5.6. Meyvə və tərəvəzin qablaşdırılması
Başqa yeyinti məhsulları kimi, meyvə-tərəvəzin də keyfiyyətli halda
istehlakçıya çatdırılmasında tara və qablaşdırma materialları xüsusi əhəmiyyətə
malikdir. Ayrı-ayrı meyvə növləri üçün tara və qablaşdırıcı materialların növləri
meyvələrin bioloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. Meyvələri qablaşdırmaq üçün
yeşiklərdən, yeşik-qəfəslərdən, səbətlərdən, tabaqlardan, habelə kisə və
çəlləklərdən istifadə olunur. Ayrı-ayrı tara növləri keyfiyyətcə standartın tələbinə
cavab verməlidir. Tara hazırlanan taxta təmiz və nəmliyi 20
±2% olmalıdır.
Taxtanın çox quru olması məhsulun keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir.
Burada qablaşdırma materialı kimi ağac yonqarından, kağızdan, kartondan,
torfdan, çəltik və darı kəpəyindən istifadə olunur. Qablaşdırma materialları da
meyvələrin zəriflik və kobudluğundan asılı olaraq dəyişir. Armud və zərif alma
növləri üçün daha yumşaq materialdan istifadə olunur.
Almanı qablaşdırmaq üçün 2-3 gözlü taxta yeşikdən istifadə edilir.
Ikigözlüləri 25-30 kq, üçgözlüləri isə 30 kq tutumlu olur.
Yay almalarını qablaşdırmaq üçün tutumu 15 kq olan üçgözlü
yarımyeşiklərdən istifadə edilir.
Almanı qablaşdırmadan qabaq onu ölçüsünə, sonra isə keyfiyyətinə görə
çeşidləyirlər. Bunun üçün xüsusi maşınlardan istifadə edilir. Maşın diametri 40-dan
90 mm-ə qədər olan almaları 10 nömrədə sortlara ayırır, hər sort özündən
əvvəlkindən 5 mm artıq diametrlə seçilir. Ölçüyə görə sortlara ayırdıqdan sonra
onu əlavə olaraq keyfiyyətinə və saxlanmağa davamlılığına görə də çeşidləyirlər.
Hazırda almanı qablaşdırmaq üçün, əsasən daxili ölçülərindən uzunu 71,1-
55,7 sm, eni 40 sm və hündürlüyü 27,8 sm olan yeşiklərdən istifadə olunur. Yeşik
hazırlamaq üçün, əsasən qalınlığı 19 mm olan şam və küknar taxtalarından və
qalınlığı 6-9 mm olan nazik ensiz taxtalardan və fanerdən istifadə olunur.
185
Qablaşdırmadan əvvəl yeşiyin içi bükücü kağızla örtülür və oraya birqat
qablaşdırma materialı döşənir. Sonra meyvə cərgə ilə yeşiyə yığılır.
Toxumlu meyvələrdən alma və armudun qablaşdırılmasında 3 üsuldan
istifadə edilir:
1.
düz cərgə ilə qablaşdırma;
2.
diaqonal üzrə qablaşdırma;
3.
şahmat qaydası ilə qablaşdırma.
Almanın zərif sortları şahmat üsulu ilə, kobudlar isə düz cərgə ilə
qablaşdırılır. Bu sistemlərdən ən əhəmiyyətlisi dioqanal formalı qablaşdırmadır.
Şahmat üsulunda yeşiyin bütün tutumundan tam istifadə etmək olmur.
Dioqanal üzrə qablaşdırmada hər bir meyvə ayrıca kağıza bükülür. Bu cür
qablaşdırmada ağac yonqarından və kəpəyindən istifadə edilir.
Diaqonal üzrə qablaşdırma, əsasən ondan ibarətdir ki, birinci təbəqədə
almalar yeşiyin eni boyunca tam yığılır, ikinci təbəqədə isə almaların hər biri
birinci təbəqədəki almaların arasındakı boşluğa yerləşdirilir. Belə yerləşdirmədə
hər bir alma dametrinin təxminən dörddə biri özündən əvvəlki təbəqədəki
almaların arasına keçməlidir. Hər bir meyvə diaqonal şəkilli qablaşdırmada 12
başqa meyvəyə toxunur.
Son zamanlar toxumlu meyvələrin qablaşdırılmasında torf tozundan da
istifadə edilir. Bunun üçün yeşiyin dibinə kağız sərib üzərinə 2-3 sm qalınlığında
torf tozu tökürlər. Sonra bir təbəqə kağıza bükülmüş almaları yığdıqdan sonra
üzərinə yenidən torf tozu tökülür. Ikinci təbəqəni yığıb üzərinə yenə torf tökür,
beləliklə, axırıncı təbəqəyə torf tökdükdən sonra kağızla örtüb yeşiyi bağlayırlar.
16 kq-lıq yarımyeşiyi qablaşdırmaq üçün 2 kq torf tozu lazımdır.
Meyvələr torf tozu ilə qablaşdırıldıqda mikroorqanizmlərdən daha yaxşı
qorunur. Torf tozu ilə qablaşdırma meyvənin istehlak yetişmə dərəcəsinə çatmasını
yubandırır və beləliklə də saxlanma müddətini artırır. Tənəffüs prosesi çox zəif
getdiyindən tərkibindəki şəkərin itkisi az olur. Torf tozunun nəmliyi 30-32%,
otağın temperaturu 0
0
C-yə yaxın, nisbi rütubət isə 80-85% olmalıdır. Torf tozu ilə
186
qablaşdırma başqalarına nisbətən 3 dəfə ucuz başa gəlir və meyvə keyfiyyətini
itirmir.
Armudları, əsasən 12-15 kq-lıq yarımyeşiklərə və 24 kq-lıq üçgözlü
yeşiklərə, yay və payız sortlarını 7-9 kq-lıq tabaqlara qablaşdırırlar. Payız və qış
sortlarını yeşiklərə 2-3 təbəqədə dioqanal və ya şahmat formasında yığırlar. Yay və
tezyetişən payız sortları mexaniki zədələnməyə həssas olduqlarından onların
qablaşdırılması üçün konsentrik dairə şəkilli tabaqlar ayrılır.
Alma və armudu qablaşdırdıqda, əsasən onların yetişmə vaxtını nəzərə
alırlar. Əgər alma və armud qış sortudursa və yetişmə dövründən əvvəl yığılıbsa,
saxlanılma vaxtı tam yetkinliyə malik olmalıdır.
Çəyirdəkli meyvələri qablaşdırarkən yeşiklərdən, tabaqlardan və səbətlərdən
istifadə olunur. Burada qablaşdırma meyvənin müxtəlifliyindən asılı olaraq səpmə
və qarışıq cərgə halında aparılır. Çəyirdəkli meyvələrdən əriyin, şaftalının,
gavalının və zoğalın qablaşdırılması üçün 6 kq tutumlu tabaqlardan və yeşiklərdən
istifadə olunur. Alça üçün 8-12 kq-lıq, gavalı üçün 8 kq-lıq yeşiklərdən istifadə
olunur.
Üzümün qablaşdırılması üçün 10 kq tutumlu yeşiklərdən və 7 kq tutumlu
reşotkalardan istifadə edilir. Uzun müddət saxlanılmalı olan məhsul, içərisinə kağız
və torf tozu səpilmiş 10 kq tutumlu yeşiklərə doldurulur.
Giləmeyvəliləri qablaşdırmaq üçün az tutumlu səbətlərdən, reşotkalardan və
açıq yeşik lotkalardan istifadə edilir. Moruq və bağ çiyələyi üçün səbətin tutumu 3
kq, böyürtkən üçün isə 8 kq, qara və qırmızı qarağat üçün 6 kq olur. Qablaşdırılmış
səbətin üstünü kağız ilə örtmək lazımdır.
Mərsin və quşüzümünün qablaşdırılmasında 200 litr tutumlu çəlləklərdən və
30-60 kq tutumlu səbətlərdən istifadə olunur.
Qərzəkli meyvələrin qablaşdırılmasında quru cut, yaxud kətan-kənaf
kisələrdən istifadə edilir. Bu kisələrin tutumu 75 kq-dan çox olmamalıdır. Qoz
ləpəsi isə yeşiklərə qablaşdırılır. Iri qoz ləpəsi hər yeşiyə 25 kq-a qədər yığılır. Bu
yeşiklərə perqament kağızı, yaxud parafinli kağız salınır, yeşiyin dibinə və qapağın
187
altına (qozun ləpəsi əzilməsin deyə)
qöfrələnmiş karton sərilir. Fındıq da
kisələrə qablaşdırılır. Yabanı fındıq ləpəsi 75 kq-lıq kisələrə tökülür.
Banan və ananası qablaşdırarkən 20 kq tutumlu üçgözlü
yeşiklərdən istifadə edilir. Belə yeşiklərin altı, üstü və yanları fanerdən
düzəldilir. Ananas 16-18 kq-lıq yeşiklərə yığılır.
Satış üçün buraxılan sitrus meyvələrini ikigözlü və 20 kq-lıq quru,
təmiz və möhkəm yeşiklərə qablaşdırırlar. Qabaqca yeşiklərin içinə
kağız salınır və sonra ölçüsünə, pomoloji sortuna və yetkinliyinə görə
yalnız bir qrupa aid olan meyvə yığılır. Xırda ölçüdə narıngidən başqa
bütün sitrus meyvələri yeşiyə yığılmazdan bir-bir nazik kağıza bükülür.
Kağıza bükülmüş meyvələri sortdan və yetişmə dərəcəsindən asılı olaraq
düz sıra ilə, şahmat və ya diaqonal şəkilli formada qablaşdırırlar.
Italiya portağalları 17 kq tutumlu üçgözlü yarımyeşiklərə, narıngi
isə 18-19 kq tutumlu üçgözlü yarımyeşiklərə yığılır.
Tərəvəzlərin qablaşdırılmasında müxtəlif taralardan istifadə olunur.
Taralarda daşınma və saxlanma zamanı itki azalır və məhsul yaxşı qalır.
Bu məqsədlə müxtəlif yeşiklərdən, səbətlərdən, kisələrdən, habelə
konteynerlərdən istifadə edilir. Qovun, kələm, soğan, göy qabaq,
tezyetişən kartof, yerkökü üçün 10-15 kq tutumlu bölməli yeşiklərdən
istifadə olunur.
Ağbaş kələm dəmir və su yolu nəqliyyatı ilə daşınmaq üçün 50 kq-
lıq yeşiklərə qablaşdırılır. Avtomaşınlarda daşıdıqda kisələrdən istifadə
edilir. Göyərtinin daşınması üçün 10-12 kq-lıq səbət və yeşiklər daha
yararlıdır.
188
Pomidorun qablaşdırılması üçün 8-12 kq-lıq, qalan növ tomat
tərəvəzləri üçün 20 kq-lıq yeşiklərdən istifadə edilir. Hazırda kartof,
əsasən ölçüləri 90x90x90 sm, çəkisi 60-65 kq olan konteynerlərdə
daşınır. Belə konteynerlərə 450 kq-a qədər kartof, 300 kq-a qədər başqa
növ tərəvəz qablaşdırmaq mümkündür. Tərəvəzin konteynerlərə
qablaşdırılması onların nəqliyyata yüklənib-boşaldılmasının
mexanikləşdirilməsinə və beləliklə də itkinin azaldılmasına imkan verir.
Həmin məhsul anbarda konteynerlərdə saxlanılır. Meyvə və tərəvəz
qablaşdırılmış yeşiklərə etiket yapışdırılır, yəni markalanır. Burada
meyvəçilik təsərrüfatının və ya tədarük idarəsinin adı, meyvənin
pomoloji, tərəvəzin təsərrüfat-botaniki sortu, əmtəə sortu, netto və brutto
çəkiləri, qablaşdırıcının nömrəsi və qablaşdırılma tarixi qeyd olunur.
5.7. Meyvə və tərəvəzin daşınması
Meyvə-tərəvəzin istehlakçıya keyfiyyətli halda çatdırılması işində
daşınmanın əhəmiyyəti böyükdür. Meyvə-tərəvəz respublikanın iri
sənaye şəhərlərinə əsas istehsal bölgələrindən aparılır. Bununla yanaşı,
daşınma müddəti də nəzərə alınan göstəricidir. Çünki təzə meyvənin
çoxu saxlandıqda tez xarab olur.
Tərəvəzin qablaşdırılmasına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.
Tərəvəzin daşınmasında tətbiq edilən tara növləri məhsulun
quruluşundan asılı olaraq müxtəlifdir. Bu məhsul, əsasən 3 qaydada –
taralarda, tarasız və konteynerlərdə daşınır.
189
Meyvə-tərəvəz dəmir yolu, su, avtomobil və habelə hava
nəqliyyatında daşınır, ən çoxu isə dəmir yolundan istifadə edilir. Bu
məqsəd üçün adi örtüklü vaqonlar, germetik vaqonlar, həm də vaqon-
eşelonlar yararlıdır. Adi örtüklü vaqonlarda içəriyə temperatur verilmir.
Buranın temperaturu bayır havanın temperaturundan asılıdır. Məhsul
belə vaqonlarda yaxın məsafəyə daşınır. Bu vaqonlardan, əsasən yay
aylarında istifadə edilir. Payız aylarında tərəvəz daşınmasında -2
0
C-yə
qədər şaxta olduqda ventilyasiyadan istifadə edilir. Xarici mühitdə şaxta
5
0
C-dən az olduqda meyvə-tərəvəzin üstünü örtürlər. Örtük kimi pambıq
odeyallardan, qalın kağızdan və samandan istifadə edilir.
Adi vaqonlar iki və dördoxlu olur. Ikioxluların yükgötürmə
qabiliyyəti 18-20 ton, dördoxlularda isə 40-50 tondur.
Vaqon-buzxanalar meyvə-tərəvəzin keyfiyyətli daşınmasını təmin
edir və vaqonun daxilində müntəzəm olaraq aşağı temperaturu saxlayır.
Bu vaqonların içərisinə buz-duz qarışığı və ya ayrıca buz qoyulur.
Germetik vaqonlar meyvə-tərəvəzin keyfiyyətli daşınmasını daha
yaxşı təmin edir. Şaxta 15
0
C-dən aşağı olduqda vaqon isidilir. Bu zaman
ventilyator vasitəsilə hava cərəyanı nizamlanır. Bayırda +30-dan -45
0
C-
yə qədər temperatur olduqda belə vaqonlarda +6
0
C-yə qədər soyuqluq
yaratmaq mümkündür. Əgər vaqon meyvə-tərəvəzin yığılmasından
əvvəl soyudulmuşdursa, tərəvəz daha yaxşı keyfiyyətdə qalır. Meyvə-
tərəvəz növündən asılı olaraq yeşiklərə, yeşik-qəfəsələrə, səbətlərə,
reşotkalara, konteynerlərə qablaşdırılaraq daşınmaq üçün hazırlanır.
Belə qablaşdırılmış məhsul vaqonlarda ştabel qaydasında yığılır və
vaqonun giriş yerindən içəriyə doğru 60 sm enində hərəkət üçün yer
190
saxlanılır. Vaqonun tavanı ilə üst yeşik cərgəsinin arası 40-50 sm
olmalıdır. Daşınma zamanı temperatur 4-5
0
C-dən yuxarı, 0
0
C-dən aşağı
olmamalıdır.
Qarpız və qabağı quru saman üzərində üst-üstə yığmaq olar. Bunun
üçün gecyetişən sortları 1,5 m, tezyetişənləri isə 1,2 m hündürlüyündə
yığmaq lazımdır.
Dəmir yolunda daşınmaya nisbətən su nəqliyyatında daşınma ucuz
başa gəlir. Burada barjlardan, gəmilərdən, motorlu qayıqlardan və
refrijeratorlu gəmilərdən istifadə edilir. Refrijeratorlu gəmilər xüsusi
soyuducu qurğu ilə təmin olunduqları üçün daha səmərəli sayılır.
Barjlarda kartof, gecyetişən kələm, qarpız, qabaq, aşxana çuğunduru və
s. daşınır. Bunun üçün barjların daxilində reşotkalı döşəmə və anbar
düzəldilir. Barjlarda hava axınını nizamlamaq üçün ventilyasiya boruları
qurulur. Içinə meyvə-tərəvəz yığılmış taraları ştabel qaydasında
divardan 20-25 sm aralı yığırlar. Ventilyasiya olmadıqda və yığılmağa
nəzarət edilməməsi nəticəsində içəridə istilik həddindən artıq qalxa
bilər. Bu isə həm mikroorqanizmlərin inkişafına, həm də tərəvəzin
keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur.
Meyvə-tərəvəzin daşınmasında avtomobil nəqliyyatından daha çox
istifadə edilir. Avtomobillə daşınma yerli əhəmiyyətə malikdir.
Avtomobil nəqliyyatı ilə daşınan tezyetişən kartof 30 kq həcmi olan
qəfəsəbənzər yeşiklərə, səbətlərə və kağız torbalara qablaşdırılmalıdır.
Gecyetişən kartof, kələm, badımcan, xiyar və s. bu kimi məhsullar
tarasız daşına bilər. Meyvə-tərəvəzin keyfiyyətinin aşağı düşməməsi
üçün məhsul yayda gecə vaxtı daşınmalıdır. Daşınan məhsulun üstü isə
191
mütləq örtülməlidir. Şəhər kənarından yerli təchizat üçün avtomobil
nəqliyyatı ilə gətirilən pomidor səbətlərə, yaxud qəfəsələrə qablaşdırılır.
Meyvə-tərəvəzin daşınmasında avtorefrijeratorlardan istifadə
edilməsi itkinin miqdarını azaldır və meyvə-tərəvəzi qısa müddətdə
istehsal yerindən birbaşa istehlak yerinə çatdırmağa imkan verir.
Son illərdə meyvə-tərəvəzin daşınmasında hava nəqliyyatından da
istifadə edilir.
5.8. Meyvə və tərəvəzin xəstəlikləri, zərərvericiləri və zədələnməsi
Standartlarda meyvə-tərəvəzin keyfiyyəti üzrə müəyyən kənarlaşmalar
nəzərdə tutulur. Ona görə də hər meyvə və tərəvəz növü üçün müəyyən kənarlaşma
norması vardır.
Yol verilən normalar üzrə zədələnmə və xəstəliklər standart hesab edilir.
Bunlara bəzi mexaniki zədələr, kənd təsərrüfatı zərərvericilərinin vurduğu zədə,
bəzi tərəvəz növlərinin cücərməsi və s. aiddir. Yol verilməyən kənarlaşmalara bir
çox göbələk və bakterial xəstəliklər, bürüşmə, içiboşluq (pük), yaş yanma,
anaerobioz, qozda diri zərərvericilərin olması və s. aiddir.
Mexaniki zədələnməyə meyvə-tərəvəzin sıxılması, kəsilməsi, deşilməsi, bir
tərəfinin qopması aid edilir. Mexaniki zədələnmə yığım dövründə, çeşidləmə və
qablaşdırma zamanı baş verir. Mexaniki zədələnmiş meyvələr mikroorqanizmlərin
inkişafı üçün yaxşı şərait hesab edilir. Ona görə də mexaniki zədələnmiş meyvələr
xəstəliklərə daha tez tutulur və keyfiyyətini itirir. Eyni zamanda mexaniki
zədələnmiş meyvə-tərəvəzdə tənəffüs intensivliyi artır və meyvə suyun bir
hissəsini itirir. Standarta əsasən, zədələnmiş yerin səthi normalaşdırılır və bunun
miqdarı artdıqca meyvənin əmtəə sortu aşağı düşür. Məsələn, almanın səthində 5
mm
2
səthdə yüngül sıxılmış yer olarsa, o II əmtəə sortuna aid edilir. Meyvələrdə
192
mexaniki zədələr meteoroloji səbəblərdən – dolu zədəsi, gün yandırması və s.-də
ola bilər.
Kənd təsərrüfatı zərərvericiləri meyvəçiliyə və tərəvəzçiliyə məhsuldarlığı
azaltmaq və onların keyfiyyətini aşağı salmaqla böyük zərər vurur. Bunlara kələm
sovkası, kələm kəpəyi, kələm güvəsi, soğan milçəyi, spiralvari qurd, yerkökü
milçəyi, soğan gənəsi, alma qurdu, taxıl bitləri (kazarka, bukarka, alma
çiçəkyeyəni), çanaqlı yastıca, armud qurdu və s. zərərvericiləri misal göstərmək
olar.
Kələm kəpənəyi. Kələmin yarpaqlarını çox yeyir (damarlara isə dəymir).
Yarpağın alt hissəsində 15-200 ədəd topa ilə yumurta qoyur. Zədələnmiş yarpaqlar
mütləq kəsilib atılmalıdır. Dərin zədələnmiş kələm çıxdaş edilir. Zərərverici
yarpaqlarla qidalanıb orada uzunsov yumru deşik əmələ gətirir. Kələmin başında
tırtılın yolu olur. Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayonlarında çox yayılmışdır.
Kələm güvəsi. Yarpaqları kiçik pəncərəciklər şəklində zədələyir. Kələm
güvəsinin tırtılları yarpağın içində yollar açıb orada qidalanır.
Turp kəpənəyi. Kələm kəpənəyinə oxşayır, ancaq ondan bir qədər xırdadır.
Yarpaqları çox zədələyir, yalnız qaba damarlar və yarpağın bəzi hissələri salamat
qalır. Tırtıllar bəzi hallarda içərisinə iri deşiklər açırlar.
Soğan milçəyi ilə zədələnən bitkilərin yarpaqları saralır, soluxur, soğanlar
isə çürüyür. Soğanı yaxşı qurutduqda bu zərərverici məhv olur. Bəzi hallarda
sarımsağa da zərər vurur.
Gövdə nematodu ağımtıl, çox xırda, uzunsov adi qurd şəklində olur. Bitkinin
şirəsi ilə qidalanır. Soğan gövdə nematodunun zədələdiyi soğan anbarda saxlanılan
zaman tamamilə quruyur. Kartof gövdə nematodu kartof yumrusunu və pomidoru
da zədələyir. Gövdə nematodu ilə zədələnmiş tərəvəzin miqdarına mal partiyasında
standart üzrə yol verilir. Standart üzrə soğanda kənd təsərrüfatı zərərvericiləri
tərəfindən zədələnmiş 5%-dək məhsulun olmasına yol verilir. Sarımsaq
partiyasında gövdə nematodu və soğan gənəsi ilə zədələnmişlərin miqdarı 10%-dən
193
çox olduqda məhsul uzun müddət saxlanılmağa və uzaq məsafəyə daşınmağa
yaramır.
Alma qurdu ən geniş yayılmış zərərvericidir. Alma qurdunun zədələdiyi
meyvənin əmtəəlik dəyəri aşağı düşür. Bu zərərverici dünyanın hər yerində həm
becərilən, həm də yabanı halda bitən tumlu meyvələrə çox ziyan vurur.
Azərbaycanda alma qurdu meyvəçilik rayonlarında məhsuldarlığı çox aşağı salır.
Bu zərərvericinin zədələdiyi meyvələr adətən yerə tökülür. Alma qurdu ilə
zədələnmiş meyvələr tənəffüsə 2-3 dəfə çox şəkər sərf edir, çürüyür.
Respublikamızın şəraitində alma qurdunun iki nəsli inkişaf edir.
Standart üzrə 2-ci sort almanın iki yerində, armudun isə bir yerində alma
qurdu ilə zədələnmiş yerin olmasına yol verilir.
Taxıl biti qrupununa aid olan alma çiçəkyeyəni, kazarka, bukarka, əsasən
toxumlu və çəyirdəkli meyvələri zədələyirlər. Onlar məhsuldarlığa ziyan vurur,
meyvənin səthində deşiklər açır və beləliklə meyvənin xarici görünüşünü
korlayırlar. Kütləvi surətdə çoxaldıqda ağacların yarpaqları tökülür, ağac zəif
böyüyür. Bunlardan başqa, meyvə zərərvericilərinə çanaqlı yastıca, qonur meyvə
gənəsi, alma mişarçısı, qoxulu ağacovan, tumurcuq qurdu, alma güvəsi, yemişan
kəpənəyi və albalı milçəyi aiddir. Tərəvəz zərərvericilərinə paxla və noxud
mənənəsi, yerkökü milçəyi, çətir güvəsi, qovun milçəyi və s. aiddir.
Xəstəliklər. Meyvə və tərəvəz məhsulları yetişmə, daşınma və saxlanılma
zamanı müxtəlif xəstəliklərə tutulurlar. Xəstəliklər fitopatogen və fizioloji olur.
Fitopatogen xəstəlikləri müxtəlif mikroorqanizmlər – bakteriyalar və
göbələklər törədir. Fizioloji xəstəliklər isə meyvə-tərəvəzdə normal fizioloji
proseslərin – maddələr mübadiləsinin, tənəffüsün pozulmasından irəli gəlir.
Meyvələrin xəstələnməsi onların saxlanılması zamanı itkini artırır.
194
5.8.1. Fitopatogen xəstəliklər
Meyvələrin xəstəlikləri. Meyvələrdə dəmgil, unlu şeh xəstəliyi, meyvə
çürüməsi, deşikli ləkəlilik, qara və yaşıl kif, sitrus meyvələrində antraknoz,
üzümdə boz çürümə, oidium və s. xəstəliklər müşahidə olunur.
Dəmgil xəstəliyi tumlu meyvə bitkilərinə ən çox zərər verən və Azərbaycan
şəraitində çox yayılan göbələk xəstəliklərindən biridir. Onu Fusicladium cinsinə
aid göbələklər törədir. Bu xəstəlik zamanı meyvənmin səthində girdə, tutqun boz
rəngli ləkələr əmələ gəlir. Meyvələrin erkən müddətlərdə zədələnməsi daha
qorxuludur, çünki dəmgil ləkələrinin altında mantarlaşmış qoruyucu toxuma əmələ
gəlir və meyvənin belə yerləri inkişaf etmir. Meyvə birtərəfli böyüyür, onun
zədələnmiş yerlərinin toxuması çatlayır. Belə meyvələr əmtəəlik dəyərini, tamını
itirir və uzun müddət saxlanıla bilmir. Yetişməsinə az qalmış zədələnən meyvələrin
forması dəyişilmir. Bu meyvələr çatlamır, lakin 2-ci sorta aid edilir. Xəstəlik
saxlanılma zamanı artmır və sağlam meyvələrə keçmir. Dəmgil meyvənin xarici
görünüşünü korlayır, tənəffüsü sürətləndirdiyindən şəkərin və C vitamininin
miqdarı azalır. Standarta görə meyvələrin azacıq dəmgil xəstəliyinə tutulmasına
yol verilir.
Meyvə çürüməsi bütün meyvə bitkilərinə zərər verən, geniş yayılmış
xəstəlikdir. Ona monilia yanığı da deyilir. Xəstəliyi Monilia fructigena Pers
göbələyi törədir. Xəstəlik meyvələrin yetişdiyi dövrdə inkişaf edir. Xəstəliyə
tutulmuş meyvələrin əti qonur rəng alır, yumşaq olur, ətrini və dadını itirir.
Meyvələrin səthində bozumtul rəngli göbələk yastıcaları əmələ gəlir. Göbələk
telləri meyvənin ətli hissəsinin hər yerinə işləyir, meyvə bərkiyir, qaralır, başqa
sözlə desək, onda mumifikasiya gedir. Saxlanılma zamanı meyvə çürüyür, xəstəlik
sağlam meyvələrə də keçir. Bu, mexaniki zədələnmiş meyvələrdə daha çox baş
verir.
195
Qara göbələk xəstəliyinə alma, armud və sitrus meyvələri tutulur. Onu
Gloedes pomigende göbələyi törədir. Bu zaman meyvələrin səthi onun xarici
görünüşünü korlayan qara nöqtəvari ləkələrlə örtülür. Ətli hissə isə zədələnmir və
meyvə normal şəraitdə saxlanıla bilir. Göbələk xəstəliyi başqa meyvələrə keçmir.
Standarta əsasən, 1-ci sorta aid edilən meyvələrdə göbələk xəstəliyinin olmasına
yol verilmir. Ikinci sorta aid olan alma səthinin dörddə birində seyrək göbələk
xəstəliyi ola bilər.
Deşikli ləkəlilik, yaxud klasterosporoz, əsasən çəyirdəkli meyvələrin
xəstəliyidir. Onu Clasteroprorium Carpophilum Aderh göbələyi törədir. Bu
göbələklər meyvəni hələ yumurtalıq əmələ gələn vaxtdan zədələyir. Meyvələrin
səthində əvvəlcə xırda qırmızı ləkələr əmələ gəlir, sonra bu ləkələr yavaş-yavaş
böyüyür, boz qartmaq şəkli alır. Meyvələr yeyilməyə yaramır, çox vaxt çürüyür.
Klasterosporoz ərik və badam meyvələrinə xüsusilə çox zərər verir. Meyvə eybəcər
formada olur. Az zədələnmiş meyvələr tədarük edilir və satışa verilir.
Sitrus meyvələri ən çox kif xəstəliklərinə tutulur. Göy kif xəstəliyini
P.italicum, yaşıl kif xəstəliyini isə P.digitatum göbələyi törədir. Göy kif ən çox
limon, portağal və narıngini xəstələndirir. Yaşıl kif meyvənin üzərində yaşıl ləkələr
əmələ gətirir və az vaxtdan sonra onu çürüdür. Mexaniki zədələnmişlər kif
xəstəliklərinə daha tez tutulurlar.
Sitrus meyvələrinin antraknoz xəstəliyi Colletotrichum citrus göbələyi
tərəfindən törədilir. Meyvənin qabıq hissəsində quru və batıq ləkələr əmələ gəlir.
Havada rütubət çox olduqda antraknoz xəstəliyi çox yayılır. Meyvənin dadı acı-
turş, iyi xoşagəlməz olur.
Boz çürümə xəstəliyinə ən çox üzümçülükdə təsadüf olunur. Onu Botrytis
cinerea Pers bakteriyası əmələ gətirir. Xəstəliyə, həmçinin alma, armud, çiyələk və
qarağat da tutulur. Göbələklər proteoletik fermentləri və sellülozu parçalayan
fermentlər vasitəsilə meyvə hüceyrələrini parçalayır. Nəticədə bakteriyalar zəhərli
maddələr əmələ gətirirlər. Nisbi rütubət yüksək olduqda xəstəlik artır. Meyvənin
ətliyi yumşalaraq tez çürüyür.
196
Gərzəngi üzümdə rast gəlinən və Uncinula spiralis göbələyi tərəfindən
törədilən xəstəlikdir. Bu xəstəliyə həm yetişməmiş, həm də kal gilələr tutulur.
Xəstə gilələrin üzəri tədricən ağ ləkələrlə örtülür və sonra quruyur. Gilələrin qabığı
çatlayır, tumlar görünür və beləliklə məhsuldarlığa böyük ziyan dəyir. Xəstəlik
tezliklə sağlam gilələrə keçir.
Dostları ilə paylaş: |