0 Ə-C.İ.Əhmədov N. T.Əliyev m e y V ə V ə t ə r ə V ə z I n ə M t ə Ə Ş Ü nasl I ğ I (Dərslik)



Yüklə 3,77 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/30
tarix01.01.2017
ölçüsü3,77 Mb.
#4002
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30

2.8. Paxlalı və dənli tərəvəzlər 

 

Bu qrupa göy noxud, göy lobya, paxla və şəkərli qarğıdalı aiddir.Bu tərəvəzləri tam yetişməmiş 



dərirlər. 

Başqa tərəvəzlərdən fərqli olaraq bunların tərkibində zülalın və  şəkərin miqdarı çox olur. 

Vitaminlərdən K, B

1

, B



2

 və 20-60 mq% C vitamini vardır. Təzə halda istifadə edilir və konserv istehsalına 

verilir. Qəlyanaltı və salat hazırlamaq üçün istifadə edilir. Göy noxudda 6% nişasta və 6,5% azotlu maddə 

olur. Bundan başqa 5,8% şəkər, 1% sellüloza, 0,4% mineral maddə var. 



Tərəvəz noxudunun (Pisum Sativum) 1000-dən çox sortu vardır ki, bunlar da müxtəlif qruplara, 

sortlara və tiplərə bölünürlər. Göy noxudun iri toxumlu sortlarından Tomas, xırdatoxumlu sortlardan 

Qalib, tezyetişən konservlik göy noxud, Zümrüdü, Bores, Merqet və s. göstərilə bilər. 

Dairəvi xırdatoxumlu göy noxud sortlarından May-13, tezyetişən yaşıl-33, konservlik, Rostov və 

s.-dir. 

Tərəvəz lobyasının (Phaslolus vulgaris L. Savi.) vətəni Amerikadır.  Əsasən Zaqafqaziyada, 

Moldaviyada, Şimali Qafqazda, Ukraynada və Rusiyanın Mərkəzi qaratorpaq zonasında və Uzaq Şərqdə 

yayılmışdır. 

Tərəvəz lobyasının tərkibində 90,0% su, 4,06% zülal, 4,3% karbohidrat, o cümlədən 1% şəkər, 

0,2% yağ, 1,0% sellüloza, 0,7% mineral maddə vardır. Lobya zülalı  əvəzedilməz aminturşuları ilə 

zəngindir. Lobyada, həmçinin 0,3-0,4 mq% karotin, 23-28 mq% C, B

1

, B


2

, K vitaminləri vardır. Mineral 

maddələrdən 44 mq% fosfor və 1,1 mq% dəmir var. 

Geniş yayılmış sortlarındanTriumf, Qribov, Karlik, Moskva, Siyrımsız Saksa, Koma lobyası 

(piyada lobya), yaşıl-qabıq və s. göstərilə bilər. 

Paxla (Vicia Faba L.) əsasən sous, sup və konservləşdirmə üçün işlədilir. Tərkibində faizlə: su – 

83, zülal – 6,0, şəkər – 2,0, nişasta – 6,5, sellüloza – 2,0, mineral maddə – 0,7 və 10 mq% C vitamini 

(bəzən 23 mq%-ə çatır) vardır. Burada, həmçinin 0,1 mq% B

1

, 0,05 mq% B



2

, 0,006 mq% PP və 6,3 mq% 

karotin vardır. 

Əsas sortlarından ağ və yaşıl Vindzor, qara Rusiya və Belorusiya sortlarını göstərmək olar. 



Şəkərli qarğıdalı (Zea mays L. var Saccharata) dənli tərəvəz adlanır. Əsasən bişmiş, qızardılmış 

və konservləşdirilmiş halda işlədilir. 

Şəkərli qarğıdalını elə  yığmaq lazımdır ki, onun tərkibində nişastanın miqdarı 4-5%-dən çox 

olmasın. 

Şəkərli qarğıdalı dərilən kimi satışa  verilməlidir. Çünki şəkərli qarğıdalı 1 sutka ərzində 0

0

C-də 



8%, 20

0

C-də isə 25% şəkər itirir. 



Tezyetişən sortlarından  Şimal pioneri, orta tezyetişən sortlardan Qızılı tezyetişən-401, Kuban, 

ortayetişən sortlardan Naqrada-97, Hibrid-406 və 418, Ağdənli-95 sortu isə gecyetişən sorta aiddir. 



 

 

74



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

75



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

76



 

 

 



 

 

77



 

 

 

 

78



 

 

79



 

 

80



III FƏSIL. TƏZƏ MEYVƏLƏR 

 

Təzə meyvələri quruluşlarına, bioloji xüsusiyyətlərinə  və coğrafi yetişmə 



zonalarına görə qruplaşdırmaq olar. Əmtəəşünaslıqda meyvələri aşağıdakı kimi 

təsnif edirlər: 

1.

 

Toxumlu (tumlu) meyvələr. Bu meyvələr  şirəli  ətli hissədən və içərisində 



toxum yerləşən toxum kamerasından ibarətdir. Bu qrupa alma, armud, 

heyva, əzgil, üvəz və yemişan aiddir. 

2.

 

Çəyirdəkli meyvələr. Bu meyvələrin şirəli ətli hissəsinin daxilində çəyirdək 



yerləşir. Bu qrupa gilas, albalı, ərik, şaftalı, gavalı, göyəm, cır gavalı, alça, 

zoğal aiddir. 

3.

 

Giləmeyvələr. Quruluşundan asılı olaraq 3 yarımqrupa bölünürlər. 



 

Həqiqi,  əsl giləmeyvələr. Bunların meyvəsi qabıqdan, sulu ətli hissədən və 

daxildə yerləşən 1-7 ədəd toxumdan ibarətdir. Bu qrupa üzüm, qarağat, firəng 

üzümü, quşüzümü, qaragilə, mərsin, cırmərsin, çaytikanı və zirinc aiddir. 

 

Mürəkkəb giləmeyvələr. Bu meyvələr ümumi meyvə özəyi üzərində yerləşən və 



hər birinin içərisində kiçik toxumu olan bir neçə  xırda gilələrin birləşməsindən 

əmələ gəlir. Bu qrupa moruq, böyürtkən, şimal moruğu və sarı böyürtkən aiddir. 

 

Qeyri-həqiqi giləmeyvələr. Bu giləmeyvələrin qeyri-həqiqi toxumları onların 



səthində yerləşir. Bu qrupa bağ çiyələyi və çiyələk aiddir. 

4.

 



Qərzəkli meyvələr (qozmeyvəlilər). Bunların meyvələri birtoxumlu, üzəri 

oduncaqlı və ya dərivari qabıqla örtülü olur. Iki yarımqrupa bölünürlər. 

 

Bərkqabıqlılar. Bunların meyvələri yarpaqşəkilli qərzəklə örtülü olur. Bu qrupa 



fındıq və  yabanı fındıq(meşə fındığı) aiddir. 

 

Sümükqabıqlılar. Bu meyvələrin üzəri qalın  ətli (bəzən də tikanlı) qərzəklə 



örtülü olur. Bu qrupa qoz, badam, püstə, şabalıd, yerfındığı (araxis), fıstıq və şərti 

olaraq sidr qozu aiddir. 

5.

 

Subtropik və tropik meyvələr. 3 yarımqrupa bölünürlər. 



 

Sitrus meyvələrinə limon, portağal, narıngi və qreypfrut aiddir. 



 

 

81



 

Subtropik meyvələrə nar, əncir, yapon xurması (və ya xırnik), zeytun, feyxoa, 

innab, iydə və tut aiddir. 

 

Tropik meyvələrə banan, ananas, manqo və Iran xurması (finik) aiddir. 



Meyvələr iqlim şəraitindən asılı olaraq 4 zonaya bölünür: şimal və  şimal-

şərq, orta, cənub və subtropik. Meyvələr mədəni və yabanı olur. Bioloji nöqteyi-

nəzərdən meyvələrdə pomoloji sortlar, üzümdə isə ampeloqrafik sortlar öyrənilir. 

Müəyyən respublika, ölkə  və vilayətdə becərilmək üçün tövsiyə olunmuş meyvə 

sortuna rayonlaşdırılmış meyvə sortu adı verilir. Meyvələri təyinatına, kimyəvi 

tərkibinə və başqa göstəricilərinə görə də qruplaşdırmaq olar. 

 

3.1. Toxumlu(tumlu) meyvələr 

 

Toxumlu (tumlu) meyvələr meyvə  əkini sahəsinin 50%-dən çoxunu təşkil 



edir. Bu meyvələrin tərkibində olan şəkər, üzvi turşular, vitamin və s. bioloji aktiv 

maddələr onların dad və tam məziyyətlərini yüksəldir. Bu meyvələrin uzun müddət 

saxlanılmağa və daşınmağa davamlılığı il boyu təzə meyvə ilə təchiz etməyə imkan 

verir. Belə meyvələrdən müxtəlif məhsullar – şirə, povidlo, mürəbbə, pastila, 

marmelad, şərab və s. hazırlanır. 

Alma  ən çox yayılmış meyvədir. Ölkəmizdəki meyvə bağlarının 70%-i, 

toxumlu (tumlu) meyvələrin isə 80%-i almanın payına düşür. Alma bioloji 

xüsusiyyətlərinə görə başqa meyvələrdən fərqlənir. Alma çox məhsuldar, az qulluq 

tələb edən, yetişmə müddətinə görə çox uzun dövrü əhatə edən, saxlanılmağa 

davamlı meyvədir. 

Bütün alma növləri gülçiçəklilər fəsiləsindən  (Rosaceae) alma 

yarımfəsiləsinin (Romoideae) Malus cinsinə aiddir. Almanın 33 növü məlumdur və 

bunlardan 6 növü Azərbaycan ərazisində yayılmışdır. 

Meşə almalarından ən çox yayılmışları Sibir, Çin və meşə almalarıdır. Meşə 

alması növlərinin meyvəsi yumru, xırda, günəşə olan tərəfi qırmızıdır. Dadı 

turşməzədir. Sibr almaları isə,  əsasən  Şərqi Sibirdə  və Uzaq Şərqdə yayılmışdır. 


 

 

82



Bunlar qırmızı  və sarımtıl olurlar. Bu növ almalar adından məlum olduğu kimi 

soyuğa daha davamlıdır. 

Çin almaları Avropanın  şimal-şərqində geniş yayılmışdır. 1 almanın çəkisi 

10-20 qram olur. Yumru və ya yumurtavari olur. Əsasən marmelad, mürəbbə, 

şərab və şirə istehsalı üçün yaxşı xammaldır. 

Xalq təsərrüfatı  əhəmiyyəti olan alma, əsasən bağ almasıdır  (Malus 



domestica Borkh). Bu qrupa Sibir almasının bağda becərilən növü, Çin almalarının 

mədəni növü, məxməri Çin almaları aiddir. Bəzi alma sortları isə Miçurinin adı ilə 

bağlıdır. Miçurinin yetişdirdiyi Miçurin kitayka alması 90 qrama qədər çəkidə olur. 

Alma qruluşuna görə başqa meyvələrdən fərqlənir. Almanın qabığı nazik və 

qalın olur. Sıx və qalınqabıqlı alma saxlanmağa davamlıdır. Almanın qabığı bir 

neçə qatdan ibarətdir. Almanın səthi hamar və ya çopur, parıldayan və ya tutqun, 

quru və ya yağlı, müxtəlif qalınlıqda, elastiklikdə və bərklikdə olur. Əgər almanın 

qabığı bərk qalın və sıx olarsa, belə alma daşınmağa və saxlanmağa davamlı olur. 

Belə almalardan Qafqaz, Krım və Çin sortlarını göstərmək olar. Bəzi almalarda 

qabığın altında rəngli nöqtələr olur və bəzən almanın bütün səthini örtür. 

Almanın  əsas göstəricilərindən biri də onun rəngidir. Onun rəngi 

tərkibindəki xlorofil, karotin, antosian və flavon piqmentlərindən asılıdır. Alma, 

əsasən yetişdiyi zaman yaşıl rəngdən sarımtıl-yaşıl, sarımtıl-qırmızı, çəhrayı, tünd 

qırmızı  və s. rəngə çevrilir. Bəzi almaların üzərində  qırmızı  rəngli xətlər, 

bəzilərinin isə bir tərəfi qırmızı  rəngdə, o biri tərəfi isə sarımtıl rəngdə (Qəndil 

Sinan) olur. Lakin Simirenko reniti yetişdikdə belə öz yaşıl rəngini saxlayır. 

Meyvənin saplaq hissəsində çökəklik olur. Saplağın rəngi, uzunluğu, 

qalınlığı almanın sortundan asılı olaraq müxtəlifdir. Almanın saplağının qopması 

onun saxlanma müddətini azaldır. 

Saplağın  əks tərəfində çiçək kasacığı  və 5 ləçəkdən ibarət çiçək yerləşir. 

Almanın sortundan asılı olaraq çiçək açıq, yarımaçıq və bağlı olur. Çiçəkdən 

saplağa qədər boşluğu olan borucuq keçir ki, bunun da daxili hava ilə doludur. 

Çiçəyi açıq olan alma sortları saxlanma zamanı daha çox zədələnir. 


 

 

83



Almanın ətli hissəsinin daxilində özək yerləşir ki, bu da toxum yuvasından 

ibarətdir. Toxum yuvası mərkəzdə yerləşməklə 5 kameradan ibarətdir. 

Həmin kameraların divarı perqamentə oxşar hamar təbəqədən ibarətdir. Bu 

təbəqə sellüloza və hemisellülozadan təşkil olunmuşdur. Almanın toxum yuvasının 

həcminin və çəkisinin almanın ətli hissəsinə nisbəti, ətli hissənin çıxarına təsir edir. 

Toxum yuvası iri və kobud olan almaların keyfiyyəti bir qədər aşağıdır. 

Almanın yumşaq hissəsi dairəvi toxumalardan və toxumalararası  boşluqdan 

ibarətdir ki, həmin boşluqlarda hava və bir hissə protopektin vardır. Toxumaların 

nazik təbəqələri bir neçə qatdan ibarətdir və tərkibində sellüloza, hemisellüloza və 

protopektin vardır. Toxumalardakı  şirənin tərkibində üzvi və mineral maddələr 

vardır. Almanın  ətli hissəsinin sıxlığı da eyni olmur. Bu cəhətdən alma sıx  ətli, 

dənəvər, yumşaq növlərinə ayrılır. Sıx  ətli alma başqalarından fərqli olaraq 

saxlanmağa daha çox davamlıdır. Keyfiyyətcə isə dənəvər və yumşaq almalar əsas 

yer tutur. 

Almanın forması onun sortundan asılı olaraq çox müxtəlifdir. Alma yumru, 

yastıtəhər yumru, yastı-oval, yumru-oval, silindrvari, yumru konusvari, enli 

silindrvari və s. formada olur. 

Almanın kimyəvi tərkibinə onun sortu, becərildiyi  şərait, yetişmə  dərəcəsi, 

saxlanma rejimi və müddəti təsir edir. Almanın kimyəvi tərkibindəki dəyişiklik 

onda olan şəkərin miqdarında özünü göstərir. Şəkərlərdən ən çox fruktoza, qlükoza 

və saxaroza, karbohidratlardan az miqdarda nişasta, sellüloza və hemisellüloza, 

üzvi turşulardan alma və limon turşuları vardır. Becərildiyi rayondan asılı olaraq 

şəkərin miqdarı  dəyişir. Belə ki, cənub almasında 83-85% su, 9,8-14,2% şəkər 

olduğu halda, orta zonanın almasında 84-88% su, 7,3-14,2%-ə  qədər  şəkər olur. 

Almada olan şəkərlərin əsasını invertli şəkər təşkil edir. Bunun da miqdarı cənub 

almasında 8,3-13,8% olduğu halda, orta zona almasında 6,4-13,8%-dir. Turşunun 

miqdarına görə bu alma növlərindəki fərq azdır. Cənub almasında 0,2-0,6% olduğu 

halda, orta zona almasında 0,2-0,8% arasında olur. 



 

 

84



F.V.Serevitinova görə almanın tərkibində orta hesabla 6,5-11,8% fruktoza, 

2,5-5,5% qlükoza, 1,5-5,3% saxaroza, 0,2-0,7% azotlu maddə, 1,05-1,49% pektin 

maddəsi, 0,02-0,2% aşı maddəsi, 0,9% sellüloza, 0,5-1,0% pentozan, 0,2-0,4% 

mineral maddə  və 0,2-0,6% üzvi turşu vardır. Almanın tərkibində 20-40 mq% C 

vitamini və az miqdarda B

1

, B



2

 və PP vitaminləri olur. 

Alma yetişmə müddətinə  və istehlakına, həmçinin saxlanılmasına görə 6 

qrupa – yay, tezyetişən payız, payız, tezyetişən qış, qış  və gecyetişən qış 

almalarına bölünür. Lakin belə qruplaşdırma şərtidir. 

Məsələn, adi Anton alması  Lipetski vilayətində qış, Krasnodar ölkəsində və 

Kursk vilayətində isə payız sortuna aid edilir. Almalar ölçülərinə görə də müxtəlif 

olurlar. Bu cəhətdən almalar 3 qrupa bölünür: xırda (75 qr-a qədər), orta iri (75-

125 qr), iri (125 qr-dan çox). 

I.V.Miçurin adına elmi-tədqiqat institutu ölçüsünə görə almanı 7 qrupa 

bölür: çox xırda (25 qr-a qədər), xırda (25-50 qr), ortadan aşağı (50-75 qr), orta 

(75-100 qr), ortadan yuxarı (100-125 qr), iri (125-175 qr), daha iri (175 qr-dan 

çox). 

Almanın yay sortları iyun-avqustda yetişir. Tam yetişmiş halda dərilir. 10-30 



gün müddətində saxlanıla bilir. Yay almalarının saxlanılmağa davamsız olmaları 

onunla izah edilir ki, onlar fizioloji xəstəliklərə daha tez tutulur və tənəffüs prosesi 

daha sürətlə gedir. Yay almalarından Ağ Naliv, Papirovka, Melba, Moskva 

armudu, Çəhrayı Naliv, ağ və qırmızı Həştərxan, Yay şafranı və s. göstərilə bilər. 

Tezyetişən yay sortlarından Stark, Tezyetişən Səmərqənd, Səmərqənd 

birincisi və Armudvari tezyetişən almalarını qeyd etmək olar. 

Azərbaycanda Papirovka, Borovinka, Qrafenşteyn və Fatimə yay alma 

sortları yetişdirilir. 

Yay almalarından fərqli olaraq payız almaları avqustun 2-ci yarısından 

sentyabrın 1-ci yarısına kimi dərilir. Ancaq bu sort almalar dərilən vaxt istehlak 

dəyərli olmur. Bu məqsədlə payız almaları dərildikdən sonra 15-25 gün müddətinə 

saxlanılır. Bu dövrdə yetişmə davam etdiyindən o, istehlak dəyərinə malik olur. 



 

 

85



Əgər dərilmə prosesi gecikdirilərsə, o zaman anaerob tənəffüs prosesi 

almanın  şəkərini azalda bilir.Yay almalarından fərqli olaraq, payız 

almalarını 2-3 ay saxlamaq olur. Payız almalarından 600 qr-lıq Anton 

almasını, Aport, Borovinka, Belfler-kitayka, Zolaqlı  ənis, Titovka, 

Zolaqlı qəhvəyi alma, Zolaqlı payız alması misal göstərilə bilər. 

Azərbaycanda payız almalarından Landsberq reneti, Azərbaycan

Sarı Belfler və  Qızıl qış Parmeni yetişir. Qeyd etmək lazımdır ki, orta 

zonada yetişən bəzi payız sortları cənubda yayda, qış sortları isə payızda 

yetişir. 

Yay və payız alma sortlarından fərqli olaraq qış almalarının bəzi 

homoloji sortları yeni məhsula kimi saxlanıla bilir. Bu qrup almalar 

sentyabrın 2-ci yarısından oktyabrın 1-ci yarısına kimi dərilir. Bunlar 

dərildikdən 2-3 ay sonra istehlak dəyərinə malik olur. Dərilərkən 

bunların tərkibində protopektin və 1,5%-ə qədər nişasta olur. Ümumi və 

invertli  şəkərin miqdarı da az olur. Odur ki, saxlandıqda yetişir və 

tərkibində  dəyişiklik gedir. Protopektin pektinə, nişasta  şəkərə çevrilir. 

Meyvənin dadı  və quruluşu yaxşılaşır. Qış almaları saxlanmağa və 

daşınmağa davamlı olduğundan daha əlverişli sayılır. Bunların bəzi 

homoloji sortları iyul ayına kimi qala bilir. Bu qrupa cənub almalarından 

Qış qızılı Parmen alması, Qəndil sinab, qış gecyetişənlərindən Şampan-

reneti, Simirenko reneti, Orlean reneti (buna qırmızı şafran da deyilir), 

Sarı sinab, Qar qəndil, Bauman reneti, Qəndil kitayka, Sarıturş, Cırhacı, 

Qızıləhmədi misal göstərilə bilər. 

Adi Anton, Daş Anton, Litov pepini, Babuşkin, Miçurin 

sortlarından  Şafran pepini, Ənis, Slavyanka kimi almalar orta zonada 


 

 

86



yetişirlər. Adi Anton şimal rayonunda qış, Ukrayna və Belorusiyada 

payız, Krasnodar ölkəsində yay sortu hesab edilir. Rəngi sarımtıl-

yaşılaçalan, dadı isə çaxırı-turş olur. 

Azərbaycanda qış almalarından Napoleon, London pepini, Şampan 

reneti, Boyken, Ağ rozmarin, Quba reneti, Simirenko reneti, Cırhacı, 

Sarıturş, Sarı sinap, Zaqatala şafranı, Quba şafranı, Qızıləhmədi sortları 

becərilir. 

Son illər Azərbaycanda palmet alma bağları salınmışdır. Bu 

bağlarda Starkinq, Conatan və Qolden Delişes alma sortları yetişdirilir. 

Gecyetişən və sentyabrın 1-dən sonra tədarük edilən almalar iki 

pomoloji qrupa bölünürlər. 

Standarta  əsasən (QOST 21122-75) gecyetişən təzə almalar 

keyfiyyətindən asılı olaraq 4 əmtəə sortuna: əla, birinci, ikinci və üçüncü 

bölünürlər. Əla əmtəə sortuna yalnız birinci pomoloji qrup almaları aid 

edilir. 

Almanın keyfiyyəti onun formasına, rənginə, səthinə,  ən böyük 

diametrinə görə müəyyən edilir. Bütün əmtəə sortlarına aid almalar 

təmiz, bütöv, forması və rəngi pomoloji sortuna müvafiq olmalıdır. Əla, 

birinci və ikinci sorta aid almalar eyni pomoloji sortdan olmalıdır. 

Üçüncü sortda isə qarışıq ola bilər.  Əla sorta ən böyük en kəsiyinin 

diametri yumru formalılarda 65 mm, uzunsov formalılarda 60 mm, 1-ci 

sortda uyğun olaraq 60-50 mm, ikinci sortda 50-45 mm, üçüncü sortda 

isə 40-35 mm olmalıdır. Almanın nöqsanları  və icazə verilən normalar 

mövcud standartlarda göstərilir. Məsələn, tədarük yerində  əla sortda 1 

sm

2

, birinci sortda 2 sm



2

, ikinci sortda 4 sm

2

 və üçüncü sortda səthinin 



 

 

87



1/4 hissəsində yüngül sıxılmış  və dolu vurmuş hissə ola bilər. Satış 

yerində isə bu göstəricilər uyğun olaraq 2 sm

2

, 4 sm


2

, 6 sm


2

 və 1/4 hissə 

qədər olur. 

Tezyetişən almalar (QOST 16270-70) 1-ci və 2-ci əmtəə sortuna 

bölünür. 1-ci sortda ən böyük en kəsiyi 50 mm, 2-ci sortda isə 35 mm-

dir. 


Armud – toxumlu meyvələr içərisində öz zərifliyi və istisevən 

olması ilə fərqlənir. Ümumi meyvə tədarükündə az yer (5%) tutur. Təzə 

halda istifadə edilməklə yanaşı qurutmada, kompot, mürəbbə, cem və 

şirələrin hazırlanmasında istifadə edilir. Krımda, Qafqazda, Orta 

Asiyada, Moldaviyada və Belorusiyada becərilir. 

Adi armud (Pyrus communis L.) gülçiçəklilər fəsilənsindəndir. 30-

dan çox növü məlumdur. 

Soyuğadavamlı Ussuriya armudunun sortları Uzaq Şərqdə geniş 

yayılmışdır. Quruluşuna görə almadan fərqlənir. Formasına görə 

müxtəlif olur. Konsistensiyasına görə şirəli, az şirəli, quru, yağabənzər, 

iridənəli, yumşaq və ya bərk, kobud və ya ağızda asan əriyən olur. 

Dadına görə şirin, turşaşirin, çaxırı-turş, ətirli, ağızı büzən, ətirsiz olur. 

Tərkibində orta hesabla 81-84% su, 6,2-18,7% şəkər, 0,1-0,5% turşu, 

0,1-0,3% pektin maddəsi, 0,3-0,6% mineral maddələr, 0,02-0,17% aşı 

maddəsi, 0,9% sellüloza, yabanı sortlarda 12-21 mq% və  mədəni 

sortlarda 3-17 mq% C vitamini vardır. Şəkərlərdən 6,9-9,7% fruktoza, 1-

3,7% qlükoza və 0,4-2,6% saxaroza vardır. Üzvi turşulardan limon və 

alma turşusu rast gəlir. 



 

 

88



Armudun ayrı-ayrı pomoloji sortlarının kimyəvi tərkibi onların 

sortundan, torpaq-iqlim şəraitindən və yetişmə müddətindən asılı olaraq 

dəyişir. 

Yetişmə müddətinə  və saxlanılmasına görə yay, payız və  qış 

sortlarına bölünür. 

Armudun yay sortları iyul-avqustda yetişir, 10-20 gün qala bilir. 

Orta zonada yetişən yay armud sortlarından Toxumsuz, 

Naziksaplaq, Limonka, Ilinka, Cənub zonasında yetişənlərdən Yay 

Vilyamsı, Düşes, Klappın sevimlisi, Panna, Bere Jiffar daxildir. 

Azərbaycanda Abasbəyi, Yay Vilyamsı, Klappın sevimlisi, 

Cırnadiri və Qurqulə yay armud sortları yeişdirilir. 

Armudun payız sortları avqustun sonu və sentyabrın  əvvəllərində 

dərilir. Aşağı temperaturda 3 aya qədər qalır. Bere Bosk, Payız 

berqamotu, Meşə gözəli geniş yayılmış sortlardandır. 

Azərbaycanda Bere Bosk, Düşes de

Anqulem və  Lətifə payız 



armud sortları yetişdirilir. 

Armudun qış sortları sentyabrın axırı  və oktyabrda dərilir. 

Dərilərkən istehlak dəyərinə malik olmurlar. Saxlanılıb yetişdirilir və bu 

zaman dadı  və  ətri də yaxşılaşır. 4-6 ay saxlanıla bilər. Armudun qış 

sortlarından Kyure, Bere Ardan-pon, Qış dikankası, Miçurin beresi, 

Olivye de Serr, Sen Jermeni göstərmək olar. 

Azərbaycanda Bere Ardanpon, gecyetişən Tuluza, Jozefina 

Mixelskaya, Pass Krassan, Kyure, Nararmudu, Yaygörən qış armud 

sortları yetişdirilir. 


 

 

89



Armudun tezyetişən sortları  və sentyabrın 1-dən sonra tədarük 

edilən gecyetişən sortları 2 pomoloji qrupa bölünürlər. 

Armudun keyfiyyəti Azərbaycan Respublika standartının (RST 

289-76) tələblərinə cavab verməlidir. Keyfiyyətcə armud birinci və 

ikinci əmtəə sortuna bölünür. 

Birinci  əmtəə sortuna aid armudun rəngi və forması öz pomoloji 

sortuna müvafiq olmalıdır. Təmiz, saplağı ya bütöv, ya da sınıq,  ən 

böyük en kəsiyinin diametri azı 50 mm olmalıdır. Ikinci sort armudun 

diametri azı 40 mm olmalıdır. Qalan göstəricilər standartda 

normalaşdırılır. 



Heyva  (Cydonia ovlonga Mill) gülçiçəklilər fəsiləsindəndir. 4000 

ildir ki, meyvə bitkisi kimi məlumdur. Yabanı halda ən çox Şərq 

yarımkürəsində bitir. Böyük Qafqazın  şərq hissəsində, Mərkəzi 

Zaqafqaziyada və Talışda yetişir. Mədəni halda dünyanın bir çox 

ölkələrində becərilir. 

Heyvanın tərkibində 81-85% su, 5,3-12,2% şəkər, o cümlədən 5,6-

6,6% fruktoza, 2,0-2,4% qlükoza, 0,4-1,6% saxaroza, 0,85-1,1% üzvi 

turşu (alma və limon turşusu), 0,9% pektin maddəsi, 0,9% sellüloza, 0,5-

0,7% mineral maddə, 0,42-0,66% aşı maddəsi və 10-30 mq% C vitamini 

vardır. Bir meyvənin çəkisi 50 qr-dan 1,5 kq-a qədər olur. Meyvələri 

yumru, uzunsov və armud şəklində, rəngi yaşıl, açıq və ya tutqun sarı 

olur. Meyvəsinin üstü boz, tünd sarı və ya tünd qəhvəyi rəngli pənbə ilə 

örtülüdür.  Ətli hissəsi ağ  və ya sarımtıl,  əvvəlcə  bərk, lakin qalıb 

yetişdikdə yumşalır.  Ətli hissəsində daşlaşmış  bərk toxumalar vardır. 

Dadı şirin, turşaşirin və gər (büzüşdürücü) olur. Heyvadan az miqdarda 


 

 

90



təzə  və bişirilmiş halda istifadə edilir. Heyva marmelad, povidlo, jele, 

sukat, mürəbbə, kompot və cem hazırlamaq üçn qiymətli xammaldır. 

Çoxlu heyva sortu məlumdur. Azərbaycanda yetişdirilən Çiləyi, Şirvani, 

Karaman, Atbaşı, Cardalı, Sarı  Rəcəbi,  Şabrani, Zardobi, Fəhmi, 

Ağvani, Qara heyva, iri Ağdaş və s. misal göstərilə bilər. Bundan başqa 

həyətyanı sahələrdə daş heyva, əppək heyva, armudvari, almavari heyva 

sortları da xalq seleksiyaçıları tərəfindən yetişdirilir. 

Heyva keyfiyyətinə görə Azərbaycan Respublika standartının (RST 

292-76) tələblərinə uyğun olmalıdır. Keyfiyyətinə görə  təzə heyva 

birinci və ikinci əmtəə sortlarına bölünür. Brinci sortun ən böyük en 

kəsiyinin diametri 60 mm, ikinci sortda isə 40 mm-dən az olmamalıdır. 

Əzgilin iki əsas növü vardır: 1. adi əzgil (Mespilus Germanica); 2. 

subtropik və ya yapon əzgili (Eriobothrya japopica). 

Adi əzgil yabanı halda Qafqazda, Krımda və Türkmənistanda bitir. 

Adi əzgilin meyvəsi xırda olub, çəkisi 15-35 qr-dır. Təzə dərilmiş əzgil 

bərk və ağızbüzüşdürücü olur. Sonralar yeişmə dövründə yumşalır, dadı 

isə şirinləşir. 

Yapon  əzgili az miqdarda Qafqazın Qara dəniz sahilində, Krımın 

cənub sahilində becərirlər.  Əzgildən təzə halda, mürəbbə, pastila, 

karamel içliyi, duzlamaq, sirkəyə qoymaq və ekstrakt hazırlamaq 

(əzgilşərab) üçün istifadə edilir. Tam yetişmiş əzgilin yumşaq hissəsinin 

tərkibində 5,2% su, 8,5% şəkər, 0,8% turşu, 1,4% pektin maddələri, 

0,65% azotlu maddələr, 1,8-2,5% sellüloza, bir qədər alma turşusu var. 

Yetişmə  nəticəsində  şəkər və alma turşusu azalır, az miqdarda spirt və 

sirkə turşusu əmələ gəlir ki, bu da ona pis xoşagəlməyəntam verir. 



 

 

91



Azərbaycanda Qabak-əzgil, Qəbələ-əzgil və Qaysı-əzgil sortları 

becərilir. Subtropik əzgilin sortlarından Premyera, Tamana və Fali 

sortlarını göstərmək olar. Bütün sortlarda toxum meyvənin ümumi 

çəkisinin 15-18%-ni təşkil edir. 

 


Yüklə 3,77 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin