-95% olmalıdır. Belə anbarlarda üzüm vaxtaşırı kükürd qazına
verilməlidir.
Üzümü uzun müddət saxlamaq üçün anbarın temperaturu -1-dən -2
0
C
arasında, nisbi rütubət isə 85-95% olmalıdır. Nisbi rütubətə əməletmə keyfiyyəti
saxlamaq üçün lazımdır. Başqa meyvələrdə olduğu kimi, üzümündə saxlanılma
müddəti onun sortundan asılıdır. Belə ki, Ağadayı, Qara Krım, Çaras, Katta-
kurqan, Qələbə, Terbaş üzümləri bir aya qədər, Asma, Qadın barmağı (Hüseyni),
Qaraburnu, Iskəndəriyyə muskatı, Ağ tayifi, Çəhrayı tayifi sortlarını 2-3 aya qədər,
Izabella, Çəhrayı kişmişi, Nimrəng, Qış katalonu, Şabaş, Taşlı, və qalınqabıq
üzüm sortlarını isə 3-5 ay və daha çox saxlamaq olar.
Saxlama müddətinə üzümün becərildiyi yer də təsir göstərir. Sənaye
əhəmiyyətli üzümçülük rayonlarında daha yaxşı saxlanılan üzüm sortları
aşağıdakılardır. Krımda Şabaş və Taşlı, Özbəkistanda Nimrəng, çəhrayı tayifi və s.
Üzümü uzun müddət saxlamaq üçün onu kalium-metabiosulfatla
dərmanlayırlar. Üzümün torfla qablaşdırılması da yaxşı nəticə verir. Daha doğrusu,
bu zaman karbon qazının ayrılması zəifləyir, bu isə antiseptik xassəyə malikdir.
Üzümün saxlanılması zamanı turşu və şəkərin miqdarı azalır, fruktoza nisbətən
artır, qlükoza isə tədricən azalır.
Üzümün uzun müddət saxlanılmasına çəkilən xərclər tamamilə ödənilir və
əlavə gəlir də əldə edilir. Hesablamalar göstərmişdir ki, hər 500 ton üzümün
saxlanılmasından 200 min manat gəlir götürmək mümkündür.
Başqa giləmeyvələrin saxlanma müddəti isə daha azdır. Ticarət
təşkilatlarında giləmeyvələri 2-3 günə realizə edirlər. Soyuducuda və buz
anbarlarında isə giləmeyvələri 2-3 həftə saxlamaq olar. Soyuducuda qarağatı 1-1,5
230
ay saxlamaq mümkündür. Saxlanma zamanı temperatur 0,15-dən -0,5
0
C-yə qədər
olur. Nisbi rütubət həddi 90-95% arasındadır.
Sitrus meyvələrinin sağlamlığı və təmiz kağıza bükülməsi saxlanma üçün
əsas şərtdir. Saxlanılma üçün ayrılan narınginin səthinin üçdə biri yaşıl ola bilər.
Burada qüsurlu məhsulun miqdarı 2%-i keçməməlidir. Saxlanmada portağala
nisbətən limon, narıngiyə nisbətən portağal daha yaxşı qalır. Normal şəraitdə
narıngini 2-3 ay, portağalı 3-5 ay, limonu 4-6 ay saxlamaq mümkündür. Sitrus
meyvələrinin saxlanılması üçün Krılovun buz anbarından da istifadə edilir. Ancaq
burada sitrus meyvələrinin üzəri brezentlə örtülməlidir. Saxlanma zamanı nisbi
rütubət 85-90% arasında olmalıdır. Yetişməmiş narıngi və portağalı 4 ~ 5
0
C
temperaturda saxlamaq lazımdır.
Subtropik meyvələri saxlamaq üçün optimal temperatur və nisbi rütubət
rejimləri ayrı-ayrı meyvələr üçün aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir:
- ənciri 18 ~ 20
0
C-də 1 gün, 0
0
C-də 10 günə qədər, -18 və -20
0
C-də,
həmçinin -45 ~ 50
0
C-də təcili dondurmadan sonra 100 günə qədər saxlamaq olar.
- narı 1 ~ 2
0
C-də və 85-90% nisbi rütubətdə 2 aydan 6 aya qədər, tənzim
olunan qaz mühitində (11-12% O
2
və 5-7% CO
2
) 3
0
C-də 8 ay saxlamaq
mümkündür.
- xurmanı 0 ~ 1
0
C-də və 85-90% nisbi rütubətdə 2-3 ay saxlamaq olar.
Temperatur yüksəldikcə, xurmanın yetişib ötməsi sürətlənir və meyvənin
saxlanılma müddəti azalır. Bəzən xurmanın yetişib ötməsini sürətləndirmək üçün
anbarın havasına 1:2000 nisbətində etilen qazı verib germetik bağlayırlar. 1 ~ 2
0
C
temperaturda və 90% nisbi rütubətdə xurmanın etilen qazı iştirakı ilə yetişməsi 2-4
gün, qazsız yetişməsi 25 gün davam edir.
- feyxoanı 3
0
C-də 1 aya qədər saxlamaq olar. Göründüyü kimi, subtropik
meyvələri saxlamaq üçün temperatur əsasən 1 ~ 3
0
C arasında dəyişir.
- yetişmiş bananı 1 həftə, dərildiyi vaxtdan sonra isə 30-45 gün saxlamaq
olar. Bu zaman anbarda 12
0
C temperatur və 95% nisbi rütubət olmalıdır.
231
- ananas dərildikdən sonra 20-25 gün, tam yetişdikdən çonra isə 5-8 gün, 10
~ 15
0
C temperaturda və 80-85% nisbi rütubətdə saxlanıla bilər.
6.6. Meyvələrin tənzim olunan qaz mühitində
(TQM) saxlanılması
Meyvələrin tənzim olunan qaz mühitində saxlanılması, yəni kəskin surətdə
müəyyən olunmuş oksigen, karbon qazı və azot qarışığında saxlanılması ən effektli
üsullardan biridir. Söhbət meyvələrin soyuducuxanalarda saxlanılması üsulunun
başqa üsulla əvəz edilməsindən deyil, soyuducuda saxlanılma üsulunun daha da
təkmilləşdirilməsindən gedir. Meyvələrin tənzim olunan qaz mühitində
saxlanılması o zaman yaxşı nəticə verir ki, saxlanılma havanın müəyyən
temperaturu şəraitində həyata keçirilsin. Bu isə yalnız süni soyuq vasitəsilə həyata
keçirilə bilər. Adi soyuducularda saxlanılma üsulunun böyük üstünlüklərindən hələ
də lazımi qaydada istifadə edilmir. Meyvələrin soyuducularda saxlanılması zamanı
baş verən itkilər də məhz bununla izah olunur. Məsələn, bəzi sort almalar -1
0
C-də,
bəzən isə -2
0
C-də, başqa sortlar 0
0
C temperaturda, üçüncülər 1 ~ 3
0
C-də və s. yaxşı
saxlanılır. Sübut edilmişdir ki, -1
0
C-də saxlanılan meyvələrin xassələri, 0
0
C
temperaturda saxlanılan meyvələrin xassələrindən kəskin surətdə fərqlənir. Bundan
asılı olmayaraq, bəzən bütün sort almaları 0
0
temperaturda saxlayırlar. Bu isə
düzgün deyildir.
Meyvələrin qaz mühitində saxlanılmasına görə ilk axtarışlar karbon qazının
çoxluğu, oksigenin isə azlığı şəraitində aparılmışdır. Burada əsas rolu karbon
qazına verirdilər, ona görə də bu üsulla «karbon qazlı saxlama» üsulu adı
verilmişdi.
232
Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, meyvələrin tənzim olunan
qaz mühitində saxlanılmasının başlıca üstünlükləri aşağıdakılardan ibarətdir:
-
aşağı temperaturlu xəstəliklər xəbərdar edilir, lakin soyuducuda saxlanan
bir çox alma sortları bu xəstəliklə zədələnə bilər;
-
bir çox fizioloji xəstəliklərin qarşısı alınır;
-
meyvələrin ətri və dadı yaxşı qalır;
-
meyvələrin konsistensiyası uzun müddət bərk qalır;
-
tənzim olunan qaz mühitində saxlanılan meyvələrin itkisi soyuducularda
saxlanılan meyvələrə nisbətən 2-3 dəfə az, saxlanılma müddəti isə xeyli
çoxdur.
Müxtəlif növ və sort meyvələrin havanın qaz tərkibinə qarşı reaksiyası
müxtəlifdir. Buna görə də onların vəziyyətini nəzərə alaraq, hər növə və sorta
uyğun qaz rejimi yaradılmalıdır. Bəzi meyvələr üçün bu üsul effektlidir, bəziləri
üçün isə o qədər də vacib deyildir.
Meyvələrin tənzim olunan qaz mühitində saxlanılması praktikasında
müxtəlif miqdarda oksigen, karbon qazı və azot qarışığı olan müxtəlif qaz
qarışıqlarından istifadə edilir.
Qaz qarışıqları içərisində ən geniş yayılmış qarışıq tərkibində 5%-dən 10%-
dək karbon qazı, 11%-dən 16%-dək oksigen və 79% azot olan qarışıqdır. Belə
qarışığa «normal» qarışıq adı verilmişdir.
Son vaxtlar oksigenin və karbon qazının qarışığı 21%-dən aşağı götürülür ki,
bu da «subnormal» qarışıq adlanır. Ən geniş yayılmış «subnormal» qarışıqdan, bir
qayda olaraq 0
0
C-dən yuxarı (2-4
0
) temperaturda və havanın rütubəti 90-95%
olduqda istifadə edirlər. Çox aşağı temperaturda və yüksək rütubətdə meyvələrin
karbon qazına həssaslığı hiss olunacaq dərəcədə artır. Beynəlxalq Standartlaşma
Təşkilatı armudun saxlanılması üçün 3 qrup optimal qaz qarışığı təklif edir. Birinci
tərkibdə 5% CO
2
, 2% O
2
və 93% N
2
, ikinci tərkibdə 7-10% CO
2
, 10-13% O
2
və
80% N
2
, üçüncüdə 7-10% CO
2
, 5% O
2
və 85-88% N
2
olur. Lakin həmin qarışıqlar
müxtəlif ölkələrin və rayonların yerli şəraitindən asılı olaraq dəqiqləşdirilməlidir.
233
Bir çox ölkələrdə alma və armudu 3 ~ 5
0
C temperaturda 3-5% CO
2
və 2-5%
O
2
şəraitində saxlayırlar. Bəzi alma və armud sortları CO
2
olmayan 2-3% oksigen
şəraitində daha yaxşı qalır.
Cədvəl 6.1. Almaların saxlanılması üçün təklif olunan
qaz mühiti və temperatur
Almanın
Sortu
Saxlanılma
temperaturu
Qaz tərkibi, %-lə
CO
2
O
2
N
2
Saxlanılma
müddəti
Conatan
3-4
0
C 6-9
12-15
79 7
ay
Starkinq
0
0
C 5 3
92
6
ay
Qolden - Delişes 0
0
C 10
11
79
7
ay
Aport 3-4
0
C 3-5 3
92-94
6-7
ay
Meyvələri sənaye miqyasında tənzim olunan qaz mühitində meyvə
anbarlarında – soyuducularda müvəffəqiyyətlə saxlayırlar. Həcmi 500 ton və 1500
ton və TQM ilə soyuducuların tipik layihəsi hazırlanmışdır. 500 ton həcmi olan
soyuducu süni soyutma yolu ilə tənzim olunan qaz mühiti ilə işləyir. Bu
soyuducunun 8 kamerası vardır. 6 kamera tənzim olunan qaz mühiti ilə, ikisi isə
süni soyutma yolu ilə işləyir. Tənzim olunan qaz mühiti ilə işləyən hər kameranın
həcmi 70 ton, süni soyutma yolu ilə işləyən hər kameranın həcmi isə 52,3 tondur.
G.V.Plexanov adına MXTI-nin məlumatına əsasən, tənzim olunan qaz
mühitində saxlanmaya yararlı perspektiv alma sortları, əsasən aşağıdakılardır:
Şampan reneti, Qəndil-Sinab, Conatan, Qo-quam və s. Tənzim olunan qaz
mühitində saxlama adi Antonovka, Zolaqlı payız, Qara qəlvil və s. sort almalara
pis təsir göstərir.
A.S.Qaraşarlı ilk dəfə olaraq narı tənzim edilən qaz mühitində saxlamışdır.
Bunun üçün Göyçay rayonundan götürülmüş narlar 3 həftə Bakı meyvə-tərəvəz
kombinatında saxlanılmış və sonra dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsilə Moskvaya
aparılmışdır. Kameralara narı yığdıqndan sonra oranın temperaturu 3
0
C, qaz tərkibi
234
isə 11-12% O
2
və 5-7% CO
2
-dən ibarət olmuşdur. Saxlanılma zamanı temperatur
2-4
0
C, nisbi rütubət isə 90-92% olmuşdur. Kameralardakı narlara kameranın xüsusi
şüşə pəncərəsindən baxılmış və kameranın qaz tərkibi vaxtaşırı yoxlanılıb oksigen
və karbon qazının miqdarı müəyyən edilmişdir. Belə kameralarda narlar uzun
müddət öz keyfiyyətini saxlamışdır. 8 ay saxlandıqdan sonra Moskva Xalq
Təsərrüfatı Institutunda həmin narlar dequstasiyadan keçirilmiş və yaxşı qiymət
almışdır.
235
6.7. Meyvə və tərəvəzin saxlanılması zamanı təbii itki
Meyvə və tərəvəzin tərkibindəki suyun buxarlanması və tənəffüs prosesinə
sərf olunan üzvi maddələrin hesabına meyvə-tərəvəzin kütləsinin azalması
normalaşdırılan və ya təbii itki adlanır. Itkinin 75-85%-i suyun buxarlanması
hesabına, 15-25%-i isə üzvi maddələrin hesabına düşür. Bu itkilər saxlanılma
şəraitindən asılı olmayaraq baş verir və yalnız optimal saxlanılma şəraiti
yaradılmaqla minimuma endirilə bilər.
Itkinin həddi bir çox əlamətlərdən asılıdır. Məhsulun növünə, iqlim zonasına,
saxlanılma üsuluna və şərtlərinə, anbarın tipinə və saxlanılma müddətinə görə
itkinin miqdarı dəyişir. Məsələn, almanın payız və qış sortları üçün, nəmlənmiş
qumla və ya qumsuz saxlanılan meyvəköklülər üçün itki norması müxtəlifdir.
Tezyetişən tərəvəzlərdə itki az, orta və gecyetişənlərdə bir qədər ondan
çoxdur.
Ölkəmizin cənub zonasında süni yolla soyudulmayan anbarlarda saxlanılan
meyvə-tərəvəzin təbii itkisi orta və şimal zonaya nisbətən çoxdur. Məsələn, orta
zona üçün kartofun sentyabr-dekabr aylarında saxlanılmasında təbii itki norması
4% olduğu halda, cənub zonasında 6,3%-dir.
Meyvəköklüləri burtlarda və xəndəklərdə nəmlənmiş qumla qarışıq
saxladıqda onlara təbii itki norması verilmir.
Ilin müxtəlif dövrlərində saxlanılma zamanı təbii itki norması müxtəlif olur.
Bir qayda olaraq qış aylarında itki az, payız və yaz aylarında isə çox olur. Məsələn,
kartofu soyudulmayan anbarlarda saxladıqda itkinin miqdarı sentyabr və oktyabr
aylarında 1,2-1,4%, yanvar-mart aylarında 0,5%, iyun ayında isə 1,8%-dir.
Mexaniki və kənd təsərrüfatı zərərvericiləri ilə zədələnmiş meyvələrdə itki
sağlam meyvələrə nisbətən çox baş verir.
Təbii itki ilə yanaşı, meyvə-tərəvəz üçün aktlaşdırılmış itkilər də nəzərdə
tutulmuşdur. Meyvə-tərəvəzin əmtəə emalı, daşınması və saxlanılması zamanı
236
əmələ gələn tullantılar və çıxdaş müvafiq qaydalara əsasən aktlaşdırılır və
hesabdan silinir.
Meyvə-tərəvəzin saxlanılması zamanı texniki və mütləq tullantı əmələ gəlir.
Texniki tullantıya donmuş, bürüşmüş, tam zədələnmiş, qismən çürümüş meyvə və
tərəvəz aid edilir. Texniki tullantı sənaye emalına və yem üçün göndərilir. Mütləq
tullantıya tam çürümüş məhsul, sınmış bitki hissələri və kənar qarışıqlar aiddir.
Meyvə və tərəvəzlərin təbii itkisi faktik miqdar üzrə hər ay orta mal qalığına
görə faizlə hesablanır və maddi-məsul şəxsin ayağından silinir. Meyvə-tərəvəzin
saxlanılması düzgün təşkil olunduqda, saxlanılma rejiminə riayət edildikdə və
müntəzəm nəzarət aparıldıqda itkinin miqdarı yol verilən normadan az olur.
|