0 Ə-C.İ.Əhmədov N. T.Əliyev m e y V ə V ə t ə r ə V ə z I n ə M t ə Ə Ş Ü nasl I ğ I (Dərslik)


Kartofun və tərəvəzlərin xəstəlikləri



Yüklə 3,77 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/30
tarix01.01.2017
ölçüsü3,77 Mb.
#4002
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   30

5.8.2. Kartofun və tərəvəzlərin xəstəlikləri 

 

Kartofun fitopatogen xəstəliklərinə fitoftora, xərçəng, dəmgil (adi, qara, 



səpgili) və çürümə (quru, halqavari və yaş-bakterial çürümə) aiddir. 

Fitoftora xəstəliyini Phytophthora infestans göbələyi törədir. Xəstəlik iqlim 

şəraiti çox rütubətli olan rayonlarda kartof bitkisinə böyük ziyan vurur. Kartof 

yumruları üzərində bozumtul batıq ləkələr  əmələ  gəlir. Kartofu qazıb torpaqdan 

çıxardıqda, fitoftora xəstəliyini müəyyənləşdirmək olmur, çünki bu xəstəlik çox 

vaxt qışda kartof saxlanan zaman aşkara çıxır. Xəstəliyə tutulmuş kartof yumruları 

keyfiyyətsiz olur. Saxlanılma zamanı yumrular yaş və quru çürümə xəstəliklərinə 

də tutulur. Bəzi illər bu xəstəliyin təsirindən məhsul 25-35% azalır. 

Xərçəng xəstəliyini Synohytrium endobioticum Pers göbələyi törədir. Kartof 

yumruları üzərində  fırlar  əmələ  gəlir və  tədricən böyüyür. Kartof bitkisi üçün ən 

qorxulu xəstəlik sayılır. Bəzi illərdə kartofun məhsuldarlığını 40%-dək aşağı salır. 

Xərçəng xəstəliyinə tutulmuş kartof yumruları mütləq seçilib çıxdaş edilməli, 

tədarükə verilməməlidir. 

Dəmgil xəstəliyinin 3 formasına təsadüf olunur: adi, qara və səpgili dəmgil. 

Yalnız kartofun qabığına dəyib,  ətliyinin keyfiyyətinə  təsir etməyən dəmgilə adi 

dəmgil deyilir. Zədələr dərin olub, kartofun qabığında çatlar əmələ gətirdikdə buna 

səpgili dəmgil deyilir. 



Adi dəmgil  xəstəliyini  Actinomyces scabies L. göbələyi törədir. Xəstəlik 

yalnız kartof yumrularını  zədələyir, onların üzərində çox da dərin olmayan 



 

 

197



çökəklər və ya yaralar əmələ  gətirir. Belə yumrular anbarda saxlanan zaman 

asanlıqla quru və yaş çürümə xəstəliklərinə tutulur. 



Qara dəmgil  xəstəliyini  Rhizoctonia solani göbələyi törədir. Yumrularda 

qaramtıl yaracıqlar əmələ gəlir və asan qazınır. Dəmgil xəstəliyi ilə kartof səthinin 

25%-nin zədələnməsinə icazə verilir. Qara dəmgillə kartofdan başqa pomidor, 

qabaq, kələm, xiyar, yerkökü, çuğundur və başqa tərəvəzlər də xəstələnir. 



Səpgili (və ya dənəvər) dəmgil  xəstəliyini  Spongospora Subterranea 

göbələyi törədir. Yumrularda əvvəlcə şişkin yerlər görünür, sonra bunlar dağılaraq 

çöküklər və ya yaralar əmələ gətirir. Bu xəstəlik bir çox rayonlarda yayılmışdır və 

bəzi rayonlar üçün daxili karantin xəstəliyi sayılır. Xəstəlik nəticəsində 

məhsuldarlıq azalır. 

Quru çürümə  xəstəliyini  Fusarium cinsinə aid göbələklər  əmələ  gətirir. 

Mexaniki zədələnmiş kartof yumruları bu xəstəliyə daha tez tutulurlar. Zədələnmiş 

yerdə  əvvəlcə  ağ  və ya açıq çəhrayı  rəngdə sporlar olan göbələklər görünür. 

Kartofun yumşaq hissəsi tozşəkilli unlu kütləyə çevrilir. Bu xəstəlik yaz fəslində 

anbarlarda temperaturun artması nəticəsində çoxalır. 

Yaş bakterial çürümə çox qorxulu və yoluxucu xəstəlikdir. Bu xəstəliyə 

şaxta vurmuş  və fitoftora ilə  xəstələnmiş kartof daha tez tutulur (çürüyür). 

Çürümüş kartofu onun pis iyinə görə müəyyənləşdirmək olur. 

Halqavari çürümə  xəstəliyini  Bactericum sepedonicum Spiek et Kotth 

bakteriyası törədir. Xəstəliyə tutulmuş yumrularda halqavari çürüntü görünür. 

Kartof yumrusunu eninə  kəsdikdə bunu aydın görmək olur. Xəstəliyin ilk 

mərhələsində yumrunun kəsiyində sarı  ləkələr  əmələ  gəlir, sonra həmin ləkələr 

qaralır. Xəstəliyin təsirindən bitkilərin məhsulu keyfiyyətsiz və az olur. Xəstəlik 

rütubətli havada yaxşı inkişaf edir və bitkiyə çox ziyan vurur. 

Kökümeyvəlilərin xəstəliklərinə  ağ, qara və boz çürümə, yerkökü və 

çuğundurun fomoz xəstəliyi aiddir. 



Ağ çürümə  xəstəliyini  Sclerotinia Libertiana göbələyi törədir. Bu xəstəlik 

meyvəkökləri anbarda saxlanan dövrdə  zədələyir. Xəstəliyə tutulmuş 



 

 

198



meyvəköklərdə  ağ kif şəklində göbələyin mitselisi inkişaf edir. Meyvəköklərin 

toxuma hissəsi dağılaraq çürüyür. Ağ çürümə xəstəliyinə batat, topinambur, lobya, 

noxud, xiyar, pomidor, kələm, şalğam, kərəviz, cəfəri və başqa tərəvəz bitkiləri də 

tutulur. 



Qara çürümə  xəstəliyini  Alternaria radicina göbələyi törədir. Xəstəlik 

anbarda saxlanan meyvəkökü zədələyərək, qara çürümə əmələ gətirir. Qara çürümə 

əvvəlcə meyvəköklərin yan və təpə hissələrində görünür, sonra isə meyvəköklərin 

özək hissəsinə keçir. Xəstəlik nəticəsində meyvəköklər yumşalaraq çürüyür və 

istifadəyə yaramır. Qara çürümə xəstəliyi havanın rütubəti artıq olan dövrdə sürətlə 

inkişaf edərək böyük ziyan vurur. Zədələnmiş  tərəvəz başqa bakterioloji 

xəstəliklərə də məruz qalır və tez bir zamanda xarab olur. 

Boz çürümə xəstəliyinə yerkökü tutulur. Xəstəliyi Botrytis cinerae göbələyi 

törədir (yalnız məhsul anbarda saxlanılan dövrdə). Yerkökündə boz kif şəklində 

mitsellər, konidilər və qara rəngli sklerosiyalar inkişaf edir. Zədələnmiş 

meyvəköklər çürüyür və istifadəyə yaramır. Xəstəlik sağlam tərəvəzə də keçir. 



Fomoz  xəstəliyini  Phoma Rostrurii göbələyi törədir. Göbələk meyvəkökü 

zədələyərək, boz-qəhvəyi və tünd qəhvəyi ləkələr  əmələ  gətirir. Zədələnmiş 

meyvəköklərin toxuma hissəsi dağılaraq boşluqlar  əmələ  gətirir və daxilində 

mitseli inkişaf edir. Qışın ikinci yarısında anbar şəraitində meyvəköklərin üzərində 

çoxlu miqdarda qara nöqtələr şəklində göbələyin piknidləri əmələ gəlir. Piknidlərin 

içərisində sporlar yerləşir və xəstəliyi yayır. 

Çuğundurun fomoz xəstəliyini (özək çürüməsi)  Phoma betae göbələyi 

törədir. Bu xəstəlik çuğundurun içinə keçir və toxumaları dağıdır, nəticədə özək 

qaralır. Aşxana çuğunduru quyruq çürüməsi ilə  də  xəstələnir. Bu xəstəliyə  şəhər 

zibilləri ilə gübrələnmiş sahələrdə becərilən çuğundurda daha çox rast gəlinir. 

Soğanın xəstəliklərinə boz boğaz çürüməsi, qara kif və fuzarioz çürüməsi 

aiddir. 


Boz boğaz çürüməsi xəstəliyini Botrytis allii göbələyi törədir. Bu xəstəliyə, 

əsasən orta zonada becərilən baş soğan tutulur. Göbələk soğanaqları tarlada 



 

 

199



zədələyir. Anbarda saxlanılma 

dövründə soğanın səthində boz örtük, sonra 

isə qara kütlə  əmələ  gəlir. Soğanaqlar qonurlaşır, bişirilmiş kimi 

yumşalır və istifadə etməyə yaramır. Xəstəlik sağlam soğanlara keçə 

bildiyindən,çürüklər tezliklə seçilib ayrılmalıdır. Anbarda saxlanılan 

soğanaqlar çox nəm olduqda xəstəlik sürətlə inkişaf edir və kütləvi 

surətdə yayılır. 

Qara kif xəstəliyini  Aspergillus niger göbələyi törədir. 

Xəstələnmiş soğanaqlar tünd ləkələrlə örtülür. Bu xəstəlik zədələnmiş 

soğanlara daha tez yoluxur. Saxlanılma zamanı yüksək temperaturda 

xəstəlik inkişaf edir. 

Soğan və sarımsağın fuzarioz çürüməsi  Fusarium  cinsinə aid 

göbələklər tərəfindən törədilir. Soğan və sarımsağın üzərində sarımtıl, 

çəhrayı  və qara rəngli batıqlar  əmələ  gəlir. Fuzarioz yoluxmuş 

soğanaqlar başqa xəstəliklərə də tutulur və məhsulu çürüdüb zay edir. 

Kələmin xəstəliklərinə boz və ağ çürümə və bakterioz aiddir. 

Kələmin ağ və boz çürük xəstəliyini meyvəköklülərdə qeyd olunan 

göbələklər törədir. Boz çürümə kələmin üst yarpaqlarını zədələyir və bu 

da sonradan kələmin bütünlüklə çürüməsinə  səbəb olur. Ağ çürümə 

xəstəliyində kələmin səthi ağ-bozumtul tüklü pənbə ilə örtülür və sonra 

kələmin üst yarpaqları selikləşir və çürüyür. Çürümə  kələmin 

yarpaqlarından başlanır, sonra onun yumağına (baş hissəsinə) keçir. 

Bacterium campestre bakteriyaları  kələmi bakterioz xəstəliyi ilə 

hələ tarlada ikən zədələyir. Saxlanılma zamanı  xəstəlik inkişaf edir. 

Qabaqca yarpaqların damarcıqları, sonra isə bütün toxumaları qaralır. 

Saxlanılma zamanı  kələmin yumağı çürüyüb xoşagəlməyən iy verir. 



 

 

200



Xəstəliyin qarşısını almaq üçün saxlanılma rejiminə  əməl edilməli və 

saxlanılma dövründə  kələmin vəziyyəti vaxtaşırı yoxlanılmalıdır. Eyni 

zamanda, saxlanılmağa davamlı  və  zədəsiz sağlam kələmlər seçilib 

saxlanılmalıdır. 

Bostan tərəvəzlərinin xəstəliklərinə antraknoz (qonur ləkə) və 

xiyarın bakteriozu aiddir. 



Antraknoz xəstəliyini Colletotrichum Lagenarium göbələyi törədir. 

Xəstələnmiş bitki meyvəsi üzərində göbələyin çəhrayı  rəngli spor 

yastıqcıqları əmələ gəlir. Bu xəstəliyə tutulmuş meyvələr çürüyür. Ətlik 

hissə yumşalır və dadı acılaşır. 

Xiyarda bakterioz xəstəliyini Pseudomonas bacrymanc bakteriyası 

törədir. Meyvələrdə dairəvi sulu ləkələr  əmələ  gəlir, sonra bu ləkələr 

meyvənin ətliyinə doğru dərinləşir. Xəstəliyə tutulmuş xiyar çürüyür. Bu 

xəstəliyə qovunda da təsadüf olunur. Cücülər xəstəliyi başqa tərəvəz 

bitkilərinə keçirirlər. 

Pomidorun xəstəliklərinə fitoftora, fuzarioz, çürümə  və  təpə 

çürüməsi xəstəlikləri aiddir. 

Fitoftora xəstəliyini kartofu xəstələndirən göbələklər törədir. 

Fitoftora pomidorun ən təhlükəli xəstəliyi olub, son illərdə 

Azərbaycanın əsas tərəvəzçilik rayonlarında geniş yayılmışdır və hər il 

xeyli pomidor məhsulu itkisinə səbəb olur. 

Pomidor meyvələri bitkinin üzərində ikən xəstəliyə tutulur. Çox 

zaman xəstəlik qonur rəngdə  bərkimiş yayğın ləkələr  şəklində kal 

pomidorun təpəsində  əmələ  gələrək, get-gedə meyvənin bütün səthini 

bürüyür. Meyvənin zədələnmiş xarici toxumaları bozumtul, boz və ya 


 

 

201



boz-qonur rəng alaraq, zədələnməmiş toxumanın yaşıl rəngindən 

fərqlənir. Meyvələr yığıldıqdan sonra onların əlavə olaraq yetişdirildiyi 

dövrdə də xəstəlik arta bilər. 

Pomidorun fuzarioz xəstəliyini  Fusarium göbələyi törədir. 

Zədələnmiş yerlərdə ağ və ya çəhrayı pambığabənzər yastıqcıqlar əmələ 

gəlir. Çürümüş pomidorlar kəskin xoşagəlməz iy verir. 

Pomidor meyvələrində qara çürümə, boz çürümə və təpə çürüməsi 

xəstəlikləri yayılmışdır. Qara çürüməni  Diplodina destructiva göbələyi 

törədir. Xəstəliyə tutulmuş meyvələrin üstündə çoxlu miqdarda qara 

nöqtələr – piknidlər görünür. Xəstəlik  ən çox şimal rayonlarında 

yayılmışdır. Azərbaycanda isə bu xəstəliyə bəzi illərdə təsadüf edilir. 

Pomidor meyvələrində  təpə çürüməsi xəstəliyi Azərbaycanda 

Quba-Xaçmaz massivində, Abşeronda təsadüf olunur. Meyvələrin təpə 

hissəsində qonurumtul konsentrik dairəvi ləkələr  əmələ  gəlir. 

Zədələnmiş toxuma əvvəllər quru olur, rütubətli havada isə yumşalır. 

Xəstəliyə tutulmuş meyvələr tez yetişir, sonra isə çürüyür. 

Bunlardan başqa, pomidorda bakterial xərçəng xəstəliyi, stalbur, 

mozaika virus xəstəliyi də olur. 

Tərəvəz bitkilərində  xəstəliklərin  əmələ  gəlməsinə  səbəb onların 

həm tarlada, həm də saxlanılma zamanı mikroorqanizmlərin, 

bakteriyaların, göbələklərin təsirinə  məruz qalmasıdır. Saxlanılma 

rejiminə düzgün əməl edilmədikdə  də müxtəlif xəstəliklər törəyir. 

Temperatur və nisbi rütubət tərəvəz anbarlarında normadan çox olduqda 

məhsul çürüyür. Əgər tərəvəz tarlada yığıldığı vaxt bu və ya başqa 



 

 

202



xəstəliyə tutulmuşsa, onda tədarük məntəqələrinə  xəbərdarlıq edilir və 

yararsız məhsul seçilib atılır.

 

 

5.8.3. Fizioloji xəstəliklər 



 

Fizioloji xəstəliklərin baş verməsinə qeyri-normal şəraitdə saxlanılma və 

daşınma, nəmliyin və karbon qazının çox olması, oksigenin çatışmaması, çox 

yüksək və ya aşağı temperatur səbəb olur. Bir sözlə, fizioloji xəstəliklər fizioloji 

proseslərin – maddələr mübadiləsi, tənəffüs və s. pozulması  nəticəsində  əmələ 

gəlir. 


Meyvələrdə fizioloji xəstəliklərdən yanma, ətliyin bozarması, qabıqaltı 

ləkəlilik, qəhvəyi ləkəlilik, sulanma, köpmə və s. də təsadüf olunur. 

Yanma özünü tünd çəhrayı  ləkələr  şəklində göstərir. Xəstəliyə alma və 

armudun,  əsasən yaşıl və sarı  rəngli sortları (Antonovka, Qar qəlvil, Rozmarin, 

Simerenko Reneti, Sarı sinab) tutulur. Bu xəstəliyin səbəbi tənəffüsün 

pozulmasıdır. Bəzi tədqiqatçılar bu xəstəliyi alma toxumalarında spirt və 

asetaldehid toplanması ilə izah edirlər. Çünki tənəffüsə alma turşusu sərf 

olunduqda asetaldehid, tənəffüs oksigensiz şəraitdə getdikdə (anaerob tənəffüs) isə 

spirt  əmələ  gəlir. Xəstəlik özünü saxlanmanın axırıncı dövründə göstərir. Birinci 

əmtəə sortuna aid almalarda bu xəstəliyin olmasına yol verilmir. Ikinci əmtəə 

sortuna aid almada yanvar ayından iyul ayınadək bu xəstəliyin olması mümkündür. 

Ətliyin bozarması özünü ətliyin müxtəlif hissələrinin bozarması  şəklində 

göstərir. Bu zaman spirt və asetaldehidin ayrılması artır, meyvələr  xoşagəlməz 

tama malik olur və yararsız hala düşürlər. Xəstəlik, əsasən aşağı temperaturda və 

anbarda hava cərəyanı yaxşı olmadıqda baş verir. 



Qabıqaltı ləkəlilik meyvələrin yetişməsi və saxlanılması zamanı əmələ gəlir. 

Xəstəliyə tutulmuş sarı rəngli meyvələrin səthində yaşıl, başqa rəngli meyvələrdə 

isə tünd qırmızı  ləkəciklər  əmələ  gəlir. Ləkəciklər meyvənin xarici görünüşünü 


 

 

203



korlayır və onları fitopatogen xəstəliklərə qarşı  həssas edir. Yüksək rütubət 

xəstəliyin əmələ gəlməsini ləngidir. Xəstəliyin səbəbi az öyrənilmişdir. 



Qəhvəyi ləkəlilik,  əsasən sitrus meyvələrində rast gələn xəstəlikdir. 

Meyvənin qabığında qəhvəyi rəngli batıq ləkələr görünür. Xəstəliyi qabıqda olan 

efir yağlı toxumaların parçalanması törədir. Qəhvəyi ləkəlilik meyvənin xarici 

görünüşünü korlayır və onu saxlanılmağa davamsız edir. Standarta görə meyvədə 

müəyyən ölçüdə qəhvəyi ləkəliliyin olmasına yol verilir. 

Sulanma xəstəliyinə bir çox alma sortları (Anton, Papirovka, Kağız reneti, 

Ağ  Həştərxan və s.) tutulur. Xəstəlik nəticəsində alma toxumalarının arası su ilə 

dolur və  ətlikdə  şəffaf,  şüşəyəbənzər hissəciklər  əmələ  gəlir. Sulanma zamanı 

almanın çəkisi artır. A.F.Cəfərovun məlumatına  əsasən, sulanma xəstəliyinə 

tutulmuş meyvələrdə suyun miqdarı adi meyvədəkindən orta hesabla 3% çoxdur. 

Almanın qış sortları sulanma xəstəliyi keçirdikdən 1-2 ay sonra başqa 

xəstəliklərə tutulurlar. 

Köpmə  xəstəliyinə tutulmuş almanın  ətliyi boş, dağılan quru, qabığı  bəzi 

yerlərdə  şişkin və qopuq olur. Ən çox almanın Ağ  qəlvil, Simerenko reneti, Ağ 

naliv, Napoleon, Sarı belfler və s. sortları bu xəstəliyə tutulur. Meyvə yetişib 

ötdükdə də bu xəstəlik müşahidə edilə bilər. Köpmə xəstəliyinə tutulmuş meyvələr 

əmtəə görünüşünü itirir və saxlanılmağa davamsızdırlar. Onlarda qabaqca fizioloji-

biokimyəvi proseslər sürətlənir, saxlanılmanın sonunda isə toxumalar arasında 

əlaqə pozulduğundan bu proseslər kəskin surətdə aşağı düşür. 

Gavalıda  köpmə  xəstəliyi meyvə yetişdikdə  və  dərildikdən sonra müşahidə 

edilir. Meyvənin çəyirdəyi inkişaf etmir və beləliklə, köpmüş meyvə əmələ gəlir. 

Köpmüş meyvələr sağlam meyvələrdən iri olur, lakin meyvə yanlığının  şirəli 

hissələri qırışır və dadını tamamilə itirir. Zədələnmiş meyvələr yeyilməyə yaramır. 

Tərəvəz bitkilərində fizioloji xəstəliklərdən kartof ürəkciyinin tündləşməsi 

xəstəliyinə, paslı  ləkəliliyə, anaerobioza, kələmdə qoxarcaya və nöqtəli nekroza 

rast gəlinir. 



 

 

204



Kartof  ürəkciyinin tündləşməsi saxlanılmaq üçün yığılmış kartofda 3-5 

aydan sonra müşahidə edilir. Kartof yumrusunun xarici görünüşünün 

dəyişməməsinə baxmayaraq, onun içində odunlaşmış hissəciklər olur. Kartofun 

havası yaxşı dəyişilməyən vaqonlarda daşınması, oksigenin çatışmaması və karbon 

qazının həddindən artıq olması, həmçinin saxlanılma temperaturunun yüksəkliyi 

kartofun ürəkciyinin tündləşməsinə  səbəb olur. Bəzi tədqiqatçılar bunu 

aminturşusu tirozinin oksidləşib melaninlər  əmələ  gətirməsi ilə izah edirlər. 

Kartofun 3-4

0

C temperaturda, havası yaxşı  dəyişdirilən anbarlarda saxlanılması 



xəstəliyin qarşısını alır. 

Kartofun  paslı  ləkəlilik xəstəliyi onun yetişməsi zamanı mineral 

qidalanmanın pozulmasından irəli gəlir. Bu xəstəliyi kartofun kəsiyindəki boz-sarı 

ləkələrin olması ilə müəyyən etmək mümkündür. Gecyetişən kartofda paslı 

ləkəlilik xəstəliyinə tutulmuşların 2%-ə qədər olmasına yol verilir. 

Anaerobioz fizioloji xəstəlik olub, kartof toxumalarında oksigenin 

çatışmaması karbon qazının həddindən artıq olması  nəticəsində baş verir. 

Xəstələnmiş kartof yumruları tutqun göy çalarlı olur. Kartofun qabığı asan soyulur, 

ətlik selikləşir. Anaerobiozla zədələnmiş kartof yumrusunda spirt və asetaldehid 

çox olduğundan yaş çürümə əmələ gətirən mikroorqanizmlər tərəfindən parçalanır 

və xoşagəlməz iy verir. 

Kələmdə qoxarca (tumak) xəstəliyi kələmi mənfi temperaturda uzun müddət 

saxladıqda baş verir. Kələm içindən tündləşir, lakin xarici görünüşü sağlam olur. 

Saxlanılma zamanı daxili zədələnmiş yarpaqlarda üzvi maddələr parçalanır və 

kəskin iy əmələ gəlir. E.P.Şirokovun məlumatına əsasən, Amager sortlu kələmdə 

mənfi 2

0

C-də 3-4 həftədən sonra, mənfi 4



0

C-də 1 həftə  ərzində qoxarca xəstəliyi 

müşahidə olunur. Mənfi 1

0

C-də isə bu xəstəlik müşahidə edilmir. 



Kələmdə nöqtəli nekroz xəstəliyi onun yarpaqlarının qaralmasına səbəb olur. 

Bu xəstəlik yarpağın epidermis və parenxim toxumasının bir neçə qatını zədələyir. 

Nöqtəli nekroz daxili yarpaqlarda da ola bilər. Onun baş verməsinə  səbəb 

toxumaların artıq miqdarda müəyyən tərkibli azotlu maddə sintez etməsidir. Həmin 



 

 

205



artıqlıq maddələr mübadiləsi zamanı tam istifadə edilmir və oksidləşib nekroz 

əmələ gətirir. 

Yuxarıda göstərilən xəstəliklərin qarşısını almaq üçün meyvə  və  tərəvəz 

məhsullarının saxlanılması zamanı optimal temperatur rejiminə  və nisbi rütubətə 

daim nəzarət edilməli, onların keyfiyyəti vaxtaşırı yoxlanılmalı, bu və ya başqa 

xəstəlik göründükdə dərhal mal partiyası satışa verilməlidir. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

206



 

VI FƏSIL.  

 

MEYVƏ VƏ TƏRƏVƏZIN SAXLANILMASI 

6.1. Meyvə və tərəvəzin saxlanılması zamanı baş verən proseslər 

 

Meyvə  və  tərəvəz canlı orqanizm olduğundan saxlanılma zamanı onlarda 



mürəkkəb proseslər gedir. Bunlara fiziki dəyişikliklər, daşınması  və saxlanılması 

zamanı onların istehlak xassələrinin və kmyəvi tərkibinin dəyişməsi, həmçinin 

fizioloji-biokimyəvi proseslər aiddir. Bu proseslər məhsulun keyfiyyətinə  və 

saxlanılmasına təsir göstərir. 

Saxlanılma obyekti kimi meyvə  və  tərəvəz məhsulları bitkilərin müxtəlif 

orqanlarından alınır. Meyvə-giləmeyvələr və meyvəli tərəvəzlər bitkilərin çoxalma 

orqanları olub, yumşaq meyvə yanlığından və toxumdan ibarətdir. Kartof, soğan, 

kələm, meyvəköklülər bitkilərin vegetativ orqanlarından ibarətdir. 

Saxlanılma zamanı meyvələrdə baş verən əsas proseslərdən biri toxumun və 

meyvə yanlığının yetişməsidir. Bu gövdə-ağac üzərində başlayıb saxlanılma 

dövründə də davam edir. Saxlanılma zamanı yetişmə prosesində meyvələrin dadı 

və ətri yaxşılaşır, rəngi dəyişib tündləşir. Ətliyi yumşalır. Yetişib ötmə meyvələrin 

həyatının son mərhələsini təşkil edir. Bundan sonra yetişmə prosesi davam edirsə, 

meyvə puç olur. Ona görə  də saxlanılma zamanı meyvə-tərəvəzin yetişib ötməsi 

prosesini nizamlamaqla saxlanılma müddətini uzatmaq mümkündür. 

Vegetativ tərəvəzlər saxlanılma zamanı inkişaf edirlər. Onlarda tumurcuq, 

çoxalma orqanlarının ilk cücərtisi  əmələ  gəlir. Onlar vegetativ inkişaf 

mərhələsindən generativ inkişafa keçirlər. Bir çox tərəvəz məhsulları  yığıldıqdan 

sonra sakitlik dövrü keçirir. Çünki saxlanılma zamanı onlarda müəyyən dövrdə 

cücərmə prosesi getmir. Məsələn, kartofun saxlanılmasının ilk dövrü sakitlik dövrü 

adlanır. Soğan və sarımsaqda sakitlik dövrü zəif olur. Kökümeyvəlilər və kələmdə 

sakitlik dövrü olmur. Sakitlik dövrü 3 fazaya ayrılır. Birinci faza sakitliyə keçid, 

qoruyucu toxumaların yaranması və müəyyən zədələrin sağalması dövrüdür. 


 

 

207



Ikinci faza dərin sakitlik dövrüdür. Belə ki, bu dövrdə cücərmə üçün ən yaxşı 

şərait olduqda belə cücərmə getmir. 

Üçüncü faza məcburi oyanma dövrüdür. Bu fazada temperatur 3

0

C-dən aşağı 



olduqda cücərmə gedə bilmir. 

Havada karbon qazının miqdarı cücərməyə təsir göstərir. CO

2

 10%-dən çox 



olduqda cücərmə dayanır. Rentgen şüaları cücərmənin qarşısını alır. 

Saxlanılma zamanı meyvə-tərəvəz məhsullarında suyun buxarlanması, istilik 

ayrılması və temperaturun dəyişməsi kimi fiziki proseslər gedir. 

Meyvə-tərəvəzin tərkibinin 80-90%-ni su təşkil edir. Onların tərkibində 

zülal, pektin və s. bu kimi kalloid maddələr az olduğundan susaxlama qabiliyyəti 

aşağıdır və saxlanılma zamanı suyunu intensiv buxarlandırır. Suyun buxarlanması 

meyvə  və  tərəvəzlər üçün arzuolunmaz prosesdir. Təzə meyvə  və  tərəvəz ilk 

dövrdə suyu daha intensiv buxarlandırır. Bu proses temperaturdan və havanın nisbi 

rütubətindən asılıdır. Temperatur yüksək, nisbi rütubət isə  aşağı olduqda suyun 

buxarlanması sürətlənir. 

Müəyyən edilmişdir ki, payızda və yayda meyvə  və  tərəvəz daha çox su 

buxarlandırır. Qış mövsümündə isə suyun buxarlanması 2 dəfə azalır. 

Suyun buxarlanması mexaniki zədə almış  və  kənd təsərrüfatı 

zərərvericilərinin zədələmiş olduğu meyvə  və  tərəvəz məhsullarında da çoxdur. 

A.F.Cəfərovun məlumatına görə 3 sm

2

 səthdə dəmgil xəstəliyinə tutulmuş alma 6 



ay ərzində 2,8%, 6 sm

2

 səthdə zədələnmişlər 5,7% su itirdiyi halda, həmin dövrdə 



sağlam alma 0,8% su itirir. 

Meyvə  və  tərəvəzin kütləsinin azalması  həm suyun buxarlanması, həm də 

tənəffüsə sərf olunan quru maddələrin (şəkər, alma turşusu) hesabına olur. 

Bəzən meyvə-tərəvəzdə suyun miqdarı artır. Buna səbəb yüksək nisbi 

rütubətdə saxlanılma, eyni zamanda aerob tənəfüs zamanı əmələ gələn sudur. 

Suyun buxarlanmasının qərşasını almaq üçün meyvə  və  tərəvəz saxlanılan 

anbarda optimal şərait (temperatur, nisbi rütubət və aktiv hava cərəyanı) 

yaradılmalı, məhsulun üstünə nəm qum tökülməli, meyvələr kağıza bükülməlidir. 



 

 

208



Istiliyin ayrılması,  əsasən tənəffüs prosesində olur. Lakin əmələ  gələn istiliyin 

hamısı ayrılmır. Onun bir hissəsi suyun buxarlanmasına sərf olunur, bir hissəsi isə 

ATF-də kimyəvi birləşmiş enerji halında (ehtiyatda) qalır. Aerob tənəffüs zamanı 

ayrılan karbon qazının miqdarına  əsasən, meyvə-tərəvəzlərin saxlanılma zamanı 

ayırdığı istiliyi hesablamaq olar. Tənəffüs zamanı ayrılan istilik fizioloji istilik 

adlanır. 1 mq CO

2

 qazına 2,25 kkal və ya 9,43 kCoul istilik uyğun gəlir. 



Ayrılan CO

2

-nin miqdarı eksperiment aparılmaqla müəyyən edilir. CO



2

 qazı 


həm də anaerob tənəffüs və dekarboksilləşmə nəticəsində əmələ gəlir. 

Tənəffüs prosesində əmələ gələn istilik meyvə və tərəvəzin temperaturunun 

dəyişməsinə səbəb olur. Ona görə də meyvə-tərəvəzin saxlanılması üçün məhsulun 

soyudulmasında bu nəzərə alınmalıdır. Həm saxlanılmanın ilk mərhələsində, həm 

də saxlanılma dövründə anbarda aktiv hava cərəyanı yaradılır ki, ayrılan istilik 

vaxtaşırı  kənar edilsin və  məhsul lazımi temperatur rejimində keyfiyyətini 

dəyişmədən uzun müddət qalsın. 

Meyvə və tərəvəzi uzun müddət saxlamaq üçün aşağı temperaturdan istifadə 

edilir. Saxlanılma temperaturu müvafiq meyvə və tərəvəzin donma temperaturuna 

yaxın olmalıdır. Meyvə  və  tərəvəzin donma temperaturu isə onun kimyəvi 

tərkibindən,  əsasən üzvi turşuların,  şəkərlərin, pektin maddələrinin miqdarından 

asılıdır. Bu temperatur meyvə  və  tərəvəzin tərkibindəki suyun miqdarından asılı 

olaraq mənfi 0,5-2,5

0

C arasında dəyişir. Məsələn, xiyar -0,5



0

C-də, kartof -1,5

0

C-

də, yerkökü, kələm və çuğundur -1,6



0

C-də, alma -2

0

C-də, üzüm -3,8-4,5



0

C-də 


donur. Meyvə-tərəvəzin saxlanılması zamanı  aşağı temperaturun tətbiq edilməsi 

bəzən onların dad-tam keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Məsələn, göy pomidoru və 

ananası mənfi temperaturda saxladıqda onların yetişməsi ləngiyir. Kartofu 0

0

C-də 



saxladıqda onun dadı, kulinar və texnoloji xassələri pisləşir. 

Meyvə-tərəvəz məhsullarının donması zamanı onların tərkibində bir çox 

arzuolunmaz dəyişikliklər baş verir. Ona görə  də saxlanılma və daşınma zamanı 

məhsulun donmasına yol vermək olmaz. 



 

 

209



Saxlanılma zamanı baş verən kimyəvi dəyişikliklər,  əsasən mürəkkəb üzvi 

birləşmələrin sadə birləşmələrə hidrolitik parçalanmasından ibarətdir. Bu 

dəyişiklik ilk növbədə karbohidrat kompleksində baş verir. Nişasta hidroliz olunub 

saxarozaya, o da öz növbəsində qlükoza və fruktozaya parçalanır. Nəticədə nişasta 

və saxaroza azalır və ya tamamilə yox olur, monoşəkərlərin miqdarı isə artır. 

Şəkərlərin bir hissəsi tənəffüsə sərf olunduğundan karbohidratların ümumi miqdarı 

azalır. 

Sitrus meyvələrində  tənəffüsə  şəkərdən başqa üzvi turşular da (məsələn, 

limon turşusu, alma turşusu və s.) sərf olunduğundan saxlanılmanın sonunda 

onların dadı pisləşir. Lakin bəzi meyvələrdə tənəffüsə üzvi turşuların sərf olunması 

şəkər turşu əmsalının artmasına səbəb olur və meyvə daha da şirinləşir. 

Saxlanılma zamanı protopektin pektinə çevrilir. Nəticədə toxumalar arasında 

əlaqə zəifləyir, meyvənin bərkliyi və ətliyin kobudluğu azalır. Yetişib ötmə zamanı 

protopektinin tam parçalanması baş verir, meyvə yanlığının quruluşu pozulur, 

toxumalar ölür və meyvə çürüyür. 

Azotlu maddələrin ümumi miqdarı  dəyişmir, lakin həll olunan zülali 

maddələrin miqdarı artır. 

Polifenol birləşmələrin bir qismi saxlanılma zamanı tənəffüsə sərf olunur, bir 

qismi azotlu maddələrlə birləşir. Ona görə  də tam yetişmiş  və uzun müddət 

saxlanılan meyvənin büzüşdürücü xassəsi və dadı itir. 

Saxlanılma zamanı C vitamininin miqdarı azalır. Əgər meyvə saxlanılmağa 

davamsızdırsa, vitamin daha tez parçalanır. Müəyyən edilmişdir ki, bir çox tərəvəz 

məhsulları 5-7 ay saxlandıqdan sonra C vitamininin 30-50%-ni itirir. 

Saxlanılma zamanı meyvə-tərəvəz məhsullarında sintez prosesi də müşahidə 

olunur. Meyvələr saxlanılarkən mürəkkəb efirlər, efir yağları sintez olunur. Bunlar 

meyvələrə xüsusi ətir və dad verir. Kartofda bəzən saxarozadan nişasta sintezi, 

cücərmiş soğanda isə C vitamini əmələ gəlir. 

Quru maddələrin tənəffüsə sərf olunması ilə onların miqdarı azalır. Lakin bu 

dövrdə buxarlanmanın intensivliyi quru maddələrin tənəffüsə  sərfindən yüksək 


 

 

210



olduğundan quru maddənin miqdarı  əvvəlkinə nisbətən artır. Narın saxlanılması 

zamanı  tərkibində gedən dəyişiklikləri A.S.Qaraşarlı  ətraflı öyrənmişdir. 

A.S.Qaraşarlı uzun müddət saxlamaq üçün narı Bakı Meyvə-tərəvəz kombinatının 

anbarında saxlamışdır. Tədqiqat zamanı narın saxlanılmağa davamlılığı, onda baş 

verən itkinin miqdarı və başqa əlamətləri əsas götürülmüşdür. Alimin təcrübəsində 

Azərbaycan gülöyşəsi, Mələyi, Qırmızıqabıq və  Çəhrayı gülöyşə sort narı 4 ay 

saxlandıqda meyvənin 1,5%-i çürümüşdür. Qalan sortlarda isə çürümə müşahidə 

edilməmişdir. 

Altı ay saxladıqdan sonra təbii itkinin miqdarı narın sortundan asılı olaraq 9-

12% olmuşdur. Kaim nar, Şirinnar və VIR № 1 sortlarında itki daha az olmuşdur. 

Saxlanılmanın sonunda xüsusi dequstasiya komissiyası  həmin narların  əmtəə 

keyfiyyətinə və dadına yüksək qiymət vermişdir. 

Fizioloji-biokimyəvi proseslərin  əsasını  tənəffüs təşkil edir. Meyvə  və 

tərəvəzlərin tənəffüsü saxlanılma zamanı onlara xas olan fizioloji proses olub, 

oksigenin iştirakı ilə üzvi maddələrin su və karbon qazına parçalanmasından 

ibarətdir. Bu proses şəraitdən asılı olaraq baş verir. Belə ki, oksigenli (aerob) 

şəraitdə tənəffüs zamanı karbon qazı, su və istilik ayrılır. 

C

6



H

12

O



6

+6O


 = 6CO


2  

+6H


2

O+674 kkal və ya 2814 kCoul.  

Ayrılmış enerji tam xaric olunmur. Bunun bir hissəsi reaksiya zamanı 

alınmış suyun buxarlanmasına (fiziki proses) səbəb olur. Bir kiloqram suyun 

buxarlanmasına 600 kkal və ya 2514 kCoul enerji sərf olunur. Tənəffüs zamanı 

ayrılan CO

2

 qazının tənəffüsə sərf olunan və ya udulan O



2

 nisbəti tənəffüs əmsalı 

adlanır. Tənəffüsə şəkər sərf olunduqda reaksiyaya əsasən, tənəffüs əmsalı vahidə 

bərabərdir.  Əgər tənəffüsə yağ  sərf olunarsa, əmsal vahiddən kiçik, zülal sərf 

edilərsə, vahiddən böyük olur. 

Meyvə-tərəvəzin saxlanılması zamanı tənəffüsə üzvi turşular sərf olunduqda 

tənəffüs əmsalı vahiddən böyükdür. 

 

 



Ж

4

Щ



6

О

5



+3О

2

=4ЖО



2

+3Щ


2

О;  4ЖО


2

 



2

  =1,33 


Алма 

туршусу


 

 

 

211



 

Tənəffüsə şərab turşusu sərf olunduqda tənəffüs əmsalı 1,6, limon 

turşusu sərf olunduqda isə 1,33-dür. 

Meyvə-tərəvəzin saxlanılması zamanı  bəzən tənəffüsə  sərf olunan 

şəkər tam oksidləşmir və tənəffüs əmsalı 1,33-ə bərabər səviyyədə qalır. 

2C

6



H

12

O



6

+6O


2

=8CO


2

+6H


2

O+2C


2

H

5



OH 

Tənəffüs oksigensiz (anaerob) şəraitdə getdikdə reaksiya məhsulu 

CO

2

 və spirtdən ibarətdir. 



C

6

H



12

O

6



→2CO

2

+2C



2

H

5



OH+28 kkal və ya 117 kCoul 

Aerob tənəffüsdən fərqli olaraq, anaerob tənəffüsdə oksigenin 

iştirak etməməsi reaksiyanı sürətləndirir. 

Reaksiyanın sürəti və ya intensivliyi bir saat müddətinə 1 kq 

məhsuldan ayrılan CO

2

 qazının mq-la miqdarı ilə müəyyən olunur 



(saatda mq/kq). Bu göstərici meyvə-tərəvəzin növündən, zədələnmə 

dərəcəsindən, saxlanılma müddəti və mövsümündən, anbarın qaz 

tərkibindən, saxlanılma temperaturundan və nisbi rütubətdən asılı olaraq 

dəyişir. Müxtəlif meyvə-tərəvəz məhsullarının tənəffüs  əmsalı  və 

tənəffüs intensivliyi eyni temperaturda müxtəlif olur. 

15

0



C-də 1 saat ərzində 1 kq baş soğanın tənəffüs  əmsalı 1,06, 

almada 1,15, yerkökündə 1,07, kartofda 1,08, narıngidə 1,26, limonda 

1,33-dür. Göstərilənlərə nisbətən pomidorda və giləmeyvələrdə tənəffüs 

intensivliyi daha qüvvətlidir. Bu əmsal qış mövsümünə nisbətən payızda 

daha çox olur. Tənəffüsün intensivliyi temperaturun dəyişməsindən də 

asılıdır. Müəyyənləşdirilmişdir ki, artan hər 10

0

C istiliyin müqabilində 



tənəffüs intensivliyi 2-3 dəfə artır. Meyvə  və  tərəvəzlərin 

 

 

212



saxlanılmasının ilk dövrü fizioloji aktiv dövr olduğundan tənəffüs 

intensivliyi az olur. Anbarda karbon qazının artması  və oksigenin 

azalması ilə tənəffüs intensivliyi zəifləyir. Məs., Conatan almasının 5% 

karbon və 5% oksigen qazı şəraitində saxlanılması zamanı, adi atmosfer 

şəraitində saxlanılmaya nisbətən tənəffüs intensivliyi 60%-ə  qədər 

azalmışdır. Qaranlıqda saxlanan meyvə-tərəvəzin tənəffüs intensivliyi 

işıqda saxlananlara nisbətən azdır. 

 


Yüklə 3,77 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   30




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin