0 Ə-C.İ.Əhmədov N. T.Əliyev m e y V ə V ə t ə r ə V ə z I n ə M t ə Ə Ş Ü nasl I ğ I (Dərslik)



Yüklə 3,77 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/30
tarix01.01.2017
ölçüsü3,77 Mb.
#4002
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   30

 

4.3.2. Çəyirdəkli meyvələr 

 

Yabanı albalı.  Qızılgülçiçəklilər fəsiləsindəndir. Albalı cinsinin 140 növü 

var. Növ müxtəlifliklərindən ən çox yayılanı aşağıdakılardır: 

- mərmərik albalı; 

- mahaleb albalısı; 

- çöl albalısı. 

Güman edirlər ki, adi mədəni albalı yabanı gilas ilə çöl albalılarının təbii 

hibrididir. Azərbaycanda mərmərik və çöl albalısı bitən sahələr çoxdur. 

Yabanı albalı aprel-mayda çiçəkləyir. Ağ rəngli çiçəkləri 2-4 ədəd bir yerdə 

uzun saplaq üzərində  əmələ  gəlir. Meyvələri iyulun axırı  və avqustda yetişir. 

Meyvəsi mədəni sortlara nisbətən xırda olub (8-10 mm diametrli), qırmızı, tünd 

qırmızı və ya qara-bənövşəyidir. Turş və ya turşa-şirindir. Bəzən dadı acı olur, hər 

3-4 ildən-bir bol məhsul verir. 

Tərkibində 12% şəkər (sadə  şəkərlər), 2%-ə  qədər üzvi turşu (alma və 

limon), karotin, C, B

1

, PP vitaminləri, fol turşusu (B



c

), aşılayıcı  və pektinli 

maddələr vardır. 

Meyvələri kompot, kisel, şirə,  şərbət,  şərab, mürəbbə  və spirtsiz içkilər 

istehsalında işlədilir. 

Albalının yarpaqları  tərəvəzləri duza və sirkəyə qoyduqda istifadə edilir. 

Çəyirdəyi və ləpəsi ətriyyat sənayesində, bəzi sabunların ətirləndirilməsində tətbiq 

olunur. 


Müalicəvi məqsədlə albalının meyvələrindən alınmış ekstraktdan, 

yarpaqlarından və meyvə saplağından istifadə edilir. Yarpaqlarından alınmış sulu 

tinktura sarılığa qarşı, meyvə saplağından alınmış sulu ekstrakt ishala qarşı tətbiq 

olunur. 


 

 

140



Albalının ətliyi və şirəsi antiseptik təsirə malikdir. Xalq təbabətində albalının 

südlə birlikdə sustavların iltihabı zamanı qəbul edirlər. Həmçinin nəfəs yollarının 

iltihabında bəlğəmgətirici kimi tətbiq edilir. 

Albalı  həm də balverən bitkidir. 1 hektar albalı sahəsindən arılar 15-53 kq 

bal hasil edə bilirlər. 

Yabanı gilas. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsinin albalı cinsinə aiddir. Yabanı halda 

Ukraynada, Moldaviyada, Krım və Qafqazda bitir. Hazırda mədəni gilas sortları 

çox olduğundan yabanı gilas öz əhəmiyyətini itirmişdir. Lakin meşələrdə yabanı 

formalara çox təsadüf edilir. 

Yabanı gilas aprel-mayda çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ, ətirli, beşləçəkli və uzun 

saplaqlıdır. Bir neçə çiçək bir yerdən çətir kimi sallanır. Meyvələri iyun-iyulda 

yetişir. Forması yumru və ya ürək şəklindədir. Qara, sarı-qırmızı və tünd qırmızı 

rəngdə olur. Dadı acıtəhər və bəzən şirin olur. Şirinlər təzə halda yeyilir, eləcə də 

ondan kompot, şirə, ekstrakt, mürəbbə və başqa məhsullar hazırlanır. Acı gilaslar 

isə şərab istehsalı üçün yararlıdır. 

Yabanı gilasın tərkibində  şəkər, üzvi turşular, karotin, C və P vitaminləri 

vardır. Çəyirdəyində 30% yağ və 1%-ə qədər efir yağı vardır. Texniki məqsədlər 

üçün işlədilə bilər. Yarpaqlarında 250 mq% C vitamini vardır. Yabanı gilas külli 

miqdarda qətran ifraz edir ki, bundan da parçaların boyanmasında istifadə edilir. 

Gilas şirəsi qidanın yaxşı həzm olunması üçün tətbiq edilir. Xalq təbabətində 

qəbz olmağa qarşı da istifadə olunur. Oduncağı  bərk, sarı-qırmızı  rəngdədir. 

Gilasın oduncağından xarrat məmulatı, nazik budaqlarından isə  qəlyan çubuqları 

hazırlanır. 

Gilas balverən və bəzək bitkisi kimi də əhəmiyyətlidir. 1 hektar çiçəkləyən 

gilas sahəsindən arılar 36-40 kq bal hasil edə bilirlər. 



Adi ərik. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsindəndir. Ərik cinsinin 10 müxtəlif yabanı 

forması vardır ki, bunun da 3 növü – adi, Sidir və Mancuriya əriyi daha çox 

yayılmışdır. Bu növlərdən adi ərik daha çox yayılmış  və  təcrübəvi  əhəmiyyətə 

malikdir. Adi yabanı ərik Orta Asiyada və Qafqazda bitir. 



 

 

141



Adi  ərik mart-apreldə çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ  və ya açıq çəhrayıdır, 

yarpaqlarından çox əvvəl açılırlar. Çiçək saplaqları  qısadır. Meyvələri iyun-

avqustda yetişir. Meyvələri birçəyirdəkli olub, rəngi ağ, sarı  və  qırmızı-narıncı 

olur. Meyvəsinin ağırlığı 3-18 q, forması isə müxtəlifdir. Ətliyi şirəli, şirin və ya 

turşa-şirindir. 

Adi əriyin tərkibində 20%-ə qədər şəkər (əsasən saxaroza), 2,6% üzvi turşu 

(alma, limon və az miqdarda salisil, şərab), 1%-ə qədər pektin, karotin, B

1

 və B



2

 

vitaminləri vardır. Çəyirdək ləpəsində 40%-ə  qədər badam yağına oxşar 



qurumayan yağ, 20%-ə qədər zülali maddə, 10% karbohidrat vardır. Yabanı halda 

bitən  əriklərin çəyirdək ləpəsində 1-3% miqdarında acı amiqdalin qlükozidi olur. 

Ona görə də qida məqsədləri üçün işlədilmir. 

Adi  ərik təzə halda istehlak edilir. Ondan kompot, şirə, mürəbbə, cem, 

marmelad, pat, pastila, jele, povidlo, sukat, karamel üçün içlik və şərab hazırlanır, 

həmçinin qurudulur. Çəyirdəyi ilə birlikdə qurudulduqda uryuk, çəyirdəksiz bütöv 

qurudulduqda qaysı, iki yerə bölünüb qurudulduqda isə kuraqa adlanır. 

Qurudulmuş  ərikdən tamlı qatqı kimi bir çox xörəklərin hazırlanmasında istifadə 

olunur. Çəyirdəyinin qabığından aktivləşdirilmiş kömür, budaqlarının ifraz etdiyi 

qətranlardan isə kley hazırlanır. Balverən bitki kimi az məşhurdur. Çünki çox qısa 

müddətdə çiçəkləyir. Yabanı  ərik qiymətli calaq materialı hesab edilir. Mədəni 

sortların yetişdirilməsində onun böyük əhəmiyyəti vardır. 



Yabanı alça. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsinin gavalı cinsinə aiddir. 30-dan çox 

növü vardır. Yabanı alça Qafqaz, Orta Asiya və Zaqafqaziyada geniş yayılmışdır. 

Azərbaycanda ən çox Quba və Xaçmaz rayonlarında, Dağlıq Qarabağda bitir. 

Alça yarpaqlamazdan bir az əvvəl mart-may aylarında çiçəkləyir. Çiçəkləri 

ağ və xırdadır. Yabanı alçanın meyvələri iyun ayından başlamış sentyabrın axırına 

qədər müxtəlif vaxtlarda yetişir. 4-7 yaşında bar verir. 100-120 il ömür sürür. 

Meyvələri əksəriyyətlə yumrudur. Yastı-yumru və bir qədər oval şəklində olanları 

da vardır. Bir meyvənin çəkisi 2-6 qr-dır. Ətliyi çəyirdəyindən ayrılmır. Meyvələri 



 

 

142



sarı, qırmızı, çəhrayı, tünd bənövşəyi, yaşıl və ağ rəngdə olur. Meyvələri, həmçinin 

ölçüsünə, dadına, formasına və yetişmə müddətinə görə fərqlənirlər. 

Yabanı alçanın tərkibində 3,12-5,96% şəkər, 1,32-3,97% üzvi turşu (ən çox 

limon), 0,46-1,39% pektinli maddə, karotin və C vitamini vardır. 

Təzə halda yeyilir. Yabanı alça qurudulur, kompot, mürəbbə, povidlo, pastila 

hazırlanmasında istifadə edilir. Şirəsindən spirtsiz içkilər üçün cövhər hazırlanır. 

Ətlik hissəsindən hazırlanan lavaşana aşpazlıqda geniş  tətbiq olunur. Meyvələri 

(həmçinin kal meyvələri) bəzi xörəklərin hazırlanmasında istifadə edilir ki, 

nəticədə hazır xörək turşməzə dadlı olur. Çəyirdəyində yağ vardır, lakin ondan 

təcrübi olaraq hələlik istifadə edilmir. 

Xalq təbabətində alça lavaşı sinqaya qarşı tətbiq olunur. Boğaz ağrısında alça 

ekstraktından istifadə edilir. Alçanın qabıq hissəsindən alınan qətran öskürəyi 

zəiflətmək məqsədi ilə işlədilir. 

Adi zoğal.  Zoğal fəsiləsinin zoğal cinsindəndir. Zoğal cinsinin 4 növü 

məlumdur ki, bunlardan yalnız biri – adi zoğal yayılmışdır. Adi zoğal yabanı halda 

Qafqazda, Zaqafqaziya respublikalarında, Krımda, Orta Asiyada, Moldaviyada 

bitir. Azərbaycanda, Böyük və Kiçik Qafqaz sıra dağlarının ətəklərində, orta dağ 

döşlərində, açıq və güney yerlərdə balaca meşəliklər təşkil edir. Başqa meşə 

ağacları arasında da tək-tək bitir. 

Zoğal yarpaqlamazdan çox əvvəl fevral-martda çiçəkləyir. Sarı çiçəkləri bir 

yerə toplanıb çətir kimi sallanır. Meyvələri avqustun axırı  və sentyabrda yetişir. 

Meyvələri yumru, oval, armudaoxşar və silindrik olur. Meyvəsinin rəngi qırmızı, 

tünd qırmızı, qara qırmızı  və  bəzi formaları açıq sarı olur. Adi zoğal meyvəsi 

iriliyinə, formasına və rənginə görə çox müxtəlifdir. Yabanı zoğal xırda olmaqla 2-

6 qr, mədəni halda bağlarda becərilənlər isə 20-22 qr çəkisində olur. Ətliyi 

çəyirdəyindən ayrılan və ayrılmayan formaları da vardır.  Ətliyi bərkdir, lakin 

yetişib ötdükdə  və  dərildikdən bir müddət sonra yumşalır. Bu zaman biokimyəvi 

proseslərin təsirindən zoğalın dadı  şirinləşir. Dadı turş, turşaşirin və müxtəlif 


 

 

143



dərəcədə şirin olur. Tam yetişməmiş meyvələrdə aşılayıcı maddələrin miqdarı çox 

olduğundan ağız büzüşdürücüdür. Çəyirdəyi çox bərkdir, ucları şiş və ya küt olur. 

Zoğalın tərkibində 10%-ə  qədər  şəkər (əsasən invert şəkəri), 2-3,5% üzvi 

turşu, 0,62-1,6% pektinli maddə, 1,14% azotlu maddə, 1,03% sellüloza, 1,18% 

minerallı maddə, 0,71-1,24% aşılayıcı  və  rəngləyici maddə vardır. Zoğalın 

tərkibində 55 mq%-ə  qədər C vitamini olduğundan sinqa əleyhinə  tətbiq edilir. 

Zoğalın ətri onun tərkibindəki efir yağının miqdarından asılıdır. Çəyirdəyində 30% 

yağ olur. 

Zoğaldan şirə, mürəbbə, kompot, povidlo, jele, pastila, şərbət, spirtli içkilər 

(likör, nalivka, punş, şərab, araq), sirkə, sərinləşdirici içkilər, lavaşana hazırlanır. 

Zoğal çəyirdəkli və çəyirdəksiz qurudulur. Qurudulmuş zoğal axtası və tamlı zoğal 

ekstraktı (məti) aşpazlıqda işlədilir. 

Zoğal texniki yetişmə dövründə  dərilir. Lavaşana, sirkə  və  şirə hazırlamaq 

üçün dərilmiş meyvələr saxlanılır və yumşaldılır (lalıxlayır). 

Zoğalın büzüşdürücü xassəsi və  tərkibində fitonsidlərin olması, ondan 

müalicəvi məqsədlə  mədə-bağırsaq xəstəliklərində istifadə olunmasına imkan 

verir. Ishala qarşı zoğalın sulu məhlulundan istifadə edilir, uşaqlara isə zoğal kiseli 

verilir. Zoğal mürəbbəsini qarın ağrısına və soyuqdəyməyə qarşı  tətbiq edirlər. 

Maddələr mübadiləsinin pozulmasında, qan azlığında və  dəri xəstəliklərində 

zoğaldan istifadə olunur. 

Zoğalın yarpaqlarından və cavan budaqlarından alınan sulu məhlul öd və 

sidikqovucu vasitə kimi istifadə edilir. Zoğalın kökləri və oduncağının qabığı xinin 

əvəzində isitməyə qarşı tətbiq edilir. Bəzi yerlərdə cavan yarpaqlarını qurudub çay 

əvəzinə işlədirlər. 

Zoğal bütün meyvələrdən  əvvəl çiçəkləyir. Çiçəkləri  ətirli və çox nektarlı 

olduğundan arılar sarı tozcuqlarla birlikdə zoğal nektarını çox həvəslə toplayırlar. 

Oduncağı sarı  rəngdə, olduqca möhkəmdir.  Şəmşid ağacı kimi bərk 

olduğundan toxuculuq alətləri (eşmə aləti, məkik, masura, mil) hazırlamaq üçün 

işlədilir. 


 

 

144



Göyəm.  Qızılgülçiçəklilər fəsiləsinin gavalı cinsinə aiddir. Şimali 

Qafqazda, Zaqafqaziyada, Krımda bitir. Ukrayna, Belorusiya və 

Latviyada da rast gəlinir. 

Göyəm, yarpaqları  əmələ  gəlməmiş, erkən yazda – aprel-mayda 

çiçəkləyir. Meyvələri iyul-avqustda yetişir. Qışa qədər budaqlardan 

tökülmür. Meyvə saplaqları  qısa və tüksüzdür. Meyvələri yumru, tünd, 

qara-bənövşəyi rəngdə olur. Üzəri qalın, ağ mum tozu ilə örtülüdür. 

Ətliyi yaşıl rəngdə turşaşirin və gərdir (büzüşdürücüdür). Azərbaycanda 

meyvələri çox iri, şirin və dadlı bağ göyəm sortları vardır ki, bunlara el 

arasında Xangöyəm deyilir. 

Göyəmin tərkibində 8%-ə qədər şəkər (fruktoza və saxaroza), 2,5% 

üzvi turşu (əsasən alma), 1% pektinli maddə, 1,5% aşılayıcı maddə, 

vitamin C və  rəngləyici maddələr vardır. Dadı  gər olduğundan təzə 

halda yeyilmir. Göyəmdən mürəbbə, povidlo, kompot, «ternovka» adlı 

spirtli içki, sirkə, kvas hazırlanır. Qurudulmuş meyvələri aşpazlıqda 

işlədilir. Duza qoyulmuş göyəm çox dadlı olur. 

Meyvələri  şaxta vurduqda dadı  şirinləşir və  təzə halda yeyilmək 

üçün yararlıdır. Çəyirdəyində 37%-ə  qədər yağ vardır. Tərkibində acı 

amiqdalin qlükozidi olduğundan texniki məqsədlər üçün işlədilir. 

Yarpaqlarında 222 mq% C vitamini vardır. Çay əvəzedicisi kimi 

işlədilir. Həm də bundan sidikqovucu və maddələr mübadiləsini 

yaxşılaşdıran vasitə kimi istifadə edilir. Təzə göyəm şirəsi ishala qarşı, 

qatılaşdırılmış isə qanlı ishala qarşı  təsiredici vasitədir. Göyəm 

çiçəklərindən alınan sulu məhlul isə işlətmə dərmanı kimi tətbiq olunur. 



 

 

145



Göyəm həm də balverən və  bəzək bitkisidir. Mədəni gavalı 

göyəmlə alçanın təbii hibridindən əmələ gəlmişdir. 



Daryarpaq iydə. Iydəçiçəklilər fəsiləsinin iydə cinsinə mənsubdur. 

45 növ ağac və meyvə kolundan yabanı halda 2 növü yayılmışdır. Iydə 

yabanı halda Şimali Qafqazın  şərq rayonlarında, Azərbaycanın Kür və 

Araz çaylarının kənarlarında geniş sahələr tutur. Bu bitkinin yararlı 

mədəni sortları Azərbaycanın aran hissələrində olduqca çoxdur. 

Iydə 3-7 m hündürlükdə olur. Yabanı iydənin hündür və kol 

halında bitən formaları vardır. Yabanı  ağacları balaca tikanlıdır. 

Yarpaqları uzunsov-oval, yaşıl-gümüşü rəngdədir. 

May-iyunda çiçəkləyir. Çiçəkləri  ətirli olub, 1-3 ədəd yarpaq 

qoltuğunda açılır. Dördləçəklidirlər. Ləçəyin xarici hissəsi parlaq 

gümüşü, iç hissəsi sarıdır. 4 erkəkciyi və bir dişiciyi vardır. 

Iydənin meyvələri sentyabr-oktyabrda yetişir. Çəyirdəyinin üzərini 

meyvənin unlu ətliyi bürüyür. Çəyirdəyi uzunsov-oval şəklindədir, ətliyi 

şirin və azacıq turşumtuldur. Yabanı iydələrin meyvələri dadsız və  gər 

olur. Meyvəsinin qabığı boz sarı, tünd darçını, qırmızı rəngdə olur. Unlu 

ətliyə yapışmır, yeyiləndə kənar edilir. 

Iydənin meyvəsi çox qidalı  və uzun müddət saxlanılmağa 

davamlıdır. Ətliyi meyvəsinin 52%-ni təşkil edir. Tərkibində 40% şəkər, 

o cümlədən 20% fruktoza, 10% üzvi turşu, rəngləyici maddələr, kalium 

və fosfor duzları vardır. Yarpaqlarında 350 mq% C vitamini, oduncaq 

qabığında və  çəyirdəyində isə alkaloid vardır. Meyvəsi təzə halda 

yeyilir, ondan hazırlanmış unu çörəyə,  şorbaya və başqa yeməklərə 



 

 

146



qatırlar. Təzə meyvələrindən spirt alırlar. 100 kq iydədən 13 litr spirt 

almaq olar. 

Qarın xəstəlikləri üçün iydə unundan hazırlanmış horra olduqca 

xeyirlidir.

 Iydə həm də balverən bitkidir. 

4.3.3. Giləmeyvələr 

 

Meşə üzümü. Üzüm fəsiləsinin üzüm cinsindəndir. Üzüm cinsinin 70 

növündən bir növünə – meşə  üzümünə Azərbaycanda daha çox rast gəlinir. 

Yabanı meşə üzümü Qafqazda və Orta Asiyada da yayılmışdır. Yabanı meşə 

üzümünün müxtəlif formaları olduğundan bəzən ayrı-ayrı formalar növmüxtəlifliyi 

kimi təsvir olunur. Meşə üzümü üzümçülük rayonlarının meşələrində bitir. Lakin 

Amur üzüm isə mədəni üzümçülüyü olmayan Uzaq Şərqdə yayılmışdır. 

Meşə üzümü iyun-iyulda çiçəkləyir. Meyvələri sentyabrda yetişir. Meşə 

üzümünün gilələri xırda, tünd bənövşəyi, qara, yaşıl rəngdə olur. Salxımları balaca 

olmaqla, çəkisi 40-60 qr-a qədərdir. Dadı turş  və ya turşa-şirindir. Aşılayıcı 

maddəsi çox olduğundan gərdir. Tərkibində 10-13% şəkər, 1,2-2%-ə  qədər üzvi 

turşu vardır.  Şirəsinin çıxarı 54%-dir. Tumunda 8-20% yeməyə yararlı yağ olur. 

Qovurduqda qəhvə əvəzedicisi kimi istifadə edilir. Meşə üzümü təzə halda yeyilir, 

ondan  şirə,  şərab, nastoyka, sirkə, kisel, kompot, mürəbbə hazırlanır. Meşə 

üzümünü qurudurlar, bəzən qışa saxlamaq üçün şorbaya da qoyulur. 

Xalq təbabətində meşə üzümündən ağ ciyər sətəlcəmində, öd kisəsində daş 

olduqda və mədənin selikli qişasının xroniki iltihabında istifadə edilir. 

Firəng üzümü. Daşdələnkimilər fəsiləsinə  mənsub olub, 50-dən çox növü 

vardır. Azərbaycanda 2 növü yabanı halda bitir. Yabanı halda Qərbi Avropada və 

Qafqazda yayılmışdır. O, çoxbudaqlı koldur. 

Firəng üzümü mayda çiçəkləyir. Xırda yaşılımtıl çiçəkləri  şivlərdə  tək 

saplaqda yerləşir. Meyvəsi iyul-avqustda yetişir. Meyvəsi yumru və ya oval 

formalıdır. Meyvələrinin rəngi yaşıl, sarı, ağ, qırmızı, tünd qırmızı, qara olur. Dadı 



 

 

147



şirin, turşməzə, qabığı nazik və incətüklüdür. Çoxlu xırda toxumları vardır. 

Hazırda firəng üzümünün bir çox mədəni sortları yetişdirilmişdir. 

Firəng üzümünün tərkibində 13,5% şəkər, 2% üzvi turşu, 1% pektinli 

maddə, 54 mq% C, 0,25 mq% P, B qrupu vitaminləri və karotin vardır. 0,2-0,7% 

mineral maddə vardır ki, bunun da əsasını fosfor, mis, dəmir, kalium, natrium, 

kalsium və maqnezium təşkil edir. 

Firəng üzümü təzə halda yeyilir, mürəbbə, konfityur, kompot, jele, 

marmelad, konfet və karamel üçün içlik və şərab hazırlamaq üçün sərf edilir. Qış 

üçün firəng üzümünü qurudur, sirkəyə qoyur və  əzişdirib  şəkərlə 1:2 nisbətinə 

qarışdırırlar. 

Firəng üzümündən maddələr mübadiləsi pozulduqda və piylənməyə qarşı 

istifadə olunur. Xalq təbabətində isə böyrək və sidik kisəsi xəstəliyində öd və 

sidikqovucu vasitə kimi işlədilir. Qan azlığında, dəri xəstəliklərində firəng üzümü 

yemək məsləhət görülür. Xroniki qəbz zamanı yüngül işlətmə vasitəsi kimi də 

istifadə olunur. 

Adi zirinc(Berberis vulgaris L.).    Zirinckimilər fəsiləsinin zirinc cinsinə 

mənsubdur. 450 növündən – adi zirinc, Şərq zirinci, Amur zirinci və uzunsov 

zirinc daha çox yayılmışdır. 

Adi zirinc yabanı halda Krımda və Qafqazda dəniz səviyyəsindən 200 metr 

yüksəklikdə bitir. Azərbaycanın dağ-meşə rayonlarında, Xızıda və Altıağacda daha 

çox yayılmışdır. Azərbaycanda zirincin 3 növünə rast gəlinir. Adi zirinc daha çox 

təsadüf edilir. 

Adi zirinc may-iyunda çiçəkləyir. Salxım şəklində düzülmüş açıq sarı rəngli 

ətirli çiçəkləri vardır. Yarpaqları açıq yaşıl rəngli və turş dadlı olur. Meyvələri 

avqust-sentyabrda yetişir. 2-3 qırmızı-qonur toxumlu gilədir. Çəkisi 0,14-0,32 qr-

dır. Toxumu meyvəsinin 24-30%-ni təşkil edir, silindr və ya oval şəklindədir. 

Uzunluğu 12 mm-dir. Əsasən qırmızı, bəzən isə qara, sarı və çəhrayı rəngdə olur. 

Meyvəsi turşdur və uc hissəsində qönçə tumurcuğu yapışıq qalır. Meyvəsini əl ilə 

yığırlar. Şaxta vurduqda dadı yaxşılaşır. 



 

 

148



Zirinc meyvəsinin tərkibində 5% şəkər, 5-6% üzvi turşu (əsasən alma 

turşusu), 0,6-0,8% aşılayıcı  və  rəngləyici maddə, 0,4-0,6% pektinli maddə, 4,9% 

sellüloza, 0,95% kül və 150-170 mq% C vitamini vardır. Iyun ayında toplanmış 

yarpaqlarında 120 mq% C vitamini və meyvə verdikdə yığılmış yarpaqlarında 40 

mq% E vitamini vardır. 

Zirincdən təzə halda çox az istifadə edilir. Bundan sirkə,  şərab, jele, 

mürəbbə,  şirə, spirtsiz içki, konfet və karamel içliyi və tamlı qatqı hazırlayır və 

qurudurlar. Bir qədər kal yığılmış meyvələrini qurudur və sumaq əvəzinə tamlı 

qatqı kimi istifadə edirlər. Zirinci şorabaya da qoyurlar. Meyvəsindən alınmış 

cövhərdən likör və qazlı içkilər hazırlanır. 

Zirinc meyvəsindən xalq təbabətində sinqa, raxit, qanazlığı, isitmə, mədə-

bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edirlər. Zirinc mürəbbəsi sarılığın 

müalicəsində  tətbiq edilir. Zirincin yarpaqlarında berberin alkaloidi vardır. Ona 

görə  də yarpaqlarından alınmış spirtli cövhərdən daxili qanaxmalarda müalicəvi 

vasitə kimi istifadə edilir. Yarpaqlarında, həmçinin A və C (130 mq%) vitaminləri 

vardır. Zirinc çiçəklərindən dəmlənmiş çay öskürəyə qarşı içilir. Zirinc balverən 

bitki kimi də  məşhurdur. Hər çiçək 0,121-0,611 mq şəkəri olan nektar verir. 1 

hektar sahədən 230 kq-a qədər bal əldə etmək mümkündür. Zirinc balı qızılı-sarı 

rəngdə və ətirli olur. 

Itburnu. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsinin qızılgül cinsinə mənsubdur. Bu cinsin 

300 növündən Azərbaycanda  42 növ itburnu rast gəlinir ki, bunların 36-ı 

yabanıdır. Sənaye üçün 2 növ daha əhəmiyyətlidir. Bunlar qəhvəyi və  qırışıq 

itburnulardır. 

Qəhvəyi itburnu kol halında 2 m-ə  qədər hündürlükdə bitir. 20-25 il ömrü 

olur. Hər koldan 1-3 kq, 1 hektardan isə 700-1000 kq meyvə verir. C vitamininin 

miqdarına (5-7%, bəzən 14%) görə 1-ci yer tutur. 

Qırışıq itburnu qəhvəyi itburnuya nisbətən Azərbaycanda azdır. Lakin 

bunun məhsuldarlığı daha yüksəkdir. Hər koldan 3-4 kq, 1 hektardan isə 3 tona 

qədər məhsul yığılır. Meyvəsi 6-16 qr-dır. Itburnu may-iyunda çiçəkləyir. 



 

 

149



Çiçəkləri açıq və tünd çəhrayı rəngdə olmaqla ətirlidir. Meyvəsi avqust-sentyabrda 

yetişir. Vitamin C yetişmə müddətində artır. Ona görə  də yetişmiş meyvələr 

dərilməlidir.  Şaxtalar düşənədək itburnu yığılmalıdır. Çünki şaxta vurduqda C 

vitamini azalır. 

Yığılmış meyvələr 5 sm qalınlığında sərilir və 2 gündən çox olmayaraq 

saxlanılır. Sonra zədəli və kal meyvələr seçilir. 80-100

0

S temperaturda qurudulur 



və yenidən xarab olmuşlar təmizlənir. Beləliklə, əldə edilmiş quru itburnu müvafiq 

şəraitdə 2 ilə qədər saxlanıla bilər. 

Itburnuda C vitamini birinci dəfə 1931-ci ildə tapılmışdır. Lakin bundan çox 

əvvəl Rusiyada itburnu dişlərin dibindən qan axmaya, yəni C-avitaminoza qarşı 

tətbiq edilirdi. Itburnu əbəs yerə vitamin daxılı adlandırılmamışdır. Onun 

tərkibində C vitamini ilə yanaşı 48-50 mkq% B

1

, 30-73 mkq% B



2

, 1,5-9,7% P, 0,1 

mq% K, 0,69-2,4 mq% E (toxum yağında 300 mq%), 5-20,7 mq% karotin 

(provitamin A) və 0,1-0,19 mq% B

c

 vitamini (fol\ turşusu) vardır. 



Vitaminlərdən başqa itburnuda 18%-ə  qədər  şəkər, 3,7% pektinli maddə, 

1,25-2,5% üzvi turşu (alma turşusuna görə), 4,2% pentozanlar, rəngləyici maddələr 

və 4,5% mineral maddələr vardır. 

Ev  şəraitində itburnu dəmləmək üçün bir xörək qaşığı itburnu (20 qr) bir 

stəkan su ilə  şüşə  və ya emallı  ağzı örtük qabda 10 dəq qaynadırlar. Ağzını 

açmadan bir sutka saxlayıb, sonra ikiqat tənzifdən süzür və gündə iki dəfə bir və ya 

yarım stəkan içirlər. Dadını yaxşılaşdırmaq üçün şəkər və ya şərbət qatmaq olar. 1-

3 yaşında uşaqlara 1/4 stəkan, 3-7 yaşındakılara isə yarım stəkan vermək olar. 

Itburnudan kompot, kisel və yarı bölüb toxumlardan təmizlədikdən sonra 

mürəbbə hazırlamaq olar. Onu təzə halda da yeyirlər. Sənayedə itburnudan 

poroşok, tabletka və  şərbət hazırlayırlar. Sarılığa qarşı  və ödqovucu kimi tətbiq 

edilən «Xolosas», əsasən itburnu meyvəsindən hazırlanır. 

Itburnu xalq təbabətində  qədimdən istifadə edilir. Itburnu soyuqdəyməyə, 

böyrək və qaraciyər xəstəliklərində, öd və sidikqovucu kimi tətbiq edilir. Itburnu 

çiçəyindən dəmlənmiş çay qızdırmaya qarşı təsiredici vasitədir. 


 

 

150



Itburnu meyvəsinin belə qiymətli olduğunu nəzərə alıb, onun toplanmasına 

və gündəlik qidada istifadə edilməsinə fikir verilməlidir. 



Qarağat.  Daşdələnkimilər fəsiləsinə  mənsub olub qırmızı, qara və  ağ 

qarağat qrupuna ayrılır. Qarağatın 140 növündən ən əhəmiyyətlisi qara və qırmızı 

qarağatdır. 

Qara qarağat yabanı halda şimalda və  cənubun dağlıq meşələrində geniş 

sahələrdə bitir. Qara qarağat may-iyunda çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ-çəhrayı  və ya 

boz-çəhrayıdır. Meyvələri iyul-avqustda yetişir. Meyvələri yumru, tünd qara, 

bəzən boz-qara rəngli, qabığı bərk və içində balaca toxumları vardır. Yetişib ötmüş 

meyvələr yerə tökülür. Dadı turş, ətirli olur. 

Tərkibində 10-16% şəkər, 2,6-3,9% turşu (alma, limon, şərab), 1% pektinli 

maddə, aşılayıcı və rəngləyici maddələr, karotin, P, B

1

 və C vitaminləri vardır. C 



vitamini 400 mq%-dir. C vitamininin miqdarına görə yalnız itburnudan geni qalır. 

Minerallı maddəsinin tərkibində kalium, kalsium, natrium, maqnezium, dəmir, 

fosfor, manqan və s. vardır. 

Qırmızı qarağatın çiçəkləri xırdadır. Mayda çiçəkləyir.  Əvvəlcə çiçək açır, 

sonra isə yarpaq. Qara qarağatda isə  əksinədir. Meyvələri iyun-avqustda yetişir. 

Meyvəsi yumru olub, rəngi qırmızıdır. Qara qarağatdan fərqli olaraq kiçik 

salxımlarla dərilir. Daxilindəki toxumları  və qabıq damarları görünür. Turş, 

xoşməzə dadı vardır. 

Qırmızı qarağatın tərkibində 4-11% şəkər, 3,8% üzvi turşu, 0,43-2,38% 

pektinli maddə, 0,11% aşılayıcı  və  rəngləyici maddə, 3,88% sellüloza, 0,91%-ə 

qədər azotlu maddə, 0,41% pentozanlar vardır. C vitamininin miqdarı nisbətən az 

olub, 60 mq%-ə, P vitamini isə 0,4 mq%-ə qədərdir. 

Qara və  qırmızı qarağatdan  şirə, mors (meyvə  şərbəti), kompot, mürəbbə, 

povidlo, cem, jele, likör, şərab və bir çox aşpazlıq və qənnadı məmulatı hazırlanır. 

Qışa saxlamaq üçün şəkərlə,  şəkər  şərbətində  və  şəkərsiz dondururlar. Uşaq və 

pəhriz qidasında geniş tətbiq edilir. Qara qarağatın yarpaqlarından duza və şorbaya 



 

 

151



qoyduqda istifadə edirlər. Yarpaqlarındakı fitonsidlər tərəvəzlərin yaxşı qalmasına 

kömək edir. 

Qarağatdan avitaminozda çay kimi dəmləyib istifadə edirlər. Ondan 

vitaminli preparat da hazırlanır. Bunun üçün 1 hissə qara qarağat 2 hissə  şəkərlə 

qarışdırılır, ətçəkən maşından keçirilir. Həmin qarışıq ateroskleroz və hipertoniya 

xəstəliyinə qarşı tətbiq olunur. Yarpaqlarından xalq təbabətində çay kimi dəmləyib 

sarılıq xəstəliyinə qarşı istifadə edirlər. 

Çaytikanı(Hippophae rhamnoides).  Iydəçiçəklilər fəsiləsinin çaytikanı 

cinsinə  mənsubdur. Məlum olan 3 növündən biri Azərbaycanda bitir. Çaytikanı 

Orta Asiyada, Sibirdə, Qafqazda və Rusiyanın avropa hissəsində çay vadilərində, 

çəmənliklərdə, meşə yaxınlıqlarında, hündür dağlarda təsadüf edilir. 

Azərbaycanın Samur çayı vadisində, Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, 

Naxçıvan, Lənkəran zonalarında dəniz səthindən 2000 m hündürlüyə  qədər 

yerlərdə kolluqlar və ağac şəklində bitir. 

Çaytikanı aprel-may aylarında çiçəkləyir. Çiçəkləri xırda, ətirli və sarı olur. 

Meyvələri avqust-sentyabr aylarında yetişir, fevral-mart aylarına kimi kolun 

üstündə qalır. Meyvəsi  şirəli sarımtıl-narıncı  və  qırmızı  rəngdədir. Meyvələri, 

əsasən girdə, oval və uzunsov formada olub, 0,5-1 sm uzunluğunda və 0,3-0,5 sm 

enindədir. Dadı  şirin, turş, acıtəhər-turş, turşməzə  və ananas ətirli olur. Toxumu 

tünd qəhvəyi və parlaqdır. 

Çaytikanı meyvəsi olduqca qidalıdır. Meyvəsinin tərkibində 3,5% şəkər, 

3,2% üzvi turşu, 6%-ə qədər zülali maddə, 9% yağ vardır. Toxumunda isə yağın 

miqdarı 12,5%-ə çatır. Çaytikanı itburnu kimi vitamin mənbəyidir. Çaytikanının 

tərkibində 16,9-272,5 mq% C, 75-100 mq% P, 0,016-0,055 mq% B

1

, 0,037-0,066 



mq% B

2

, 0,79 mq% B



6

, 8 mq% E, 1,1-10,9 mq% karotin (provitamin A), 0,79 

mq% fol turşusu (vitamin B

c

) və 1,2 mq% K vitamin vardır. Toxumunda 0,28 



mq% B

1

, 0,38 mq% B



2

, 14,3 mq% E vitamin vardır. Toxumundan alınan yağın 

tərkibində 250 mq% karotinoidlər, 165 mq% E vitamini və polidoymamış yağ 

turşuları (F vitamini aktivliyində) vardır. 



 

 

152



Çaytikanının meyvəsindən müalicə  əhəmiyyəti olan müxtəlif  şirə, dadlı  və 

ətirli kompot, kisel, mürəbbə, cem, jele, püre, povidlo, marmelad, vitaminli çay, 

spirtli içki, nastoyka və likör hazırlanır. Dondurulmuş halda yaxşı saxlanıla bilər. 

Çaytikanından müalicəvi məqsədlə qədimdən istifadə edirlər. Müasir dövrdə 

onun meyvəsindən bir çox xəstəliklərə qarşı, o cümlədən avitaminoz, göz, diabet, 

qaraciyər, hipertoniya və qanazlığında geniş istifadə olunur. Meyvəsinin yağı 

yaraların sağalmasını sürətləndirir, dərini  şüa zədələdikdə sağaldıcı  təsir göstərir. 

Çaytikanı çox qiymətli bitki olduğu üçün onun tədarükünə  və istifadəsinə ciddi 

fikir verilməlidir. 

Sumaq. Sumaqçiçəklilər fəsiləsinin sumaq cinsinə daxildir. 250-ə qədər kol 

və ağac növləri məlumdur.  

Yabanı sumaq bitkisinə Şimali Qafaqazda, Dağlıq Krımda, Zaqafqaziyanın 

dağlıq-meşəlik rayonlarında, Azərbaycanda isə  Lənkəran, Göyçay, Quba, Şəki-

Zaqatala rayonlarının dağ meşələrində çox təsadüf edilir. Sumaq iyun-iyulda 

çiçəkləyir. Xırda yaşıltəhər göy rəngli tutqun çiçəkləri uzunsov-konusvari 

süpürgəciyin üzərində toplanır. Sumağın meyvəsi sentyabr-oktyabrda yetişir. Hər 

meyvə süpürgəciyinin üzərində 200-300 və daha çox meyvə olur. Meyvələri nəzəri 

cəlb edən tünd qırmızı  və girdədir. Dadı turş  və büzüşdürücüdür. Meyvələri 

qurudulub poroşok halına salındıqdan sonra ət və balıq xörəklərində tamlı qatqı 

kimi işlədilir. Sumaq ya isti emal zamanı xörəyə qatılır, ya da nəlbəkidə hazır 

xörəyin yanına qoyulur. Tikəkabab, lüləkabab, qızardılmış  ət,  ət qutabı yanında 

süfrəyə verilir. Sumağın turş dadı onun tərkibindəki şərab turşusundan irəli gəlir. 

Sumaqda, həmçinin C vitamini, karotin, aşılayıcı və rəngləyici maddələr vardır. 

Sumağın yarpaqlarında 30-39% aşılayıcı maddə  (əsasən tanin) vardır. 

Ondan texniki və tibbi məqsədlər üçün tanin alırlar. Sumaq bitkisinin bütün 

hissələrindən rəngləyici maddə kimi istifadə edilir. Ipək və yun parçanı onun 

yarpaqları qara, qabığı sarı, kökü qəhvəyi, meyvəsi isə qırmızı rəngə boyayır. 



Böyürtkən. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsinə mənsubdur. Böyürtkən və moruğun 

250-dən çox növü vardır. Yabanı halda Asiya, Avropa və Amerika qitələrində 



 

 

153



geniş yayılmışdır. Qərbi Sibir, Qazağıstan, Orta Asiya və Qafaqazda 

yetişir. Azərbaycanın bütün zonalarında böyürtkən kolluqları vardır. 

Böyürtkən may ayından başlayaraq, avqusta qədər çiçəkləyir. 

Çiçəkləri ağ və ətirlidir. Eyni vaxtda kollarda həm təzə açılmış çiçək və 

həm də yetişmiş meyvə olur. Çiçək açdıqdan təxminən 1 ay sonra 

meyvəsi yetişir. Meyvəsi forma etibarilə uzunsov və konusvari, rənginə 

görə  qırmızı, qara, al-qırmızı  və sarı olur. Azərbaycanda irimeyvəli, 

gecyetişən və quraqlığa çox davamlı böyürtkən formaları vardır.  Əhali 

yabanı böyürtkənləri toplayır və konserv zavodlarına təhvil verirlər. 

Lakin böyürtkəni yığmaq çox çətindir. 

Böyürtkənin tərkibində 7-10% şəkər (qlükoza, fruktoza və azacıq 

saxaroza), 1-1,5% üzvi turşu (alma, şərab, limon, salisil), 1,8% pektinli 

maddə, karotin, C və B qrupu vitaminləri vardır. 

 Böyürtkənin meyvəsi təzə halda yeyilir. Ondan likör, şərab, spirtli 

içki, mors, şirə, kompot, şərbət, mürəbbə, marmelad və cem hazırlanır. 

Böyürtkən müalicəvi və  pəhrizi  əhəmiyyətə  də malikdir. Tərgətirici və 

sidikqovucu kimi istifadə edilir. Böyürtkən yarpaqlarından dəmlənmiş 

çay soyuqdəyməyə qarşı içilir. Böyürtkən həm də balverən bitkidir. 

Çünki bütün yay dövründə çiçəkləyir və arılara yaxşı nektar verir. 1 

hektar sahədən arılar 20-25 kq bal hasil edə bilirlər. 



Adi moruq.  Qızılgülçiçəklilər fəsiləsinə  mənsub olub, böyürtkən 

kimi çoxillik giləmeyvəli bitkidir. Qırmızı moruq yabanı formada 

Azərbaycanın dağlıq yerlərində, meşə açıqlıqlarında, çayların 

kənarlarında, dərələrdə və bir qədər rütubətli torpaqlarda bitir. 



 

 

154



Moruq iyunda çiçəkləyir. Ağ rəngli ətirli çiçəkləri 1ay müddətində 

açılır. Külli miqdarda çiçəkləmə isə 2 həftə davam edir. Meyvələri çiçək 

açdıqdan 35-40 gün sonra, yəni iyul-avqustda yetişir. Meyvəsinin rəngi 

tünd qırmızı, açıq qırmızı, ağımtıl-sarı olur, yetişəndə tez tökülür. 

Meyvəsi yumru, oval və yastı-yumru formada olur. Dadı şirin, meyxoş 

və  ətirlidir. Iri özək üzərində  xırda meyvəciklər yerləşmişdir. Hər 

meyvəciyin üzərində isə bir ədəd nazik sarı tük vardır. 

Moruğun tərkibində 3-11% şəkər (qlükoza, fruktoza, pentoza), 1-

2% üzvi turşu (salisil, alma, limon, şərab) və onların duzu, 0,5-2,8% 

pektinli maddə, 6% sellüloza, 2,7% pentozanlar, 0,1-0,3% aşılayıcı, 0,8-

1,9% azotlu, 0,4-0,8% minerallı maddə vardır. 2-29 mq% C vitamini, 

karotin və B qrupu vitaminləri vardır. 

Moruğun meyvələri tam yetişdikdə  yığılır. Təzə halda yeyilir. 

Ondan mürəbbə, kompot, şərbət, kisel, marmelad, pastila, nastoyka, 

spirtli içki, likör, şərab, sərinləşdirici içkilər və s. hazırlanır. Moruğu 

qurudub dərman kimi istifadə edirlər. Xalq təbabətində moruq 

meyvəsini çay kimi dəmləyib soyuqdəymədə  tərlədici dərman kimi 

işlədirlər. Elmi təbabətdə ödqovucu dərman kimi də  dəmləmə  və 

bişirilmələr  şəklində istifadə edilir. Təzə  dərilmiş moruq meyvəsindən 

hazırlanan moruq mürəbbəsi və  şərbəti böyrək xəstəliyinin və 

soyuqdəymənin yaxşı dərmanıdır. 

Moruq həm də balverən bitkidir. 1 hektar moruq sahəsindən arılar 

100 kq bal hasil edə bilirlər. Yabanı moruq bir çox mədəni moruq 

sortları üçün əcdad hesab edilir. 



 

 

155



Meşə çiyələyi.  Qızılgülçiçəklilər fəsiləsinin çiyələk cinsinə 

mənsubdur. Məlum olan 20 növündən bir növü – meşə çiyələyi 

Azərbaycanın dağ-meşə rayonlarında çox geniş yayılmışdır və ehtiyatı 

çoxdur. 


Meşə çiyələyi mayın axırı, iyunun əvvəllərindən başlayaraq bütün 

yayı çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ  rəngli olub ətirlidir. Meyvələri iyun-

avqustda yetişir. Meyvələri  ətirli,  şirin, meyxoş olub, forması 

yumurtavari və uzun konusvaridir. Rəngi qırmızı, ağ, bəzən bənövşəyi 

olur. Çiyələk xırda meyvəciklərin birləşməsindən  əmələ  gəlib, hər 

meyvəciyin üzərində qeyri-həqiqi xırda sarı toxum yerləşir. 

Meşə çiyələyinin tərkibində 6% şəkər (fruktoza və qlükoza), 1,5% 

üzvi turşu (alma, limon), 1,5% azotlu maddə, 0,4% aşılayıcı maddə, 

1,3% pektinli maddə, 20-50 mq% C vitamini, 3,5 mq% karotin, dəmir və 

kalium duzları, efir yağları vardır. Yarpaqlarında 250-380 mq% C 

vitamini, aşılayıcı maddə  və üzvi turşular vardır. Meşə çiyələyini təzə 

halda süd və ya qaymaqla yeyirlər. Ondan mürəbbə, povidlo, şərbət, 

marmelad, konfet və karamel üçün içlik, şərab və  sərinləşdirici içkilər 

hazırlanır. Təzə meyvələr susuzluğu yatırır, iştahanı artırır, qidanın 

həzmini yaxşılaşdırır. Tərkibində  dəmir çox olduğundan qan azlığında, 

sinqa və böyrəklərin xəstəliyində geniş  tətbiq edilir. Çiyələyin 

qurudulmuş yarpaqlarından moruq meyvəsi ilə birlikdə çay dəmləyib, 

soyuqdəymədən baş verən xəstəliklərdə tərlədici və hərarəti aşağı salan 

dərman kimi istifadə olunur. 

Çiyələyin kökündə 9%-ə qədər tanin vardır. Ishala qarşı çiyələyin 

kökündən alınmış sulu məhluldan istifadə edilir. 


 

 

156



 


Yüklə 3,77 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   30




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin