MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat

 
Açar sözlər: Naxçıvan, Böyük Ġpək Yolu, inzibati ərazi bölgüsü 
 
 
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLĠKASINDA ORTA DAĞLIQ 
TORPAQLARININ EKOLOJĠ ġƏRAĠTĠ 
SAHĠB HACIYEV 
AMEA Naxçıvan Bölməsi 
[e-mail] 
 
2015-ci  il  Azərbaycanda,  həmçinin  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında 
kənd təsərrüfatı ili elan olunmuĢdur. Məhz buna görə də Muxtar Respublikada 
əhalini  etibarlı  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  ilə  təmin  etmək  üçün,  torpaq 
münbitliyini artırmaq məqsədilə orta  dağlıq qurĢaqda daimi olaraq torpaq-bitki 
tədqiqatlarının aparılması aktuallıq kəsb edir.  
Tədqiqat  obyekti  kimi  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  orta  dağlıq 
qurĢağında  təqribən  2200-2400  metrdən  yüksək  olan  torpaq  sahələri 
götürülmüĢdür.  
ĠĢin məqsədi Naxçıvan MR-in orta dağlıq zonasında torpaqların müasir 
ekoloji  problemlərini  öyrənmək  və  onlardan  mədəni,  təbii  bitkilər  altında 
səmərəli istifadə etmək üçün təklif və tövsiyələr hazırlamaqdan ibarətdir.  
AparılmıĢ  tədqiqatlar  əsasında  orta  dağlıq  qurĢaqda  açıq-dağ  qəhvəyi 
(Ģabalıdı),  çəmən,  bataqlıq  çəmən,  allüvial-çəmən,  dağ-Ģabalıdı  (qəhvəyi)  və 
digər torpaq tip və yarımtipləri müəyyənləĢdirilmiĢdir.  
Orta  dağlıq  qurĢaqda  göstərilən  torpaqların  tip  və  yarımtiplərinin 
münbitliyini  pozan  deqradasiya  prosesləri  öyrənilmiĢ  və  bu  amillər  uyğun 
qruplarda birləĢdirilərək aĢağıdakı kimi göstərilir. 
I.Təbii amillər. Muxtar Respublikada torpaq münbitliyinin pozulmasına 
təsir göstərən əsas amillərdən biri təbii amillərdir. Ərazidə səhralaĢma və torpaq 
münbitliyinin  pozulmasına  təsir  edən  təbii  amillərdən  eroziya,  ĢoranlaĢma, 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
68 
ĢorakətləĢmə,  bataqlıqlaĢma,  daĢlıq  və  kol-kosla  basmıĢ  sahələr  və  digərlərini 
göstərmək olar.  
II.  Antropogen  amillər.  SəhralaĢma  torpaq  deqradasiyasını  yaradan 
səbəblər arasında təbii amillərlə yanaĢı, antropogen təsirlər də əsas diqqət çəkən 
məsələlərdən biridir. Antropogen amillər ətraf mühitə, o cümlədən torpağa təsir 
göstərən  insan  fəaliyyətinin  müxtəlif  formalarını  birləĢdirir.  Orta  dağlıqda 
səhralaĢma  və  torpaq  deqradasiyasını  yaradan  antropogen  amillərin  müxtəlif 
formalarından biri olan əhalinin ərazidə məskunlaĢmasıdır. 
Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  orta  dağlıq  zonada  göstərilən 
torpaqların  tip  və  yarımtiplərinin  münbitliyini  pozan  deqradasiya  prosesləri 
öyrənilmiĢ və onların aradan qaldırılması üçün tədbirlər müəyyənləĢdirilmiĢdir.  
1.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  orta  dağlıq  zonasında  ekocoğrafi 
problemləri  öyrənmək  məqsədilə  ərazidə  torpaqəmələgəlmə  prosesinin 
müxtəlifliyi nəzərə alınaraq yayılan torpaq tip və yarımtipləri öyrənilmiĢdir. 
2. Tədqiqat iĢində ərazidə torpaq münbitliyini pozan səhralaĢma və sair 
torpaq  deqradasiyası  proseslərini  yaradan  səbəblər  araĢdırılmıĢ  və  onların 
qarĢısını almaq üçün tədbirlər müəyyənləĢdirilmiĢdir. 
3.  Tədqiqat  iĢinin  nəticələri  təhlil  olunaraq  Naxçıvan  Muxtar 
Respublikasının  orta  dağlıq  zonasında  əsas  deqradasiya  proseslərinin  baĢ 
verdiyi sahələr öyrənilmiĢdir.  
Açar sözlər: Naxçıvan Muxtar Respublikası, orta dağlıq qurĢaq, ekoloji 
problem, səhralaĢma, deqradasiya 
 
 
NAXÇIVAN ƏRAZĠSĠNDƏN KEÇƏN KARVAN YOLLARININ FĠZĠKĠ-
COĞRAFĠ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠNƏ DAĠR 
ƏLĠ QURBANOV 
NĠGAR BABABƏYLĠ 
 ―Naxçıvan‖ Universiteti 
[e-mail] 
[e-mail] 
 
Naxçıvan  diyarının  əlveriĢli  coğrafi  mövqeyi,  təbii  sərvətləri  və  təbii 
Ģəraiti  onun  Böyük  Ġpək  Yolu  üzərində  inkiĢafının  əsas  səbəblərindən  biri 
olmuĢdur.  Belə  ki,  Ģərqlə  qərb  və  Ģimalla  cənub  arasında  böyük  karvan 
yollarının  kəsiĢdiyi  yerdə  yerləĢən  qədim  Naxçıvan  olduqca  rəngarəng 
landĢafta,  müxtəlif  iqlim  tipinə,  otlaq  təsərrüfatları  üçün  potensial  yem 
mənbəyinə sahib olmuĢdur. Olduqca balaca bir ərazidə dörd iqlim tipinin, 200-
dən  artıq  mineral  su  mənbəyinin,  elecə  də  böyük  debitli  bulaqların,  düzənlik 
zonada  isə  bol  sulu  kəhrizlərin  olması  karvan  yollarının  məhz  buradan 
keçməsinin baĢlıca səbəbi olmuĢdur. Dağlıq və düzənlik zonanın qovuĢduğu bu 
yerdə  zəngin  yay  və  qıĢ  otlaqlarının  olması  karvanı  təĢkil  edən  qoĢqu 

Tezislər 
 
69 
heyvanlarının  il  boyu  yemə  olan  tələbatını  ödəyə  bilmiĢ,  ilin  fəsilindən  asılı 
olaraq müxtəlif istiqamətlər seçən karvanlar onlardan istifadə etmiĢlər. 
 
Soyuq  dövrdə  Naxçıvan  ərazisinə  karvanlar  qıĢ  otlaqları  boyu  cənub-
Ģərqdən Ģimal-qərbə doğru, isti dövrdə isə Ģimaldan Ģimal-qərbə və cənub-Ģərqə 
doğru  və  ya  əksinə  hərəkət  etmiĢlər.  Zəngin  subalp  çəmənlikləri  heyvanların 
zəngin yem bazası olmaqla yanaĢı sərin hava onlar üçün təhlükəli xəstəlik olan 
qızdırmanın müalicəsində istifadə olunmuĢdur. 
 
Ələngəzdə  (Zəngəzur)  yerləĢən  dağ  aĢırımları  müxtəlif  vaxtlarda 
karvanların keçidi üçün əlveriĢli olmuĢdur. Məsələn: Ayçınqıl aĢırımı (3707 m) 
VII-IX  aylarda,  Bazarməscid  aĢırımı  (3576  m)  VIII  aydan  IX  aya  kimi, 
Dağdağan aĢırımı (2958 m) II ayla XII ay arasında, Gədik aĢırımı (2563 m) IV-
XI  aylarda,  Dəmirlidağ  aĢırımı  (3137  m)  III-XI  ay,  EĢĢək  meydanı  aĢırımı 
(2876  m)  IV-XI  ay,  Xəzəryurd  aĢırımı  (3537  m)  V-X  ay,  ġıxyurdu  aĢırımı 
(3015 m) VII-IX ay, Biçənək aĢırımı  (2347 m) IV-XI ay,  Zırnel  yurdu aĢırımı 
(2682 m) V-XI aylarda, Qaraboya aĢırımı (2090 m) V-XI aylarda, Gərməçataq 
keçidi il boyu, Yeddi bulaq aĢırımı (2486 m) il boyu, eləcə də Günnütdən Araza 
qədər  bütün  keçidlər  il  boyu  karvan  yolları  üçün  açıq  olmuĢdur.  Arazdan 
keçərək  cənubla  cənub-qərb  və  Ģimala  istiqamətlənən,  625  metrlə  800  metr 
hündürlük  arasında  yerləĢən  karvan  keçidləri  Diyadin,  ġahtaxtı,  Qızılvəng, 
Gülüstan, Culfa, Aza və Kotam məntəqələrində yerləĢmiĢdir. 
 
Yollar üzərində karvanların ərzaq, yem, güvənlik təminatı üçün, eləcə də 
keçidləri  asanlaĢdırmaq  məqsədilə  karvansaralar,  daĢ  körpülər  tikilmiĢ,  dağlıq 
zonada isə zağa və mağaralardan,  eləcə də anbar, müsafirxana və heyvanların 
gecələməsi üçün tikililərdən istifadə olunmuĢdur. 
 
Böyük Ġpək Yolunun bərpasından söz getdiyi bu məqamda bizcə karvan 
yolları  coğrafi  aspektdən  yenidən  iĢlənməli,  eyni  zamanda  bu  yollara  məxsus 
tarixi abidələr bərpa olunmalıdır.   
Açar sözlər: fiziki-coğrafi xüsusiyyət,  Böyük Ġpək Yolu, karvan, 
Naxçıvanın əlveriĢli coğrafi mövqeyi 
 
 
OSMANLI MƏNBƏLƏRĠNDƏ NAXÇIVANIN SOSĠAL- ĠQTĠSADĠ, 
COĞRAFĠ VƏZĠYYƏTĠ HAQQINDA MƏLUMATLARA DAĠR 
FATĠH ĠMAT 
Kastamonu Universiteti 
[e-mail] 
 
 
Ərəb  qaynaqlarında  NaĢava  Ģəklində  göstərilən  Naxçıvan  Səlcuqlar  və 
Elxanilər zamanında Naxcuvan kimi, Evliyə Çələbiyə görə isə NahĢovan olaraq 
ifadə  olunmuĢdur.  1514-cü  il  Çaldıran  savaĢından  sonra  Osmanlı  tabeliyinə 
keçən  Naxçıvan  diyarında  inzibati  ərazi  bölgüsü dəyiĢdirilərək  sancaq,  nahiyə 
və  kənd  idarəçiliyi  yaradılmıĢ  və  bu  qurumlara  müvafiq  olaraq  sancaqbəyi, 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
70 
naiblər  və  kəndxudalar  rəhbərlik  edirmiĢ.  Ġnzibati  ərazi  bölgüsünün 
dəyiĢdirilməsi  diyarın  iqtisadi-coğrafi  əhəmiyyətini  artırmıĢ,  ticarət,  kənd 
təsərrüfatı,  sənaye  istehsalı  yenidən  canlanmağa  baĢlamıĢdır.  XIX  əsrin 
baĢlanğıcına  kimi  bölgə  zaman-zaman  Osmanlı  və  Ġran  tabeliyinə  keçmiĢ,  bir 
müddət  xanlıq  kimi  idarə  olunmuĢdur.  1826-1828-ci  illərdə  baĢ  verən  Ġran-
Rusiya  müharibəsindən  sonra  Naxçıvan  diyarında  əhalinin  milli  tarazlığı 
pozulmuĢ,  yaxın  Ģərqdən,  xüsusilə  Ġrandan  Qafqaza,  o  cümlədən  Naxçıvan 
diyarına  ermənilərin  miqrasiyası  baĢlamıĢdır.  Milli  tarazlığın  pozulması  eyni 
zamanda  sosial  yaĢam  tərzinə,  iqtisadiyyatın  ixtisaslaĢmasına  təsir  etmiĢdir. 
Osmanlı  arxiv  bəlgələrində  80-dən  artıq  mövzu  ilə  əlaqədar  157  bəlgə  məhz 
Naxçıvanın  iqtisadi-siyasi  həyatını  əks  etdirməkdədir.  Bəlgələrin  ilk  bölümü 
―Mühimme‖,  ―Vakıf‖  və  ―Tapu-Tahrir‖  dəftərləridir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
Naxçıvan  və  Rəvanla  (Ġrəvan)  bağlı  bu  dəftərlərin  sayı  200-dən  artıqdır.  905 
saylı  Tahrir  dəftəri  554  səhifədən  ibarətdir.  Bəlgələrdə  1553-1555-ci  illərdə 
Qanuni Sultan Süleymanın Ġran və Ġraqa üçüncü yürüĢü Naxçıvan səfəri kimi də 
adlandırılır.  Bu  səfərdən  sonra  inzibati  ərazi  bölgüsündə  sancaq  və  nahiyə  ilə 
yanaĢı  qəza  və  bəylərbəyliklər  də  yaradılmıĢdır.  III  Əhməd  zamanında 
Naxçıvan  kəndləri  haqqında  müfəssəl  dəftər  hazırlanmĢ  və  dəftərdə  sancağın 
iqtisadi-sosial və coğrafi Ģəraiti lazımi səviyyədə əks etdirilmiĢdir. 
 
Arxiv  bəlgələrində  Naxçıvana  və  Rəvana  köç  edən  ermənilərin  əsl 
məqsədləri–  onların  terror,  müharibə  və  digər  yollarla  Osmanlı  əleyhinə 
fəaliyyət  göstərmək  məqsədləri  göstərilməkdədir.  Sultar  II  Əbdülhəmid 
zamanında  1890-dan  baĢlayan  erməni  üsyanları  eyni  vaxtda  Naxçıvanda 
ermənilərin  quldurluq  hərəkətləri,  çətə  yaratmak,  yardım  və  silah  toplamaq 
fəaliyyətləri  ilə  paralellik  təĢkil  edir.  Bu  fəaliyyətdə  Eçmədzin  katolik  kilsəsi 
xüsusi  rol  oynamıĢdır.  1905-ci  il  və  I  Dünya  savaĢı  sonrası  Osmanlıların 
Qafqazdan  çəkilməsindən  sonra  Naxçıvan  kəndlərində  müxtəlif  vaxtlarda 
ermənilər tərəfindən törədilən qətllər bəlgələrdə xüsusi yer almıĢdır.          
          Açar sözlər: Osmanlı mənbələri, Naxçıvan sancağı, ərazi bölgüsü, Ġrəvan 
xanlığı 
 
 
TALIġIN DAĞ MEġƏ LANDġAFTLARININ REKREASĠYA 
POTENSĠALININ QĠYMƏTLƏNDĠRĠLMƏSĠ 
ĠLAHƏ QULĠYEVA 
AMEA Coğrafiya Ġnstitutu 
 [e-mail] 
 
Müasir dövrümüzdə sürətlə inkiĢaf edən rekreasiya  təsərrüfatı insanların 
fiziki, iqtisadi, sosial və psixoloji ehtiyaclarından doğan bir sahədir. Rekreasiya 
təsərrüfatının inkiĢafı əhalinin sosial vəziyyətinin yaxĢılaĢmasına, sağlamlığının 

Tezislər 
 
71 
möhkəmlənməsinə,  əmək  qabiliyyətinin  artmasına  və  iqtisadiyyatın  inkiĢafına 
kömək edir.  
Rekreasiya  ehtiyatları  tükənməyən  sərvət  olmaqla,  təbii  sosial-iqtisadi, 
tibbi- bioloji və ekoloji amilləri özündə birləĢdirir. 
Azərbaycanın 
ayrı-ayrı 
regionlarının 
landĢaftlarının 
rekreasiya 
ehtiyatlarının  qiymətləndirilməsi  və  optimallaĢdırılması  istiqamətində  bir  sıra 
tədqiqatlar  aparılmıĢdır.  Kiçik  Qafqazın  Ģimal-Ģərq  yamacının  rekreasiya 
ehtiyatları  Y.Ə.Qəribov(1990,  2003,  2012),  T.Y.Verdiyeva  (2009),  Xəzər 
dənizi  sahilləri,  V.Dərgahov  (2008),  Böyük  Qafqazın  Ģimal-Ģərq  yamacı 
M.C.Ġsmayılov (1991), E.ġ.Məmmədbəyov (2008) və s. tədqiqatçılar tərəfindən 
öyrənilmiĢdir. TalıĢ dağlarının rekreasiya ehtiyatları, landĢaft ekoloji potensialı 
kifayət  qədər  tədqiq  olunmamıĢdır.  Halbuki  TalıĢ  dağları  respublikamızın 
mühüm rekreasiya və ekoturizm ehtiyatlarına malik olan regionlarından biridir. 
LandĢaftların təbii rekreasiya ehtiyatı və onun təyini ilə əlaqədar müxtəlif 
fikirlər  mövcuddur.Y.Ə.Qəribov  rekreasiya  landĢaftları  dedikdə  müəyyən 
rekreasiya funkisyasını yerinə yetirən, sistemli Ģəkildə insanlar tərəfindən idarə 
edilən  təbii  antropogen  landĢaft  komplekslərini  nəzərdə  tutur.  Rekreasiya 
kompleksləri  insanların  sağlamlığına  müsbət  təsir  göstərən,  onlarda  müsbət 
emosiyalar  yaradan,  aktiv  istirahətlərini  təmin  edən  təbii  ərazi  vahidləridir. 
BlaqoveĢenskiy  V.P,  Quliyeva  T.S  (2006)  dağlıq  ərazilərin  rekreasiya 
ehtiyatllarının landĢaft ekoloji qiymətləndirilməsində  ilkin metod kimi ərazinin 
təbii  landĢaft  xəritəsinin  tərtib  olunmasını  təklif  etmiĢlər.  Təbii  ki,  landĢaft 
xəritəsi tərtib olunan zaman tədqiq olunan ərazidə mövcud olan landĢaft növləri 
xəritədə  öz  əksini  tapmalıdır.  Bunun  əsasında  da  landĢaft  rekreasiya 
rayonlaĢdırılması  aparmaq  mümkündür.  Rekreasiya  zonasında  landĢaft 
növlərinin sayının çox olması onun rekreasiya qiymətini artırır. 
TalıĢ  dağlarının  relyef  və  iqlim  Ģəraitinə  uyğun  formalaĢmıĢ  landĢaft 
kompleksləri  Böyük  və  Kiçik  Qafqazın  təbii  landĢaftlarının  yüksəklik  üzrə 
paylanma  qanunauyğunluğundan  kəskin  fərqlənir.  Belə  ki,  landĢaftın  əsas 
aparıcı  komponentlərindən  olan  iqlim  məlumatlarının  təhlili  göstərir  ki,  TalıĢ 
dağlarında  dağətəyindən  yüksəkliyə  doğru  yağıntıların,  temperaturun 
paylanmasında  inversiya  mövcuddur.  Bu  əlamətlər  regionun  təbii 
landĢaftlarının ekoloji xüsusiyyətlərində, eyni zamanda rekreasiya potensialında 
öz əksini tapmıĢdır. 
Kserofit dağ çölləri landĢaftı TalıĢ dağlarının suayrıcını (2400-2500m) və 
ətraf əraziləri əhatə edir. Azərbaycanın digər dağlıq regionlarından fərqli olaraq 
burada  landĢaft  inversiyası  kəskin  Ģəkildə  özünü  göstərir.  Digər  dağlıq 
ərazilərdə  qeyd  olunan  yüksəklikdə  məhsuldar  subalp  və  alp  çəmənlikləri 
olduğu  halda  tamamilə  fərqli,  kserofit  çöl  landĢaftı  formalaĢmıĢdır.  Burada 
əsasən yayı quraq keçən soyuq iqlim hakim olub, yağıntıların miqdarı 300-350 
mm təĢkil edir. Yağıntılar əsasən payız aylarında düĢür. Qeyd olunan kompleks 
antropogen  təsirlərə  mövsümi  olaraq  məruz  qalır.  Ona  görə  də  burada 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
72 
infrastruktur demək olar ki, inkiĢaf etməmiĢdir.  Lakin bu kompleksdə mövcud 
olan ĢiĢ uclu sıldırım qayalar, kanyonvari çay dərələri, kserofit çöllərə xas olan 
endemik  bitki  növləri  rekreasiya  üçün  maraqlıdır.  Xüsusilə  yay  aylarının 
yağıntısız  keçməsi  burada  atçılıq  və  məcara  turizminin  inkiĢafı  üçün 
əlveriĢlidir. 
TalıĢ  dağlarının  dağ-meĢə  landĢaft  kompleksi  respublikanın  digər 
regionlarından  rekreasiya  potensialına  görə  kəskin  fərqlənir.  Qeyd  olunan 
landĢaft  kompleksi  ərazinin  alçaq  və  orta  dağlığını  əhatə  etməklə  əsasən  yayı 
quraq keçən və  yağıntıları bərabər paylanan mülayim isti  iqlim tipi  zonasında 
yerləĢir. Ən çox yağıntı ərazinin cənub-Ģərq hissəsində (1200-1400 mm) düĢür. 
ġimal  qərbə  doğru  yağıntıların  miqdarı  azalaraq  600-700  mm  təĢkil  edir. 
LandĢaft  tipində  ümumi  günəĢ  radiasiyası  132-136  kkal.sm
2
,  günəĢ  parıltılı 
saatların miqdarı 2000-2200 təĢkil edir. Havanın orta illik temperaturu 20-25
0
C 
arasında  dəyiĢir.  LandĢaft  tipinin  inkiĢafında  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edən  qar 
örtüyü 40-80 bəzən 100 gün davam edir. 
Dağ  meĢə  landĢaftlarının  rekreasiya  potensialı  meĢənin  sıxlığı,  növ 
zənginliyi, estetikliyi, ekoloji sağlığı, psixoloji rahatlığı, rütubətlənmə dərəcəsi, 
mikroiqlimi  və  s  amillərlə  müəyyən  olunur.  Bu  qeyd  olunan  amillər  TalıĢ 
dağları  üçün  xarakterik  olub,  onun  rekreasiya  potensialını  zənginləĢdirir.  Dağ 
meĢə  landĢaftı  su  ehtiyatı  ilə  çox  yaxĢı  təmin  olunmuĢdur.  Belə  ki,  Lənkaran 
vilayətinin  ən  böyük  çayları  olan  ViləĢçay,  Lənkərançay,  Təngərudçay  və 
Astara çaylarının çoxsaylı qolları meĢə landĢaftının rekreasiya qiymətini artırır. 
MeĢə landĢaftı daxilində yaradılmıĢ ―Xanbulançay‖ və ―Lövəyin‖ su anbarları 
və  onların  yaxınlığındakı  bulaqlar    rekreasiya  məqsədləri  üçün  xüsusilə 
əhəmiyyətlidir. 
TalıĢ  dağlarında  hava  Ģəraiti  respublikanın  digər  dağlıq  ərazilərindən 
kəskin Ģəkildə fərqlənir. Belə ki, Lerik və Yardımlı rayonlarında insan ömrünün 
uzun olmasının təbii səbəbi burada havanın rütubətliyinin az, yəni quru havanın 
olmasıdır.  Bu  tip  havada  bir  sıra  zərərli  bakteriyalar  inkiĢaf  edə  bilmirlər. 
Burada  iyul-avqust  aylarında  havanın  nisbi  rütubəti  30-40%  olur.  Bəzən 
rütubətlik hətta 10-15%-dək enir. Belə bir hava Ģəraiti nəfəs yolları və ağciyər 
xəstəliklərinin müalicəsi üçün əlveriĢlidir. 
Nəticədə bütün bu yuxarıda qeyd olunanları ümumiləĢdirərək deyə bilərik 
ki,  TalıĢ  dağlarının  təbii  landĢaftları  rekreasiya,  məcara  turizmi,  ekoturizm, 
kənd  turizmi  üçün  kifayət  qədər  əlveriĢli  olub,  zəngin  rekreasiya  potensialına 
malikdir 
 
Açar sözlər: rekreasiya, tükənməyən sərvət , landĢaft, relyef, iqlim 
 
 
 
 

Tezislər 
 
73 
TARĠXĠ ĠPƏK YOLU VƏ NAXÇIVAN MR- IN MÜASĠR KƏND 
TƏSƏRRÜFATININ MÜQAYĠSƏLĠ ĠNKĠġAF TARĠXĠNDƏN 
                                                                                                ARĠF SƏFƏROV 
―Naxçıvan‖   Universiteti 
arifsafarov@ yahoo.com 
 
Avropa  ilə  Asiyanı  birləĢdirən,  keçdiyi  ərazilərdə  yaĢayan  xalqların 
həyatında  mühüm  rol  oynayan  tarixi  ipək  yolu  Naxçıvan  MR-in  kənd 
təsərrüfatının  inkiĢafında  dəyərli  əhəmiyyət  kəsb  etmiĢdir.  Bu  yolla  ġərqdən 
Qərbə və geriyə hərəkət  edən ticarət  karvanlarının Azərbaycanda, o  cümlədən 
Naxçıvan MR-də ticarətin, sənətkarlığın, elmin, təhsilin, mədəniyyətin, eləcə də 
kənd təsərrüfatının inkiĢafına təsir göstərmiĢdir. 
     Tarixi  Ġpək  yolunun  əsas  hissəsi  türk  xalqları  yaĢayan  ərazilərdən  keçdiyi 
üçün  həmin  xalqların  Çin,  Qafqaz,  Rusiya,  Hindistan  və  ərəb  ölkələrinin 
xalqları  ilə  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələrinin  yaranmasında  və  inkiĢafında 
müstəsna  rolu  olmuĢdur.  Bu  baxımdan  1998-ci  ilin  sentyabr  ayında  Bakıda 
keçirilən  Beynəlxalq  konfransda  xalqımızın  ümummilli  lideri  Heydər  Əliyev 
tarixi ipək yolunun bərpası məsələsini mühüm vəzifə kimi qarĢıya qoymuĢdu. 
   Qeyd edək ki,  mühüm ticarət  yollarının keçdiyi  Naxçıvan ərazisi beynəlxalq 
ticarətdə  əhəmiyyətli  rol  oynamıĢdır.  Naxçıvanda  ticarətin  inkiĢafına  xidmət 
edən Ordubad-Naxçıvan-Sədərək istiqamətində uzanan əsas ticarət yolu və ona 
birləĢən qollar bu mənada xüsusi əhəmiyyət kəsb etmiĢdir. 
    Naxçıvanda  kənd  təsərrüfatının  inkiĢaf  tarixi  insanların  cəmiyyət  halında 
təĢəkkül  tapıb  formalaĢması  və  oturaq  həyat  tərzinə  keçməsi  onların  əkinçilik 
və  heyvandarlıq  məhsullarına  olan  tələbatların  yaradılmasına  və  inkiĢafına 
səbəb olmuĢdur. 
    Naxçıvan  və  Ordubadda  taxılın  hələ  XIV  əsrdən  qabaq  becərildiyi  qeyd 
olunur.  Naxçıvandan  ixrac  olunan  taxıl  məhsulları  içərisində  çəltik  əsas  yer 
tutmuĢdur.  1911-ci  ildə  ġərur  (NoraĢen)  dəmir  yolu  stansiyasında  8820  pud, 
1912-ci ildə 24383 pud və 1913-cü ildə 15080 pud xaricə düyü aparılmıĢdır. 
    1912-ci ildə ġərur-Dərələyəz qəzasında hər desyatin pambıq əkini sahəsindən 
40-120  puda  qədər,  Naxçıvan  qəzasında  54  pud  pambıq  istehsal  edilərək 
Rusiyaya göndərilmiĢdir. 
     Tütün  texniki  bitkilər  içərisində  ikinci  yeri  tuturdu.  Əldə  olunan  məlumata 
görə Naxçıvan qəzasında 1901-ci ildə 598 pud, 1903-cü ildə 327 pud , 1904-cü 
ildə isə 313 pud tütün istehsal olunmuĢdur. 
    Naxçıvanda bağçılığın inkiĢaf tarixi təqribən 3500 ildir. Naxçıvandan meyvə, 
üzüm təzə və qurudulmuĢ halda bir çox daxili və xarici bazarlara çıxarılmĢdır. 
Meyvə  ticarətinin  geniĢlənməsində  əvvəlcə  Zaqafqaziya  dəmir  yolunun 
çəkilməsi  və  sonralar  Tiflis,  Ġrəvan,  Culfa  və  Təbriz  dəmir  yolu  xəttinin 
əlaqələndirilməsi çox böyük rol oynamıĢdır. 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
74 
    1913-cü  ilin  məlumatına  görə  Culfa  dəmir  yolu  stansiyasından  Peterburqa 
33672  pud,  Odessaya  72556  pud,  Taqanroqa  20930  pud,  Nikolayevə  41221 
pud, Rostova 78020 pud, Novorossiyskə 32676 pud və HəĢtərxana 68397 pud 
qurudulmuĢ  meyvə  və  üzüm  göndərilmiĢdir.  Beləliklə,  əyalətdən  ixrac  olunan 
meyvə və üzüm qurusu 447472 pud və  ya 735,5 ton təĢkil etmiĢdir. Digər bir 
məlumatda  isə  bu  məhsulların  0,8-1,2  milyon  pud  və  ya  12800-19200  tondan 
çox olduğu göstərilir. 
Dəmir  yollarının  çəkiliĢi  geniĢləndikcə  Ordubaddan  hər  il  Ġrəvan  Ģəhərinə  15 
min  puda  qədər  ərik  qaxı,  Rusiya  bazarlarına  baĢqa  meyvələr,  xüsusən  də 
həddindən çox tut qurusu göndərilmiĢdir. 
əldə  olunan  məlumatlara  əsasən  meyvə  əvvəllər  dəvə  karvanları,  sonralar  isə 
Culfa dəmir yolu vasitəsi ilə daxili və xarici bazarlara göndərilmiĢdir. Belə ki, 
təkcə  1912-ci  ildə  Culfa  stansiyalarından  773718  pud(12379,5  ton),  1913-cü 
ildə isə 1452480 pud(23239,5 ton) meyvə qurusu ixrac olunmuĢdur. 
     Naxçıvan  qəzasında  əlveriĢli  torpaq-iqlim  Ģəraiti,  ərazinin  Ġran  və  Türkiyə 
ilə həmsərhəd olması, müxtəlif dövrlərdə bu ölkələrlə yaranan qarĢılıqlı iqtisadi 
və  mədəni  əlaqələr  Naxçıvanda  üzümçülüyün  inkiĢafına  və  bir  çox  qiymətli 
üzüm növlərinin yaranmasına səbəb olmuĢdur. 
Naxçıvanın  Rusiya  daxilindəki  və  xarici  bazarlar  ilə  yaranan  ticarət 
əlaqəsi  tədricən kiĢmiĢ istehsalının artırılmasına təkan vermiĢdir. Təkcə, 1913-
cü  ildə  Naxçıvan  qəzasından  166365  pud,  ġərur-Dərələyəz  qəzasından  12717 
pud  üzüm  istehsal  olunmuĢdur.  Naxçıvan  əyalətində  istehsal  olunan  üzümün 
1/5  hissəsi  Ģərab  istehsalı  üçün,  qalanı  isə  mövüz,  kiĢmiĢ,  bəhməz,  riçal  və  s. 
hazırlanmasına  sərf  olunmuĢdur.  Tarixi  ipək  yolunun  inkiĢafı  ilə  əlaqədar 
olaraq Naxçıvan qəzasında maldarlıq da inkiĢaf etmiĢdir. Belə ki, 1910-cu ildə 
62,4 min baĢ, 1913-cü ildə isə 67,7 min baĢ təĢkil etmiĢdir.  
    Aqrar  sahənin  inkiĢafına,  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  istehsalının 
artırılmasına  və  intensiv  amillər  hesabına  məhsulların  çoxaldılmasına  dövlət 
tərəfindən  böyük  qayğı  və  dəstək  göstərilərək  bir  sıra  mühüm  sərəncam  və 
qərarlar  qəbul  olunmuĢdur.  Bu  da  meliorasiya  və  irriqasiya  tədbirlərini 
gücləndirmiĢ,  lizinq  xidmətini  yaxĢılaĢdırmıĢ,  taxıl  və  soyuducu  anbarların 
tutumunu  artırmıĢ,  istixana  komplekslərinin,  quĢçuluq  və  balıqçılıq 
təsərrüfatlarının, meyvə-tərəvəz emalı müəssisələrinin iĢə salınmasına əlveriĢli 
Ģərait  yaratmıĢdır.  Belə  ki,  2004-2014-cü  illərdə  ümumi  sahəsi  105  min 
kvadratmetrdən çox olan istixana kompleksləri, ümumi tutumu 12 min 250 ton 
olan soyuducu anbarlar, tutumu 27 min ton olan uzunmüddətli və 43 min 400 
ton  olan  qısamüddətli  taxıl  ehtiyatı  anbarları,  17  taxıl  emalı  müəssisəsi,  222 
heyvandarlıq, 64 quĢçuluq, 94 arıçılıq, 12 balıqçılıq, 68 bağçılıq və üzümçülük 
təsərrüfatı təĢkil olunmuĢdur. 
Toxumçuluq  və  tingçiliklə  məĢğul  olan  təsərrüfatlara  subsidiyaların 
ödənilməsi,  yanacaq-sürtgü  materiallarına  görə  verilən  yardımların  25% 
artırılaraq  50  manata  çatdırılması,  istifadə  olunan  gübrələrin  70  %-nin  pulsuz 

Tezislər 
 
75 
verilməsi  satılan  texnikaların  dəyərinə  40  %  güzəĢt  tətbiq  edilməsi  kənd 
təsərrüfatı ilə məĢğul olan sahibkarlara güclü stimul vermiĢdir. 
    Bütün bu görülən tədbirlər Muxtar Respublikada yerli istehsalın daimi olaraq 
artması  kənd  təsərrüfatı  və  ərzaq  məhsullarına  olan  daxili  tələbatın  idxaldan 
asılılığını əsasən aradan qaldırmıĢdır. 
    Təkcə bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, 2014-cü ildə bitkiçilik məhsullarının 
həcmi  2,4  dəfə  artaraq,  229  milyon  646  min  manata,  heyvandarlıq 
məhsullarının  həcmi  isə  2,1  dəfə  artaraq  125  milyon  511  min  manata 
çatdırılmıĢdır. 
     Muxtar  Respublikada  kənd  təsərrüfatının  dinamik  inkiĢafı  üçün  səmərəli 
kredit  mexanizmi  formalaĢmıĢdır.  Təkcə  2014-cü  ildə  kənd  təsərrüfatının 
inkiĢafı üçün bank və bank olmayan kredit təĢkilatları tərəfindən 17 milyon 956 
min  manat  kredit  verilmiĢdir.  VerilmiĢ  kreditlərin  4  milyon  542  min  manatı 
bitkiçilik  sahəsinə,  12  milyon  557  min  manatı  heyvandarlıq  sahəsinə,  o 
cümlədən onun 534 min manatı arıçılıq sahəsinə, 323 min manatı isə quĢçuluq 
sahəsinə ayrılmıĢdır. 
     Ümumilikdə bank və kredit təĢkilatları tərəfindən kənd təsərrüfatı məhsulları 
istehsalçılarına  87  milyon  555  min  manat  həcmində  kreditlər  verilmiĢdir  ki, 
bunun da 20 milyon 919 min manatı taxılçılığın, 7 milyon 415 min manatı isə 
kartofçuluğun inkiĢafına yönəldilmiĢdir. 
     Muxtar Respublikada heyvandarlığın inkiĢaf etdirilməsinə, mal-qaranın cins 
tərkibinin yaxĢılaĢdırılmasına, heyvandarlıq məhsullarının intensiv artımına nail 
olunması  istiqamətində  bir  çox  iĢlər  görülmüĢdür.  Belə  ki,  kəndlərdə  mal-
qaranın süni mayalanma məntəqələrinin sayı 19-a çatdırılmıĢ və onların maddi-
texniki  bazası  möhkəmləndirilmiĢdir.  Ötən  illər  ərzində  26  min  baĢdan  artıq 
sağlam  bala  alınmıĢ,  sahibkarlara  lizinq  yolu  ilə  cins  damazlıq  düyələrin 
satılması təĢkil edilmiĢdir. 
     Hazırda  Muxtar  Respublikada  3-  ətçilik,  2-  südçülük,  1-  gön  dəri  emalı,  1- 
balıq konserv istehsalı müəssisəsi, 1 yem istehsalı zavodu və 2 yem sexi  təĢkil 
edilmiĢdir. 
    QuĢ  əti  və  yumurtaya  olan  tələbatın  yerli  istehsal  hesabına  tamamilə 
ödənilməsi məqsədi ilə 64 quĢçuluq təsərrüfatı yaradılmıĢdır. 
    Heyvandarlıqda  aparılan  əsaslı  iĢlərin  nəticəsində  1  aprel  2015-ci  il  tarixə 
Muxtar  Respublikada  iribuynuzlu  mal-qaranın  baĢ  sayı-114  min  137  baĢa, 
xırdabuynuzlu heyvanların baĢ sayı 701 min baĢa çatdırılmıĢ, arı ailələrinin sayı 
isə 69 mini ötmüĢdür 
   Bütövlükdə 1 may 2015-ci  il tarixdə kənd təsərrüfatının  ümumi  məhsulunun 
dəyəri  33  milyon  609  min  400  manat  təĢkil  etmiĢdir  ki,  bu  da  əvvəlki  illərin 
müvafiq dövrü ilə müqayisədə 5,9 % çoxdur. 
    Açar  sözlər:  Naxçıvan,  kənd  təsərrüfatı,  bitkiçilik,  heyvandarlıq,  kredit, 
məhsul ixracı, Ġpək yolu 
 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
76