116
3.5.3. Tropik meyvələr
Bananın (Mussa paradisiaca, Musaceae fəsiləsi ) ölkəmizə
Vyetnam, Hindistan, Qvineya, Meksika və başqa tropik ölkələrdən daxil
olur. Bir saplaq üzərində 10-15 ədəd banan olur, bir neçə saplağı isə
salxım əmələ gətirir. Bir salxım 150-200 banandan ibarətdir, çəkisi 50
kq-a qədər olur. Tərkibi yetişmə dərəcəsindən asılıdır. Kal bananda 18%
nişasta, 1,5% şəkər olur. Yetişmişlərdə isə nişasta 2%-ə qədər azalır,
şəkər isə 19%-ə çatır. Orta hesabla tərkibində 7% su, 18-22% şəkər,
0,8% sellüloza, 0,2% yağ, 0,3% alma turşusu, 348 mq% kalium və 42
mq% maqnezium vardır. Vitaminlərdən 10-12 mq% C, 0,04 mq% B
1
,
0,06 mq% B
2
, 0,2 mq%
β-karotin, həmçinin U (ulsuz) vitamini vardır.
Banan xoşagələn ətirli və şirin dadlıdır. 100 qr banan 90 kkal və ya
384 kCoul enerji verir. Keyfiyyəti QOST P 51603-2000 müəyyən
olunur.
400-dən çox sortu var. Təyinatına görə banan sortları üç qrupa
bölünür. Aşxana (Kavendiş,Qro Mişel, Lakatan), desert (Alma banan,
Ledis finqers, Qırmızı) və tərəvəz(Fransa planteyni, Buynuzlu planteyn,
Abissin bananı) banan sortları. Tərəvəz bananı kulinariya emalından
keçirildikdən sonra qidaya sərf olunur.
Ananasın (Ananas comosus, Bromeliaceae fəsiləsi) vətəni Cənubi
Amerikadır. Əsasən Kubada, Braziliyada, Meksikada, Hindistanda,
Çində, Seylon adasında becərilir. Bunun çəkisi orta hesabla 1,5-2 kq-dır.
Bəzilərinin çəkisi isə 5 kq-a çatır. Meyvəsinin 66-67%-ni ətliyi, 23-
117
24%-ni qabığı, 4,5-5,0%-ni bərk özəyi, üzərindəki ləçəkləri (sultanalar)
4-5%, zoğu 0,5-0,8% təşkil edir.
Ananasın 100-dən çox sortu var. Ən çox yayılmış sortlarından
Cayenne, Queen, Spanish, Abacaxi, Maipure və s. göstərilə bilər.
Meyvəsinin bir ədədi 1-2,5 kq-dır. Ananasdan həm təzə, həm də emal
edilmiş (şirə, kompot, mürəbbə) halda istifadə edilir.
Tərkibində 11-20% karbohidrat (o cümlədən 8-18% saxaroza), 0,4-
0,5% zülal, 0,1-0,2% yağ, 0,3-0,4% minerallı maddə, 0,5-1,6% üzvi
turşu, 19-21 mq% C, 0,06 mq%
β-karotin, 0,08 mq% B
1
, 0,03 mq% B
2
vitamini vardır. Ananasın keyfiyyəti ISO 1838-75-ə görə müəyyən
olunur.
Iran xurması (Xurma palması, Phoenis dactylifera.) tropik meyvə
olduğundan, əsasən şimali Afrikada, MƏR-də və Iranda becərilir.
Türkmənistanın cənub rayonlarında yetişdirilir. Bu meyvə yarımşirəli
olmaqla uzunsov yumru formadadır. Ətli hissəsinin daxilində sümük
çəyirdək yerləşir. Pərakəndə ticarətə qurudulmuş halda daxil olur.
Qurusunun tərkibində 17-28,7% su, 62% şəkər (invertli və saxaroza),
1,9-3% azotlu maddə, 0,2-1% yağ, 3,6% sellüloza, 2,9-3,3% pentozanlar
və 1,2-2% minerallı maddələr vardır.
Manqo (Mangifera indica, Anacardiaceae fəsiləsi ). Vətəni Birma,
Şərqi Hindistan və Himalay dağlarının ətəkləridir. Dünyada hər il 16
milyon ton manqo istehsal edilir ki, bunun da 65%-i Hindistanın payına
düşür. Manqo çəyirdəkli meyvələr qrupuna aiddir. Hər meyvənin
daxilində iri çəyirdəyi olur. Qabığı sıx və hamardır. Meyvələrinin
uzunluğu 8-24 sm, diametri 5-10 sm olmaqla bir ədədinin kütləsi 250-
118
400 qr, bəzi hallarda 2-3 kq olur. Forması yumru, yumurtavari və
uzunsovdur. Qabığının rəngi yaşıl, yaşılımtıl-sarı, narıncı, çəhrayı,
qırmızı və qarışıq olur. Ətliyi sarı və açıq narıncı rəngdə, şirəli, turşa-
şirin və sortundan asılı olaraq az və ya çox lifli olur. Dad və ətri o qədər
yaxşıdır ki, ona «Bütün meyvələrin şahı» adı verilmişdir. Dünyada 1500
manqo sortu vardır və bütün sortlar 4 qrupa bölünür. Florida sortlarına
Haden, Tommy Atkins, Kent; Hindistan sortlarından Alphonso,
Mulgoba, Bombay, Bangalora, Pairi, Him Sagar; Filippin sortlarından
Carabao, Pico, Pathiri, Aroomanis; Cənubi Hindistan sortlarından Julie,
Amelie, Peter göstərilə bilər.
Manqonun tərkibində 80-83% su, 10-16% şəkər (o cümlədən 0,5-
1,5% qlükoza, 2-4% fruktoza, 7-11% saxaroza), 0,4-0,8% zülal, 0,2-
0,5% üzvi turşu, 0,3-0,5% minerallı maddə, 0,1-0,4% lipidlər, 20-50
mq% C vitamini, 2-10 mq% karotin vardır. Manqo çox ətirli meyvədir.
100 qr-ı 56 kkal və ya 236 kCoul enerji verir. Keyfiyyəti OOH/EEK
FFV-45-ə görə müəyyən olunur.
Avakado (Persea americana Mill. Lauraceae fəsiləsindəndir ).
Vətəni Mərkəzi Amerika və Meksikanın yüksəkdağlı rayonlarıdır.
Botaniki cəhətdən Avakado giləmeyvədir. Lakin əmtəəşünaslıq
təsnifatına görə çəyirdəkli meyvələr qrupuna aid edilir. Meyvəsi yumru,
oval formada, bəzən armudaoxşardır. Qabığı sıx, dərivari hamar və ya
çopuq, qara, bənövşəyi və ya yaşıl rəngdədir. Yetişmiş meyvələrin ətliyi
qabığından asan aralanır. Meyvənin daxilində iri çəyirdəyi var.
Meyvənin ümumi kütləsinin 25%-ni təşkil edir. Son illər beynəlxalq
bazarda çəyirdəksiz mini-avakado da olur. Bir meyvənin kütləsi 150 qr-
119
dan 1 kq-a qədərdir. Orta ölçüsü 10-15 sm diametrində, 400 qr kütlədə
olur. Sortlarından Fuerte, Hass, Fortuna, Nabal, Bacon, Tonnage, Lulla
və s. Tərkibində 0,5-1,0% şəkər, 1,3-2,6% zülal, 0,9-1,6% minerallı
maddə, 0,2-0,4% üzvi turşu, 5-10 mq% C vitamini, 0,1-0,4 mq%
β-
karotin vardır. Minerallı maddənin tərkibində 400-700 mq% kalium və
0,5-1,5 mq% dəmir vardır. 0,1-0,2 mq% B
2
, 0,2-0,4 mq% B
6
, 1,1-2,36
mq% PP və E vitamini vardır.
100 qr avakado 230 kkal və ya 962 kCoul enerji verir.Keyfiyyəti
beynəlxalq standart olan OOH/EEK FFV-42-ə görə müəyyən edilir.
Liçi (Litchi chinensis Sonn, Sapindaceae fəsiləsindəndir). Çin
gavalısı və ya çin qozu adlanan Liçinin vətəni Cənubi Çindir və burada
4000 ildir ki, becərilir. Meyvəsi yumurtavaridən yumru formaya
qədərdir. Ölçüsü fındıqdan iri, gavalıdan xırdadır. Meyvəsinin
quruluşuna görə Liçi qozmeyvəlilərə aiddir. Qabığı sıx olub, ətliyindən
asan ayrılır. Qabığının rəngi çəhrayıdan qırmızıya qədər, bəzən sarımtıl-
qəhvəyi olur. Ətliyi ağ, jeleyəbənzər şirəli, kifayət qədər sıx olub,
çəyirdək nüvəsini əhatə edir. Ətliyi 62-84%, nüvəsi 6-26%, qabığı 12-
20% arasındadır. Dadı şirin, üzüm dadını xatırladır. Zərif qızılgül və
muskat ətirlidir. Meyvəsi təzə halda istifadə olunur, kompot, şərab
hazırlanır və qurudulur. Dərildikdən sonra yetişə bilmədiyindən istehlak
yetişkənliyində yığılır. 150-dən çox sortu məlumdur. Sortlarından Haak
Jip, Kwai Mi, No Mai Tse(Çin), Bedana, Groff, Pat Po Hung
(Hindistan), Mauritius, Brewster və s.
Tərkibində 14,3-16,2% şəkər, o cümlədən 9-10% reduksiyaedici
şəkərlər, 0,5-0,7% pektinli maddələr, 0,76-1,20% zülal, 0,25-0,50% üzvi
120
turşu (əsasən alma turşusu), 0,42-0,60% minerallı maddələr, 39-45 mq%
C vitamini, 0,4-0,6 mq% B
1
, 0,06-0,08 mq% B
2
vitaminləri vardır.
Minerallı maddələrdən 122-182 mq% K, 7-9 mq% Mn, 25-30 mq% P, 4-
6 mq% Ca, 0,5 mq% dəmir vardır. 100 qr meyvə 74 kkal və ya 311
kCoul enerji verir. Standartı hələ işlənməyib.
Papayya (Carica papaya, Caricaceae fəsiləsindəndir). Sinonimi
çoxdur, əsasən qovun ağacının meyvəsi adlanır. Vətəni Mərkəzi
Amerika, əsasən Meksikanın cənub hissəsi sayılır. Hazırda tropik iqlimə
malik bütün ölkələrdə becərilir. Dünyada hər il 4 milyon ton papayya
istehsal olunur. Meyvəsi giləmeyvədir. Forması uzunsov-oval,
armudaoxşar və ya yumru-ovaldır. Daxilində çoxlu xırda qara acı dadlı
toxumları var. Qabığı hamar, dərivari, yetişməmişlərdə yaşıl, yetişdikdə
isə sarı və ya narıncı rəngdə olur. Ətliyi sortundan asılı olaraq ağ-
sarımtıl və ya narıncı rəngdə, yumşaq, zərif, şirəli, kifayət qədər şirin
olub, qovunu xatırladır. Bir ədədinin kütləsi 100 qr-dan 1000 qr-a qədər,
bəzi hallarda 5-9 kq-a qədər olur. Sortlarından Solo, Sunrise Solo,
Masumoto Solo, Betty, Amazon Red, Bahia, Hortus Gold, Red Panama
və s.
Tərkibində 86-90% su, 10-12% karbohidrat, o cümlədən 2-10%
şəkər, 0,4-0,7% zülal, 0,6-0,7% pektinli maddə, 0,4-0,6% minerallı
maddə, 0,04-0,15% üzvi turşu (alma və limon), 0,1% yağ vardır.
Vitaminlərdən 50 mq% C və
β-karotinlərdən 2 dəfə az A vitamini
aktivliyində olan 48,2 mq%
β-kriptoksantin vardır. 100 qr meyvəsi 12
kkal və ya 52 kCoul enerji verir.
121
Papayyanın tərkibində proteolitik ferment papain olduğu üçün
qidanın həzminə kömək etdiyindən pəhrizi desert qida kimi məsləhət
görülür. Saxlanılma müddəti 10-13
0
C-də və 90% nisbi rütubətdə 13-20
gündür.
Çörək ağacı (Artocarpus communis və ya A. altilis, Moraceae
fəsiləsindəndir). Vətəni Malay arxipelaqıdır. Cənubi Asiyada daha çox
becərilir və əhalinin qidasında mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Çörək ağacı diametri 15-30 sm olan darəvi formada mürəkkəb
meyvə əmələ gətirir. Qabığı yaşıl, sarımtıl-yaşıl və ya qəhvəyi
rəngdədir. Ətliyi xəmirəoxşar sarımtıl kütlədən ibarətdir. Daxilində 2-3
ədəd şabalıd boyda iri toxumu olur. Meyvəsinin iyi xoşagəlməyəndir.
Meyvəsi kulinariyada tərəvəz kimi bişirilmiş halda istifadə olunur.
Bəzən onu torpağa basdırıb pendir kimi fermentləşdirdikdən sonra
yeyirlər.
Tərkibində 16,8-17,9% karbohidrat, 1,3-1,5% zülal, 0,9% minerallı
maddələr, 0,2-0,3% yağ, 22 mq% C, 0,2 mq% B
1
, 0,04 mq% B
2
, 0,02
mq%
β-karotin, 422 mq% kalium, 36 mq% fosfor vardır. 100 qr-ı 76
kkal və ya 323 kCoul enerji verir. 13-14
0
C-də, 85-90% nisbi rütubətdə
15-20 gün saxlamaq olar.
126
IV FƏSIL. YABANI MEYVƏ VƏ GILƏMEYVƏLƏR
Əhalinin yüksək keyfiyyətli meyvə-giləmeyvə və onların emalı məhsulları
ilə təmin edilməsində həmin məhsulların istehsalının artırılması əsas yerlərdən
birini tutur. Məhz buna görə meyvə-giləmeyvə və üzüm istehsalının artırılması,
habelə yabanı meyvə, giləmeyvə, göbələk və dərman bitkiləri tədarükünün
genişləndirilməsi mühüm məsələlərdən biridir.
Azərbaycan ərazisi Böyük və Kiçik Qafqazın, Talış dağlarının meşələri və
eləcə də Kürqırağı tuqay meşələri ilə geniş sahələrdə əhatə olunmuşdur. Həmin
meşələrdə bir çox yabanı meyvə və giləmeyvə yetişir ki, onlardan da müxtəlif
yeyinti məhsulları istehsal etmək olar. Meşə alması, armud, əzgil, yemişan, alça,
zoğal, albalı, meşə üzümü, itburnu, qarağat, çaytikanı, böyürtkən, moruq, meşə
çiyələyi, yabanı fındıq, şabalıd, fıstıq, yunan qozu, yabanı nar, xırnik, iydə, innab,
ağ və qara tut belə meyvələrə misal göstərilə bilər. Bu meyvələrin bir çox mədəni
sortları da mövcuddur, lakin yabanı növlər bu vaxta qədər dəqiq və geniş surətdə
öyrənilməmişdir.
Azərbaycanın bir çox rayonlarında zoğal, yabanı alma, nar, böyürtkən,
itburnu, çaytikanı, yabanı fındıq və başqa meyvə-giləmeyvələr tədarük edilir, lakin
onların miqdarı ehtiyatından qat-qat azdır. Bir çox qiymətli meyvə-giləmeyvələr
isə tamamilə tədarük edilmir. Yerli əhali öz ehtiyaclarını ödəmək və kolxoz
bazarlarında satmaq üçün az miqdarda yabanı meyvə-giləmeyvə toplayırlar, külli
miqdarda meyvə-giləmeyvə isə meşələrdə çürüyüb xarab olur.
Bu sahədə əsas vəzifə respublika ərazisində yabanı meyvə və giləmeyvə
ehtiyatını öyrənmək və onları tədarük edib, səmərəli istifadəsini təşkil etməkdən
ibarətdir.
127
Bir çox elmi-tədqiqat və tədris institutları yabanı meyvə-giləmeyvələrdən
səmərəli istifadə olunması məsələsi ilə əlaqədar tədqiqat işləri aparır. Yabanı
meyvələr həm yeyinti sənayesi, həm də texniki-dərman məhsulları istehsalı üçün
xammal kimi öyrənilir. Hazırda əsas məsələ yabanı meyvələrin tədarükünü
artırmaqdan və onlardan səmərəli istifadə yollarını aşkar etməkdən ibarətdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan ərazisində bitən yabanı meyvə və
giləmeyvələr haqqında məlumata pərakəndə şəkildə, az da olsa, müxtəlif
ədəbiyyatlarda, dövri mətbuatda və elmi-tədqiqat işlərində rast gəlinir. Bəzi yabanı
meyvələr haqqında isə azərbaycan dilində heç bir məlumat yoxdur.
Dərsliyin bu bölməsində Azərbaycan ərazisində bitən yabanı meyvə-
giləmeyvələrin mənşəyi, yayılması, qısa botaniki və bioloji təsviri, kimyəvi tərkibi,
tədarük müddəti və istifadə olunması haqqında məlumat verilir.
4.1. Yabanı meyvələrin təsərrüfat əhəmiyyəti
Meyvələr insan qidasında mühüm yer tutur. Buna görə də yabanı meyvələr
qədim zamanlardan bəri insanlar tərəfindən qida məhsulu kimi istifadə edilir.
Mədəni halda becərilən meyvələr kimi, yabanı meyvələrin də tərkibində insan
orqanizmi üçün zəruri olan qidalı maddələr – şəkərlər, azotlu maddələr, yağlar,
üzvi turşular, fermentlər, vitaminlər, ətirli, pektinli və mineral maddələr vardır.
Əhalinin təzə və emal edilmiş meyvə-giləmeyvələrə olan tələbatının ödənilməsində
yabanı meyvələrdən istifadə olunmasının böyük xalq təsərrüfat əhəmiyyəti vardır.
Əvvəla, yabanı meyvələrdən istifadə olunması üçün qabaqcadan heç bir
kapital qoyuluşu tələb olunmur. Yalnız həmin meyvələri tədarük edib müvafiq
sənaye müəssisələrində emalını təşkil etmək lazımdır. Ikincisi, yabanı meyvələrin
tədarükünə sərf olunan xərc, yəni onun maya dəyəri mədəni meyvələrin
becərilməsinə sərf edilən xərcdən ikiqat azdır.
128
Yabanı meyvələr həm təzə halda, həm də emal olunduqdan sonra istifadə
edilir. Bir çox yabanı meyvələrin müalicəvi xassələri də vardır, buna görə də
həmin meyvələr dərman bitkisi kimi də tədarük edilir.
Yabanı meyvələr kimyəvi tərkiblərinə görə çox da yüksək kaloriliyə malik
deyillər. Lakin onların tərkibində külli miqdarda bioloji aktiv maddələr –
vitaminlər, minerallı maddələr, fitonsidlər və s. vardır. Buna görə də yabanı
meyvələr sağlam insanların qidasında, müalicəvi qidalanmada, uşaqların və
yaşlıların qidasında və piylənməyə qarşı istifadə edilir.
Son illərdə meyvələrin qidalılıq dəyəri haqqındakı mülahizələr genişlənmiş
və müəyyən edilmişdir ki, başqa qida məhsulları ilə qəbul olunan meyvə-
giləmeyvələr qidanın həzmini yaxşılaşdırır, zülalların, yağların və minerallı
maddələrin mənimsənilməsinə kömək edir.
Kimyəvi tərkibcə zəngin olan yabanı meyvə-giləmeyvələr yeyinti məhsulları
istehsalı üçün hərtərəfli istifadə oluna bilər. Yabanı meyvə-giləmeyvələrdən
meyvə-giləmeyvə şirəsi, meyvəli içkilər, ekstraktlar, şərbətlər, meyvə-giləmeyvə
şərabları, marmelad, pastila, mürəbbə, cem, jele, povidlo, karamel üçün içlik,
meyvə-giləmeyvə konservləri, kompotlar, qurudulmuş meyvə, dondurulmuş
meyvə-giləmeyvə, texniki və yeyinti yağları istehsal etmək mümkündür.
Yeyinti məhsulları istehsalı üçün xammal olmaqla yanaşı, yabanı
meyvələrdən itburnu, çaytikanı, moruq, çiyələk, qaragilə, heyva tumu və s.
əczaçılıq sənayesində qiymətli xammal hesab edilir.
Yabanı meyvə ağacları və kolları həm də balverən bitki kimi də böyük
əhəmiyyətə malikdir. Polifloralı balın müxtəlifliklərindən olan meşə və bağ balı
yüksək keyfiyyətli hesab edilən çiçək balı adı ilə satışa verilir. Həmin balı arılar
yabanı meyvə-giləmeyvələrin çiçəklərinin nektarından hasil edirlər.
Bir çox yabanı meyvə ağaclarının oduncağı xarratçılıqda qiymətli material
hesab edilir. Zoğal, əzgil, armud, qoz, fındıq, şabalıd və s. meyvə ağaclarının
oduncağından yüksək keyfiyyətli mebel, bəzəkli töhfələr, məişətdə işlədilən
müxtəlif məmulatlar (qaşıq, oxlov, tabaq, təknə və s.) hazırlanır. Yabanı meyvə-
129
giləmeyvə ağaclarının bir əhəmiyyəti də ondan ibarətdir ki, onlardan yüksək
keyfiyyətli calaq materialı kimi istifadə edilir və müvafiq meyvə-giləmeyvələrin
mədəni sortları artırılır.
4.2. Yabanı meyvələrin təsnifatı
Müxtəlif coğrafi ərazidə yetişən yabanı meyvələrə həsr olunmuş
ədəbiyyatlarda meyvələr müəyyən ardıcıllıqla verilir. Bir çox müəlliflər yabanı
meyvələri meyvənin adının baş hərfi üzrə əlifba sırası ilə izah edirlər. Digər
müəlliflər isə nisbətən daha çox yayılmış meyvədən başlayaraq onların tutduqları
sahəyə və tədarükünün miqdarına görə şərh edirlər. Azərbaycan ərazisində
müxtəlif yabanı meyvə-giləmeyvə yetişir. Həmin meyvələrin öyrənilməsini
asanlaşdırmaq məqsədilə biz onları əmtəəşünaslıqda qəbul olunmuş təsnifata
uyğun olaraq aşağıdakı kimi qruplaşdırırıq.
1.
Tumlu(tumlu) meyvələr. Bu qrupa yabanı meşə alması, adi və ya meşə
armudu, uzunsov və ya adi heyva, yabanı və ya adi əzgil, yemişan, üvəz və
b. aiddir.
2.
Çəyirdəkli meyvələr. Bu qrupa adi ərik, adi albalı, yabanı gilas, həqiqi zoğal,
yabanı alça, göyəm və ya tikanlı gavalı və b. aiddir.
3.
Giləmeyvəlilər – 3 yarımqrupa bölünürlər:
həqiqi giləmeyvələr – meşə və Amur üzümü, adi zirinc, firəng üzümü,
çaytikanı, qara və qırmızı qarağat, itburnu, qaragilə, sumaq və b.
mürəkkəb giləmeyvələr – böyürtkən, adi və ya meşə moruğu və b.
qeyri-həqiqi giləmeyvələr – meşə çiyələyi və b.
4.
Qərzəkli meyvələr – 2 yarımqrupa bölünürlər:
sümükqabıqlılar – yunan qozu, badam, həqiqi püstə, Şərq fıstığı, yeyilən şabalıd
və b.
həqiqi bərkqabıqlılar – adi meşə fındığı, pekan və b.
130
5.
Subtropik meyvələr. Bu qrupa yabanı nar, əncir, xırnik (Qafqaz xurması),
innab, daryarpaq iydə, ağ və qara tut və b. aiddir.
Azərbaycanda daha çox yayılmış yabanı meyvə və giləmeyvələr: adi ərik,
uzunsov və ya adi heyva, alça, adi zirinc, qırmızı yemişan, Şərq fıstığı, Amur
üzümü, meşə üzümü, mahaleb albalısı, çöl albalısı, nar, adi və ya meşə armudu,
böyürtkən, meşə çiyələyi, həqiqi şabalıd, adi zoğal, firəng üzümü, meşə fıstığı,
daryarpaq iydə, adi moruq, yabanı badam, adi badam, adi əzgil, çaytikanı, Yunan
qozu, pekan, qara qarağat, qırmızı qarağat, sumaq, göyəm, qara tut, ağ tut, innab,
həqiqi püstə, xırnik, yabanı gilas, itburnu, dərgil, meşə alması.
Yuxarıda adları qeyd edilənlərdən başqa Azərbaycanda nisbətən az yayılmış
mərsin (brusnika), gəndəlaş (buzina), su qozu (vodyanoy orex), cır mərsin
(qolubika), bigəvar və ya yabanı quşqonmaz (iqlitsa), şimal moruğu (kostyanika),
Qafqaz qaragiləsi (kafkazskaya çernika), qaragilə və ya mərcanı (çernika),
başınağacı (kalina), dağdağan (karkas), şanagüllə (lotos), dəfnəgilas (lavrovişnya),
cökə (lipa), küsdüm (mimoza), qara quşüzümü (paslen çernıy), üvəz və ya
quşarmudu (ryabina), qaraçöhrə (tiss) və s. bu kimi yabanı meyvə-giləmeyvələr də
bitir.
Yabanı meyvələri onların təyinatına, istifadəsinə, kimyəvi tərkibinə və başqa
göstəricilərinə görə də qruplaşdırmaq olar.
4.3. Azərbaycanda yetişən yabanı meyvələrin səciyyəsi
4.3.1. T0xumlu(tumlu) meyvələr
Yabanı meşə alması. Alma qızılgülçiçəklilər fəsiləsindən olub, 30-dan çox
növü vardır. Yabanı formalardan meşə, Şərq, Sibir, Çin və ya gavalıyarpaq alma
növləri daha çox yayılmışdır. Azərbaycanda, əsasən Şərq alması bitir.
Böyük və Kiçik Qafqaz sıra dağlarının, həmçinin Talış dağlarının
meşələrində alma ağacları çoxdur. Bunlar meşə ağacları içərisində ya qarışıq və ya
131
da xalis almalıqlar şəklində bitir. El arasında «almalıq» adı ilə tanınmış bir neçə
meşə sahələri vardır.
Yabanı alma aprelin axırı, mayın əvvəllərində çiçəkləyir. Eyni zamanda
yarpaqlar da əmələ gəlir. Meyvəsi sentyabrın sonu, oktyabrın əvvəllərində yetişir.
Ağacı 5-10 yaşından meyvə verir. Alma çarpaz tozlandığından yabanı almaların
müxtəlif formaları vardır. Əsasən yumru, yastı-yumru, yumurtavari və başqa
formalarda olur. Yabanı almanın diametrə görə ölçüsü orta hesabla 2 sm-dir (1-dən
2,5 sm-ə qədər). Iri ağaclar orta hesabla 30-50, bəzən isə 100 kq-a qədər məhsul
verir. Meyvələri yaşıl, ağ-sarımtıl, qırmızı və ya qarışıq rəngdədir. Lakin, əsasən
yaşıl-sarı rəngdə olur. Əsas rəngdən başqa, üzərlərində qırmızı yanaq və ya xətlər
olur. Qabığının altında müxtəlif rəngli xallar, nöqtələr ola bilər. Dad və ətrinə görə
müxtəlif formalar bir-birindən fərqlənirlər. Dadı turşa-şirin, ətirlidir. Ətliyi bərk,
tam yetişdikdə isə yumşaq və pürevari olur. Meyvə yuvacığında bir neçə
arakəsmələr var. Onların hərəsində bozumtul-qəhvəyi rəngli bir toxum yerləşir.
Yabanı almanın tərkibində 7-14% şəkər (fruktoza, qlükoza, saxaroza), 2,4%
üzvi turşu (alma, şərab, limon və s.), 3%-dən çox pektinli maddə, 30-80 mq% C,
B
1
, B
2
vitaminləri, karotin (provitamin A), aşılayıcı maddələr, dəmir, fosfor və
kalsium duzları, toxumunda isə 23-33% yağ vardır. Üzvi turşuların çox olması
yabanı almadan təzə halda istifadəni məhdudlaşdırır. Lakin uzun müddət
saxladıqda biokimyəvi proseslərin nəticəsində dadı yaxşılaşır.
Yabanı almadan şirə, kvas, şərbət, ekstrakt, mürəbbə, povidlo və həmçinin
meyvə-giləmeyvə şərabları (məsələn, sidr) hazırlanır. Tərkibində pektinli
maddənin çox olması onu marmelad, pastila və jele istehsalında qiymətli xammal
edir.Yabanı alma qurusu çay və qəhvə içkiləri üçün də işlədilir.
Yabanı alma xalq təbabətində geniş tətbiq olunur. Ondan mədə-bağırsaq
xəstəliklərinə, qan azlığına və başqa xəstəliklərə qarşıi sifadə edilir. Bişirilmiş
alma və ya onun çayı soyuqdəyməyə və öskürəyə qarşı effektli dərmandır.
132
Almanın oduncağının rəngi və forması gözəl olduğundan böyük təsərrüfat
əhəmiyyəti vardır. Alma, həmçinin bahar fəslində bol nektar verən bal bitkisi də
hesab edilir.
Meşə armudu. Armud qızılgülçiçəklilər fəsiləsindəndir, 30-dan çox növü
vardır. Bu armudun ən çox yayılmış növlərindən Rus, Qafqaz, Ussuriya, Çin,
söyüdyarpaqlı və kirkan armudunu göstərmək olar. Azərbaycanda ən çox Qafqaz
meşə armudu, bəzi rayonlarda isə söyüdyarpaqlı armud (Dəvəçi, Şirvan, Cənubi
Qarabağ meşələrində) və Kirkan armudu (məsələn, Talışda) yetişir. Qafqaz armudu
Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının meşələrində böyük sahələri tutur.
Yabanı armud aprelin axırlarında çiçəkləyir. Çiçəkləri ağdır. Yarpaqları ilə
birlikdə əmələ gəlir. Meyvələri payızda yetişir. 6-10 yaşından baş verir. Hər ağacı
10-40 kq və daha çox meyvəsi olur. Tumları ilə çoxalır. Yabanı armud ağacının
50-80 il, bəzən 150-300 il ömrü olur.Meyvələri armudu, yumru və konusvari olur.
Rəngləri yaşıl, sarı, bəzən qırmızımtıl yanaqlı və yaxud pas ləkəlidir. Saplağı
armudun özündən uzundur. Ətliyində çoxlu daşlaşmış toxumalar vardır. Dadı şirin,
turş və ya meyxoşdur. Yabanı armud meyvəsinin formasına, rənginə, dadına və
başqa xassələrinə görə müxtəlif formalar yaradır. Beş hissədən ibarət meyvə
yuvasının hər birində 1-2 ədəd boz və ya parlaq qara rəngli toxumu olur. Meyvələr
dərildikdən sonra yetkinləşir, xüsusi dad və ətir kəsb edir.
Yabanı armudun tərkibində 6-13% şəkər (əsasən qlükoza və fruktoza), 0,12-
0,19% (bəzən 1,3%-ə qədər) üzvi turşu (alma və limon) , azotlu, aşılayıcı və
rəngləyici, pektinli və mineral maddələr, karotin, vitamin C və B
1
vardır.
Toxumunda 12-21% yağ olur.
Yabanı armud kompot, meyvə içkiləri üçün cövhər, kvas, meyvə şərabı,
sirkə və s. məhsulların istehsalında istifadə edilir. Yabanı armudun tərkibində 4%-ə
qədər pektinli maddə olduğundan, ondan povidlo, sukat, marmelad, pastila,
karamel üçün içlik və eləcə də mürəbbə hazırlamaq mümkündür. Qovrulmuş
tumları qəhvənin, qurudulmuş meyvəsi isə çayın əvəzedicisi kimi işlədilir.
133
Xalq təbabətində armuddan ishal əleyhinə və sidikqovucu kimi böyrək
xəstəliklərində istifadə olunur. Armudun tərkibində fitonsidlər də tapılmışdır.
Armudun oduncağı ağır, elastiki, qırmızı-qonur rəngli olub, yaxşı
parlaqlaşdırıla bilir. Ondan keyfiyyətli mebel, musiqi alətləri və bir çox məmulat
hazırlanır. Armudun oduncağı yaxşı qatlanır və çatlamır.
Armud, həmçinin balverən bitki kimi də məşhurdur. Çiçəklərinin pis ətri
olmasına baxmayaraq, bahar fəslində arılar üçün yaxşı nektar və çiçək tozcuğu
mənbəyi hesab edilir. Armudun ağac qabığından qəhvəyi, yarpaqlarından isə sarı
rəngli boyaq (parça üçün) alınır.
Adi heyva. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsindəndir. Meyvə bitkisi kimi 4000 ildir
ki, məlumdur. Yabanı halda ən çox şərq yarımkürəsində daha çox bitir. Böyük
Qafqazın şərq hissəsində, Mərkəzi Zaqafqaziyada və Talışda yetişir. Mədəni halda
dünyanın bir çox ölkələrində becərilir.
Azərbaycanda heyvanın yabanı formaları çoxdur. Lakin bunlar az
öyrənilmişdir. Heyvanın az öyrənilməsi onun meyvəsinin az qiymətləndirilməsidir.
Lakin heyvanın təsərrüfat əhəmiyyəti böyükdür.
Heyva may ayında çiçəkləyir. Çiçəkləri iri ağ və çəhrayı olur. Ətirlidir.
Meyvəsi sentyabr-oktyabrda yetişir. Heyvanın yabanı formaları xırda olmaqla,
uzun müddət saxlandıqda ətri yaxşılaşır. Meyvələri yumru, uzunsov və armud
şəklində, rəngi yaşıl, açıq və ya tutqun sarı olur. Meyvənin üstü boz, tünd sarı və
ya tünd qəhvəyi rəngli pənbə ilə örtülüdür. Ətliyi ağ və ya sarımtıl, əvvəlcə bərk,
lakin qalıb yetişdikcə yumşalır. Ətliyində daşlaşmış bərk toxumalar vardır. Dadı
şirin, turşa-şirin və gər (büzüşdürücü) olur.
Toxum yuvası beşdir. Içərisində boz və ya qara-darçını rəngli toxumlar
yerləşir. Toxumlar lığablıdır (yağlı-horralıdır).
Heyvanın tərkibində 5-12,2% şəkər, o cümlədən 2,14% qlükoza, 6,27%
fruktoza və 0,64% saxaroza, 0,85-1,22% üzvi turşu (alma, limon), 0,35-1,25%
aşılayıcı maddə, 0,27-0,45% pektinli maddə, 0,51-0,85% minerallı maddə, o
cümlədən 30 mq/kq dəmir, 1,4 mq/kq mis, 20 mq% vitamin C, karotin vardır.
134
Heyvanın, əsasən qabıq hissəsində toplanmış enant-etil və pelarqon-etil efiri onun
ətrini əmələ gətirir.
Heyvadan bişirilmiş halda(bəzən külləmə formasında) istifadə edirlər.
Heyvanın meyvəsi marmelad, jele, povidlo, sukat, mürəbbə, kompot, cem
hazırlamaq üçün qiymətli xammaldır. Heyvanın ətri daha kəskin olduğundan, alma
və armuddan hazırlanan məhsullara xoş dad və ətir vermək üçün ondan bir qədər
qatılır.
Azərbaycanda heyvadan bir çox xörəklərin hazırlanmasında istifadə edilir (ət
və quş xörəklərinə qarnir kimi, qiymələnmiş heyvanın hazırlanmasında, kələm
dolmasının yanında və s.).
Heyvanın tərkibində dəmir çox olduğundan onun ekstraktı qan azlığında
istifadə olunur. Dərman məqsədi ilə heyvanın tumları mədə-bağırsaq, ürək-damar
xəstəliklərində, tənəffüs yollarının iltihabında yumşaldıcı və bəlğəmgətirici
öskürək dərmanı kimi tətbiq edilir. Heyvanın yarpaqlarından dəmlənmiş çaydan
bronxial astma xəstəliyində və ürək ağrılarına qarşı, oduncağının qabığından
hazırlanmış çaydan isə mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edirlər.
Heyva balverən bitki kimi də qiymətləndirilir. Hər gülü orta hesabla 3,5-5,5
mq nektar verir. Nektarı şirin, şəffaf, yüngül və ətirli olduğundan arılar tərəfindən
yaxşı toplanır. Lakin heyvanın çiçəkləri az olduğundan hər hektardan 15-18 kq bal
hasil edilə bilər.
Heyvanın oduncağı ağ rəngdədir. Bəzi xarratlıq məmulatının
hazırlanmasında istifadə edilir.
Yabanı əzgil. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsindəndir. Yabanı halda Qafqazda,
Kiçik Asiyada, Krımda, Türkmənistanda, Balkan yarımadasında, Şimali Iranda
bitir. Yabanı əzgil Azərbaycanın şimal və cənub rayonlarının dağlıq meşələrində
yayılmışdır. Mədəni halda Azərbaycanda, Avropanın bir çox ölkələrində və ABŞ-
da becərilir. Azərbaycanda yabanı formaların və mədəni sortların bir çox növ
müxtəliflikləri vardır.
135
Yabanı əzgil aprel ayında yarpaqlayır və mayın əvvəllərində çiçəkləyir.
Meyvələri oktyabrın axırı və noyabrın əvvəllərində yetişir. Meyvəsi boz-darçını
rəngdədir, üstü azacıq incə tüklərlə örtülür, diametri 2,5-5,0 sm-dir. Meyvələri
yumru, yastı-yumru və ya armudşəkilli olur. Hər meyvənin birtoxumlu beş
çəyirdəyi vardır. Meyvənin ətliyi bərkdir, tərkibində aşılayıcı maddə olduğundan
ağız büzüşdürücüdür. Lakin dərilib saxlandıqdan sonra və ya meyvəni şaxta
vurduqda yumşalır və dadı şirin olur. Yabanı əzgilin tərkibində 8,2-9,4% şəkər,
1,8-2,1% üzvi turşu, aşılayıcı, rəngləyici və pektinli maddələr vardır. Yetişib ötmüş
əzgildə şəkər və üzvi turşu nisbətən azdır. Yetişib ötdükdə sirkə turşusu və spirt
əmələ gəlir ki, bunlar da meyvəyə spesifik iy verir. Əzgildə karotin (provitamin A)
və C vitamini də vardır.
Yabanı əzgili həm təzə halda yeyir və həm də emal edirlər. Əzgildən pastila,
povidlo, kompot, konfet və karamel içliyi, sirkə, sidr, tamlı yeyinti ekstraktı və s.
məhsullar hazırlanır. Əzgil tumunda 25% yağ, aşılayıcı və ekstraktlı maddələr
olduğundan qəhvə əvəzedicilərində işlədilə bilər.
Əzgildən müalicəvi məqsədlə qidanın yaxşı həzmi və bağırsaqların
fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq üçün istifadə olunur. Kal meyvələri mədə-bağırsaq
xəstəliklərində, xüsusən ishala qarşı tətbiq edilir. Əzgilin yarpaqlarından
dəmlənmiş çayla boğazı yaxalayırlar.
Əzgilin yarpaqlarından və kökündən qəhvəyi və yaşıl boyaq alınır.
Oduncağının qabığı və yarpaqları aşılayıcı maddələrlə zəngin olduğundan dərilərin
aşılanmasında, oduncağı isə xarratlıqda xırda məmulatların hazırlanmasında
istifadə edilir.
Əzgil, həmçinin balverən bitkidir. Onun çiçəklərindən toplanan nektar ətrinə
və şəffaflığına görə başqa nektarlardan geri qalmır.
Yemişan. Qızılgülçiçəklilər fəsiləsindəndir. Şimali Amerikada 200-dən çox
müxtəlif ağac və kol növləri yayılmışdır. Qafqazda 14, Azərbaycanın dağ-meşə
rayonlarındai sə 9 növü yayılmışdır. Azərbaycanda cır yemişanların forma
137
müxtəliflikləri çoxdur. Iri meyvəli yemişanlar isə dağlıq rayonlarda bağ
meyvəsi kimi becərilir.
Yemişan may-iyunda çiçəkləyir. Çiçəkləri ətirli, ağ və çəhrayıdır.
Meyvələri sentyabr-oktyabrda yetişir. Meyvələri qırmızı və qaradır.
Meyvələri yumru və bir qədər yastı olur. Ətliyi yumşaq və bir qədər
kövrəkdir. 3-4 ədəd çəyirdəyi (bəzən 2 və ya 5 ədəd) vardır. 10-15
yaşından meyvə verir və 200-300 il ömür sürür.
Yemişanın meyvələri xoşa gələn dadlı, şirəli, şirin və meyxoşdur.
Yemişanın tərkibində 3,78-7,97% şəkər (əsasən qlükoza və fruktoza,
saxaroza azdır), 0,46-0,81% üzvi turşu (alma, limon, şərab və s.), 0,46%
aşılayıcı və rəngləyici maddə, 1,5% pektinli maddə, 2,3% sellüloza,
0,92% azotlu maddə, 1,26% pentozanlar vardır. Yemişanda, həmçinin
fitosterinlər, flavonoidlər, saponinlər, qlükozidlər, karotin, xolin, vitamin
C və b. maddələr vardır. Yemişanın toxumunda 30-37% yağ vardır.
Çiçəklərində isə 1,5% efir yağı olur.
Yemişan təzə halda yeyilir, ondan kompot və kisel, lavaşana
hazırlanır, sirkə qoyulur və araq çəkilir. Meyvələrini qurudub
üyütdükdən sonra, unla qarışdırıb çörək bişirirlər. Qovrulmuş
meyvələrdən qəhvə əvəzedicisi, yarpaqlarından isə çay içkisi hazırlamaq
olar.
Yemişan meyvəsindən ürək ağrılarında vəya xroniki ürək
xəstəliyində çay kimi dəmləyib içirlər. Müasir təbabətdə yemişanın
tinkturasından və ekstraktından hipertoniyada geniş istifadə olunur.
Yuxusuzluğa, ürək əsəblərinə qarşı tətbiq edilir. Son zamanlar müəyyən
edilmişdir ki, yemişan ekstraktı qanda xolesterini azaldır. Ona görə də
138
yemişandan aterosklerozun müalicəsi və profilaktikasında da istifadə
olunur.
Yemişan qiymətli balverən bitki olub, hər çiçəyi 0,5 mq nektar
verir. Nektarın tərkibində 64,4% şəkər olur.
Yemişanın oduncağı bərk və möhkəm olduğundan, xarrat
məmulatının hazırlanmasında işlədilir. Yemişanın yarpaqlarından və
oduncağının qabığından alınan boya maddəsi parçaları qırmızı və
qəhvəyi çalarlı rəngləyir.
|