MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
Açar sözlər: Azərbaycan,Naxçıvan, Ġpək yolu, ticarət
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (ən qədim zamanlardan – e.ə. IV minilliyədək) ĠSMAYIL HACIYEV
- Açar sözlər
- Anahtar kelimeler
- Beynəlxalq İpək Yolu 50 ĠRƏVAN BÖLGƏSĠNDƏ ƏHALĠNĠN DEMOQRAFĠK VƏZĠYYƏTĠ, YERLƏġMƏSĠ, ETNĠK TƏRKĠBĠ (XIX YÜZĠLLĠYĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ)
|
Açar sözlər: Azərbaycan,Naxçıvan, Ġpək yolu, ticarət Tezislər 43 TARĠX, ARXEOLOGĠYA VƏ ETNOQRAFĠYA NAXÇIVAN AZƏRBAYCANDA DÖVLƏTĠN YARANMASINADƏK OLAN DÖVRDƏ (ən qədim zamanlardan – e.ə. IV minilliyədək) ĠSMAYIL HACIYEV AMEA Naxçıvan Bölməsi ismayil_haciyev@yahoo.com Naxçıvan ərazisi ən qədim insanların yaĢadığı bir bölgə olmuĢdur. Son illərə qədər Qazma mağarasından əldə edilmiĢ maddi-mədəniyyət nümunələri əsas götürüldüyündən Naxçıvan ərazisində insanların 80-90 min il bundan əvvəl məskunlaĢması deyilirdi. Arxeoloji tədqiqatlar müəyyən etdi ki, Naxçıvan ərazisində insanların məskunlaĢması aĢağı paleolit dövrünə, təxminən 500-300 min il bundan əvvələ aid edilir. Tədqiqatlarla sübut edilmiĢdir ki, qədim Qazma sakinləri qəbilə icmalarının yaranması ərəfəsində olmuĢdur. Qəbilə icması ibtidai sürüyə nisbətən irəliyə doğru bir addım olub, insanların həyatında bir sıra yeniliklərlə müĢayiət olunurdu. Qəbilə icmasının ilkin dövründə qadının rolu yüksək olduğuna görə, bu dövr matriarxat – ana xaqanlığı dövrü kimi də xarakterizə olunur. Naxçıvanın təbii-coğrafi Ģəraiti, orta paleolitə aid abidələrin aĢkar edilməsi burada yuxarı paleolit və mezolit dövründə də həyatın davam etməsini, ilk nəsli quruluĢun meydana gəlməsini söyləməyə əsas verir. ―Neolit inqilabı‖ (e.ə. VIII – e.ə. VI minillik) ilə insanların təsərrüfat həyatında böyük bir hadisə baĢ verdi, istehlak təsərrüfatından istehsal təsərrüfatına keçid yarandı. Naxçıvan ərazisində hələlik neolitin orta və son dövrünə aid tapıntılar əldə edilmiĢdir. I Kültəpə bütün Qafqazda ―neolit inqilabı‖nın ilk abidəsi kimi tanınır. Kültəpə abidəsinin Qafqazda ilkin istehsal təsərrüfatı ilə bağlı ən qədim yaĢayıĢ yeri olması təsdiq edilir. Azərbaycanda eneolit dövrü e.ə. VI-IV minilliyin ortalarını əhatə edir. Çox maraqlıdır ki, Azərbaycanda son neolit və eneolitin tarixinin öyrənilməsi I Kültəpə abidəsindən baĢlanır. Naxçıvanın unikal abidələrindən olan Duzdağ da eneolit dövrünə aid edilir. Duzdağ dağ-mədən sənayesinin meydana gəlməsinin ilkin dövrünü əks etdirməklə, istehsal təsərrüfatının daha da inkiĢafını sübut edir. Azərbaycanın eneolit abidələri həmin dövrdə mövcud olan ictimai münasibətləri əks etdirməklə eyni zamanda, onun qonĢu mədəniyyətlərlə əlaqələrini də aĢkar etmiĢdir. Ubeyd tayfalarının Azərbaycan ərazisinə miqrasiyası Naxçıvanı da əhatə etmiĢdir. Ġlk tunc dövrünün yaranması ilə yeni ictimai münasibətlərin təĢəkkülü də geniĢlənir. Bu dövr Azərbaycanda Kür-Araz mədəniyyəti ilə xarakterizə Beynəlxalq İpək Yolu 44 olunur. Ġlk tunc dövrünə aid I Kültəpə ilə yanaĢı II Kültəpə, AĢağı DaĢarx, Ovçulartəpəsi və s. nekropollar qeydə alınmıĢdır. MəĢhur Gəmiqaya təsvirlərinin xronologiyasında da eneolit və ilk tunc dövrünə aid piktoqramlar mühüm yer tutur. Ġlkin tunc dövründə Azərbaycanda dövlətin formalaĢmasının baĢa çatması üçün Ģərait meydana gəlmiĢdir. Naxçıvana aid materialların nəzərdən keçirilməsi göstərir ki, bölgə bu prosesdə fəal rol oynamıĢdır. Açar sözlər: Arxeoloji tədqiqatlar, Qəbilə icması, ―neolit inqilabı‖, I Kültəpə, neolit, eneolit, tunc dövrü GĠLANÇAY KÖRPÜLƏRĠ FƏXRƏDDĠN SƏFƏRLĠ AMEA Naxçıvan Bölməsi hacifexreddin@yahoo.com.tr KeçmiĢdə ticarət karvanlarının, insanların hərəkətini asanlaĢdırmaq üçün və hərbi məqsədlərlə çaylar üzərində körpülər salınırdı. Naxçıvan bölgəsində üzərində çoxlu körpü salınan çaylardan biri də Gilançaydır. 1. Aza körpüsü. Aza və Darkənd kəndlərini birləĢdirən Aza körpüsü qırmızımtıl rəngli yonulmuĢ yerli dağ daĢından beĢ aĢırımlı Ģəkildə inĢa edilmiĢdir. Böyük Ġpək Yolu ilə hərəkət edən ticarət karvanlarına və əhaliyə xidmət edən bu körpünü tikinti texnikasına görə XVI-XVII yüzilliklərə aid etmək olar. 2. Biləv körpüsü. Biləv kəndinin cənubunda, Gilançay üzərində orta əsrlər zamanı inĢa edilmiĢ, uzunluğu təxminən 60 metr, eni 4 metrə yaxın, hündürlüyü 7-8 metr olan körpü Böyük Ġpək yolunun üstündə, mühüm karvan yollarının qovĢağında yerləĢməklə ticarət karvanlarına və yerli əhaliyə xidmət edirdi. Körpünün inĢasını I ġah Abbasla (1587-1629) əlaqələndirirlər. 3. Gilançay körpüsü. Bu körpü əhalinin və ticarət karvanlarının gediĢ - gəliĢini asanlaĢdırmaq məqsədi ilə Ordubad rayonunun Gilançay kəndindən bir az Ģimalda inĢa edilmiĢdir. Hazırda qalan mərkəz dayağına əsasən demək olar ki, körpü möhtəĢəm olmuĢdur. Səfəvilər dövründə inĢa edilmiĢdir. 4. Ələhi körpüsü. Ordubad rayonunun ən ucqar kəndlərindən olan Ələhi kəndindəki bu körpü çatmatağlı formada, kobud Ģəkildə yonulmuĢ boz rəngli dağ daĢından inĢa edilmiĢdir. Ġki aĢırımlıdır. Qərb tağ böyük, Ģərq tağ kiçik ölçülüdür. Körpünün uzunluğu 30 metr, eni 3 metr, hündürlüyü 6,5 metrdir. XVI-XVII əsrlərdə inĢa edildiyi ehtimal olunur. 5. I Bist körpüsü. Bist kəndində dövrümüzədək iki körpü qalmıĢdır. ġərti olaraq I Bist körpüsü adlandırılan körpü qaba Ģəkildə yonulmuĢ boz rəngli dağ daĢından və biĢmiĢ kərpicdən yarım dairə formada inĢa edilmiĢdir. Bir Tezislər 45 aĢırımlıdır. Uzunluğu 21 metr, eni 3,8 metr, hündürlüyü 10 metrdir. XVII əsrə aid etmək olar. 6. II Bist körpüsü. Yuxarıdan çatma tağla tamamlanan formada inĢa olunmuĢ körpünün tikilməsində əsasən dağ daĢından istifadə olunmuĢdur. Çatma hissəsi yonulmuĢ dağ daĢı ilə iĢlənmiĢdir. Cənub tərəfdəki həmin daĢlardan birinin üzərində bərpa ili - ―1869‖ tarixi yazılmıĢdır. Uzunluğu 23 metr, eni 10 metr, hündürlüyü 4 metrdir. 7-8. I və II Sumbatan körpüləri. Bir – birindən təxminən 300 metr aralı məsafədə inĢa edilən hər iki körpü indiki Sabirkənd kəndinin cənubunda yerləĢən və hazırda qalıqları qalan Sumbatan Ģəhəri ilə Gilançayın sol sahilində yerləĢən Kələntər Dizə kəndini birləĢdirmiĢ, Araz çayı boyunca Ordubad- Sədərək marĢrutu ilə və əksinə hərəkət edən ticarət karvanlarına, həmçinin əhaliyə xidmət etmiĢdir. Qalıqlarına, bu ərazidə çayın nisbətən sakit axarına və yayılmasına əsasən deyə bilərik ki, bu körpülər Aza körpüsündən daha möhtəĢəm, təxminən 100 metr uzunluğunda olmuĢdur. Eni təxminən 4 metr olan hər iki körpünün ġərq dayaqları hazırda Sabirkəndin ərazisinə daxil olan yerlərdə, möhkəm qayalardan ibarət təbii özül üzərində qərar tutubmuĢ. Körpülərin XIII-XIV əsrlərdə inĢa edildiyini ehtimal etmək olar. Açar sözlər: Naxçıvan, Aza körpüsü, Biləv körpüsü, Ələhi körpüsü, Gilançay körpüsü V.QRĠQORYEVĠN “NAXÇIVAN ƏYALƏTĠNĠN STATĠSTĠK TƏSVĠRĠ” ƏSƏRĠNDƏ ƏHALĠNĠN MƏġĞULĠYYƏTĠ VƏ TĠCARƏT MƏSƏLƏLƏRĠ HACI QADĠR QƏDĠRZADƏ AMEA Naxçıvan Bölməsi hqadirzade@yahoo.com.tr Naxçıvan tarixinin öyrənilməsində önəmli dövrlərdən biri 1828-ci il Turkmənçay müqaviləsi ilə bölgənin ruslar tərəfində iĢğalı ilə bağlıdır. Bu dövr bir tərəfdən siyasi-hərbi cəhətdən Azərbaycanın bölüĢdürülməsi, etnik-dini münasibətlərdə yeni baxıĢların formalaĢması, milli-etnik yerdəyiĢmələr, demoqrafik məsələlərlə xarakterikdirsə, digər tərəfdən iĢğalaqədərki və ondan sonrak ilk illərdə ölkənin sosial-iqtisadi vəziyyətinin tədqiqi baxımından da əhəmiyyətlidir. Dövrə aid müfəssəl mənbələrdən biri V.Qriqoryevin 1833-cü ildə Peterburqda nəĢr edilmiĢ əsəridir. Əsər Naxçıvan tarixinin müxtəlif problemləri ilə məĢğul olan araĢdırıcılar üçün dəyərli mənbələrdəndir. Təbii ki, tədqiqat zamanı onun yazıldığı siyasi-tarixi Ģəraiti, bir sıra məsələlərə məqsədli yanaĢılmasını ciddi Ģəkildə nəzərə almaq gərəkdir. Biz əvvəlki yazılarımızda da ondan bəhrələnmiĢik. Bu yazıda konfransın ruhuna uyğun olaraq o dövrdə əyalətdə əhalinin məĢğuliyyəti, xüsusən ipəkçiliyin inkiĢafı, barama qurdunun Beynəlxalq İpək Yolu 46 becərilməsinin, istehsalının xalq üsullarından, onun ticarət məsələlərindən geniĢ bəhs etməyə çalıĢmıĢıq. Biz belə düĢünürük ki, boyük iqtisadi əhəmiyyətini, əhalinin məĢğulluq sahəsindəki önəmli yerini nəzərə alaraq Naxçıvanda ipəkçiliyin inkiĢafına xüsusi önəm verilməlidir. Əsərin ciddi əhəmiyyətindən biri onun ümumiləĢdirici xarakterə malik olmaqla tarixi Naxçıvan ərazisini əsasən əhatə etməsidir. Təbii ki, müəllif məsələləri o dövrkü inzibati-ərazi bölgüsünə uyğun araĢdırmıĢdır. Ona görə də ġərur və Sədərək bölgələrinin müəyyən əraziləri haqqında məlumatlar verilməmiĢdir. Kitabda ayrı-ayrı məsələlərlə bağlı verilmiĢ cədvəllər, statistik məlumatlar ciddi elmi əhəmiyyət kəsb edir. Burada yaĢayıĢ məskənlərinin quruluĢu, əhalinin dini, milli-etnik tərkibi, ermənilərin əraziyə köçrülməsi ilə əlaqəli dəyərli məlumatlar vardır. Əsərdə inzibati-ərazi bölgüsünə uyğun olaraq Naxçıvan əyalətinin iki dairəyə-Naxçıvan və Ordubad, hər dairənin müxtəlif mahallara bölündüyü göstərilmiĢdir. Burada məĢğuliyyət sahələri ilə yanaĢı bazar münasibətləri, bazarların quruluĢu, ticarət əlaqələri, əyalətdən satlığa çıxarılan mallarla yanaĢı bura gətirilən ərzaq və sənaye məhsulları, karvan yolları və s. ilə bağlı geniĢ məlumatlar vardır. Əhalinin məĢğuliyyətindən bəhs edərkən onun təbii-coğrafi Ģəraitə uyğun olaraq əkinçilik, maldarlıq, ev peĢəsi, ticarət, müəyyən qisminin kiçik manfaktura sahəsində çalıĢdığını görürük. AraĢdırmaya cəlb edilən məsələlərdən biri də, ölçü, çəki vasitələri, pul vahidlərinin qarĢılıqlı münasibətləridir. Əsərdə ayrıca olaraq Rusya-Ġran ticarət münasibətləri ilə əlaqəli ayrıca baĢlıq vardır. Açar sözlər: Türkmənçay, statistik məlumat, təbii-coğrafi Ģərait, əkinçilik, maldarlıq YENĠ YOL YAġAYIġ YERĠNDƏ ARXEOLOJĠ ARAġDIRMALARI VƏLĠ BAXġƏLĠYEV, ZEYNƏB QULĠYEVA, RUHĠYYƏ RZAYEVA AMEA Naxçıvan Bölməsi velibahshaliyev@mail.ru 2013-2014-cü illərdə aparılan arxeoloji araĢdırmalar zamanı Yeni yol yaĢayıĢ yerində Neolit və Eneolit dövrünə aid keramika nümunələri aĢkar olunmuĢdur. YaĢayıĢ yerində mədəni təbəqənin xarakterini müəyyən etmək üçün 2014-cü ilin avqustunda 300 kv m sahədə araĢdırma aparılmıĢdır. Yeni yol yaĢayıĢ yerindən aĢkar olunan arxeoloji tapıntıların böyük bir qismi keramika məmulatından ibarətdir. Vaxtilə Yeni yol yaĢayıĢ yerində apardığımız araĢdırmalar zamanı Son Neolit dövrü üçün xarakterik olan keramika nümunələri aĢkar olunmuĢdu. Arxeoloji qazıntılar zamanı yeni aĢkar olunan keramika məmulatını baĢlıca olaraq iki qrupa bölmək olar. Birinci qrupdakılar Tezislər 47 qum qarıĢıq gildən hazırlanaraq qeyri-bərabər biĢirilmiĢdir. Bu qrupdakı qablardan bəzisinin tərkibində iri daĢ parçalarına, yaxud çınqıl dənələrinə də rast gəlinir. Onlar hər iki üzdən yaxĢı hamarlanmıĢdır. Qırmızı rəngdə biĢirilməsinə baxmayaraq qabların bəzisi hisin təsirindən qaralmıĢdır. Kasa tipli bəzi qabların ağız kənarında kiçik, yuvarlaq deĢiklər açılmıĢdır. Qeyd edək ki, ağzının kənarında yuvarlaq deĢik açılan qablar böyük bir dövr ərzində - Son Neolitdən Son Eneolitə qədər istifadə olunmuĢdur. Odur ki, onların tarixinin dəqiqləĢdirilməsi üçün karbon analizə ehtiyac vardır. Lakin bəzi deĢiklər açılma texnikasına görə fərqlənir. Belə ki, qabların əksəriyyətində deĢiklər qab biĢirilməmiĢdən əvvəl açılmıĢdır. Belə keramika Cənubi Qafqazda daha çox Eneolit dövrü üçün xarakterikdir. Lakin bu tip gil məmulatına ġərqi Avropanın Neolit abidələrində də rast gəlmək mümkündür. Qeyd edək ki, bütün hallarda bu tip keramika e.ə. V minilliyin əvvəllərindən qədimə getmir. AĢkar olunmuĢ arxeoloji materiallar Naxçıvanın Neolit və Eneolit mədəniyyətinin Cənubi Qafqaz və Yaxın ġərq ölkələri ilə əlaqələrini müəyyən etmək, həmçinin Eneolit mədəniyyətinin mərhələlərini müəyyənləĢdirmək baxımından əhəmiyyətlidir. Açar sözlər: Yeni yol yaĢayıĢ yeri, eneolit dövrü, neolit dövrü ÇAR RUSĠYASININ NAXÇIVANDA MÜSTƏMLƏKƏÇĠLĠK MODELĠ VƏ ONA QARġI MÜBARĠZƏ TARĠXĠNDƏN (XIX-XX əsrin əvvəlləri) ZƏHMƏT ġAHVERDĠYEV Naxçıvan Dövlət Universiteti sahverdiyev_z@gmail.com XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda iqtisadi-siyasi məsələlərin tədqiqi tarixĢünaslığın qarĢısında duran baĢlıca tədqiqat sahələrindən biri hesab olunur. Bu problemin tədqiqi həm də ġimali Azərbaycan torpaqlarının Rusiyaya birləĢdirilməsindən sonra çarizmin bu yerlərdə müstəmləkə siyasətinin araĢdırılmasında da böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın bir hissəsi olan Naxçıvan və ġərur-Dərələyəz qəzalarının vəziyyəti sahəsində bir sıra təhlillər aparılsa da, bu sahədə yalnız son onilliklərdə sistemli Ģəkildə tədqiqatlar aparılmıĢdır. Ġstər XX əsr mənbələrində, istərsə də müxtəlif alimlərin tədqiqatlarında bu mövzu ilə əlaqədar bir sıra məsələlər öz ifadəsini, yaxud elmi təhlilini tapmıĢdır. XIX əsrin ilk onilliklərindən baĢlayaraq rus hökumətinin himayəsi ilə bu yerlərə ermənilər köçürüldü, zaman-zaman yerli əhali sıxıĢdırıldı. Çar Rusiyası Naxçıvan Xanlığını iĢğal etdikdən sonra bölgənin təsərrüfat həyatına diqqət yetirməyə baĢladı. Əslində bu diqqət çarizmin iqtisadi siyasəti, hər Ģeydən Beynəlxalq İpək Yolu 48 əvvəl, onun siyasi mahiyyətindən irəli gəlirdi. Bu siyasətin baĢlıca məqsədi isə çarizmin regionda öz ağalığını möhkəmlətmək məqsədinə xidmət edirdi. XIX əsrdə çar Rusiyasının Naxçıvanı iĢğalından sonra bölgə əhalisi ağır müstəmləkə zülmü altında idi. Hələ XIX əsrin 30-cu illərində çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinə və yerli feodalların zülmünə qarĢı çevrilmiĢ kəndli çıxıĢları çarizmi narahat etmiĢdi. Odur ki, hakim dairələr yerlərdəki idarə sisteminin vəziyyətini öyrənmək və onu təkmilləĢdirmək üçün öz nümayəndələrini müxtəlif yaĢayıĢ məntəqələrinə göndərir, ətraflı məlumat toplayırdılar. Problem haqqında geniĢ, ətraflı elmi araĢdırmalar məruzədə və elmi məqalədə öz əksini tapacaqdır. Açar sözlər: müstəmləkəçilik, ikili siyasət, Naxçıvan xanlığı, XIX əsr TÜRK-SOVYET ĠLĠġKĠLERĠNĠN OLUġUMUNDA NAHÇIVAN FAKTÖRÜ ĠBRAHĠM ETHEM ATNUR Erzurum Atatürk Universitesi ethematnur@hotmail.com Mondros Mütarekesi sonrası, Ġtilaf Devletleri tarafından sıkıĢtırılan ve toprakları parçalanan Osmanlı Türkleri, bir taraftan Milli Ġstiklal mücadelesi yürütürken, diğer taraftan mücadeleleri için gerekli maddi ve manevi desteği sağlamak amacıyla bir baĢka güce ihtiyaç duymaya baĢlamıĢtı. Aynı dönemde Ekim Ġhtilali ile Rus Çarlığı yerine oluĢan Sovyet Rusya’da, Batılı Emperyalist güçler tarafından yok edilmek istenmekte ve bu anlamda karĢıt güçler olağanüstü Ģekilde desteklenmekteydi. Sovyet Rusya’da yalnızdı ve oda hem düĢmanlarına karĢı bir müttefik arıyor ve hem de ideolojisini yayma imkânları araĢtırıyordu. ĠĢte bu Ģartlar ve tabii olarak ortak düĢmanlar, Türk ve Sovyet buluĢmasına imkân sağladı. Ne de olsa ―düĢmanımın düĢmanı dostumdur‖ ilkesi kadim bir gerçekti ve o Ģimdi bir daha vücut bulmak üzereydi. Türk- Sovyet iliĢkileri baĢlangıçta kiĢiler ve heyetler üzerinden oluĢturulmaya çalıĢılsa da tarafların birbirlerini tanıyacakları, test edecekleri ve ortaklık kuracakları bir coğrafyaya ihtiyaçları vardı. Ayrıca Türklere gerekli yardımın ulaĢması için ortak sınıra ihtiyaç duyuluyordu. Bütün bunların gerçekleĢmesi için en stratejik alan ise Nahçıvan bölgesiydi. 1920 yılı itibariyle bölge Türk askerinin korumasındaydı ve aynı yılın 27 Nisan’ın da Kızılordu, Demokratik Azerbaycan Cumhuriyetinin istiklaline son vererek daha güneye inmeye baĢlamıĢtı. Mustafa Kemal ve Doğu’daki Türk komutanı Kazım Karabekir bu fırsatı kaçırmak istemedi. Bu anlamda BolĢevik kuvvetleri Nahçıvan’a davet edildi. Böylece hem sınırdaĢ olunacak ve hem de gerekli yardım alınabilecekti. Nitekim Nahçıvan’a ulaĢan Kızıl Alay’ın açtığı yoldan gelen 500 kg civarındaki altın, hemen Anadolu’ya gönderilmiĢti. Türk ve Kızıl kuvvetlerin Nahçıvan’da Tezislər 49 buluĢması ve bir birlerini selamlamaları, iliĢkilerin geliĢimi açısından çok kıymetliydi. Türk tarafı özellikle Sovyet Rusya’nın dostluğunu elde etmek için, BolĢeviklere hoĢ gözükmeye çalıĢıyor, aslında hiçte bünyesine uymayacak bir tavra giriyordu. Nitekim Türk askerinin de artık kızıl amblemler taĢıması, ismini değiĢtirmesi ve BolĢevik söyleme bürünmesi çok dikkat çekici bir durumdu. Ġki tarafta Nahçıvan’daki iliĢkilerinin genel dostluğu Ģekillendireceği kanaatindeydi ve özellikle Türk tarafı bu açıdan çok dikkatli ve programlı hareket ediyordu. Anahtar kelimeler: Osmanlı Türkleri, Türk-Sovyet iliĢkileri, Kazım Karabekir, Nahçıvan NAXÇIVANIN DEMOQRAFĠYA TARĠXĠ (1920-ci ildən müasir dövrədək) KƏRĠM ġÜKÜROV Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası kkshukurov@mail.ru Naxçıvanın siyasi, sosial-iqtisadi və mədəniyyət tarixinin öyrənilməsi sahəsində mühüm elmi-tədqiqatlar aparılmıĢdır. Demoqrafiya tarixi sahəsində isə hələlik, kompleks araĢdırmalar yoxdur. Demoqrafiya tarixinin mərkəzi məsələsini əhalinin yeniləĢməsindəki (təkrar istehsalındakı) dəyiĢikliklər, onların xarakteristikası və əsas meyllərinin müəyyənləĢdirilməsi təĢkil edir. Bununla eyni zamanda, əhalinin say dinamikası, yerləĢməsi, tərkibi, miqrasiyası və s. əhali problemlərinin öyrənilməsi də vacib məsələlərdəndir. Demoqrafik amillərin tarixdə rolunun müəyyənləĢdirilməsi də demoqrafiya tarixinin predmetinə daxildir. Naxçıvanın muxtar statusu onun demoqrafiya tarixinin Azərbaycanın tərkib hissəsi olmaqla yanaĢı, müəyyən xüsusiyyətlərə malik olmasını ĢərtləndirmiĢdir. Bu baxımdan Naxçıvanın demoqrafiya tarixinin xüsusi tədqiqat obyekti kimi ayrılması elmi baxımdan zəruruidir. Tədqiqatın mənbə bazasını əhali siyahıya almalarının, əhalinin təbii və mexaniki hərəkətinə dair cari statistikanın materialları və digər tarixi-demoqrafik qaynaqlar təĢkil edir. Tədqiqat zamanı tarixi-müqayisə və demostatisk metodlardan (əmsal və s.) istifadə olunur. Aparılan araĢdırmalar nəticəsində 1920-ci ildən müasir dövrədək Naxçıvan əhalisinin say dinamikası, yerləĢməsi və tərkibi müəyyənləĢdirilir, ilk dəfə olaraq demoqrafik keçid nəzəriyyəsinə əsasən əhalinin yeniləĢməsinin tarixi tipləri araĢdırılır. Naxçıvan tarixində demoqrafik faktorun rolu göstərilir. Naxçıvanın demoqrafiya tarixinin öyrənilməsi, bütövlükdə Naxçıvan tarixinin də daha dərindən dərk edilməsinə ciddi dəstək verir. Açar sözlər: demoqrafiya tarixi, Naxçıvan, miqrasiya, əhalinin tərkibi, doğum, ölüm, nikah, demoqrafiya siyasəti Beynəlxalq İpək Yolu 50 ĠRƏVAN BÖLGƏSĠNDƏ ƏHALĠNĠN DEMOQRAFĠK VƏZĠYYƏTĠ, YERLƏġMƏSĠ, ETNĠK TƏRKĠBĠ (XIX YÜZĠLLĠYĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ) ĠBRAHĠM KAZIMBƏYLĠ ―Naxçıvan‖ Universiteti Ġbrahimkazımbeyli@gmail.com Tarixi Azərbaycan ərazisi olan Ġrəvan bölgəsi bəhs olunan dövrədək əhalinin mütləq əksəriyyətinin aborogen əhali olan azərbaycan türklərinin doğma əzəli vətəninin bir hissəsini təĢkil edirdi. Ġlkin Orta əsrlər dövründən etibarən tarixi–ipək yolunun keçdiyi ərazilərdən olan qədim mədəniyyət və siyasi mərkəz kimi Ġrəvan bölgəsinin yer-yurd adları bütövlükdə azərbaycanlılarla bağlıdır. Cənubi Qafqazda ikinci bir xristian səddinin yaradılması Çar Rusiyasının geniĢmiqyaslı strateji planına salındığından, XIX yüzilin I yarısından baĢlayaraq digər ərazilərimizdə olduğu kimi bu bölgəmizdə də demoqrafik situasiyanı öz məqsədlərinə uyğun dəyiĢdirməyə baĢladılar. Erməniləri kütləvi Ģəkildə köçürərək doğma yurd yerlərimizin ən səfalı (xəzinə torpaqlarında – Ġ.K.) yerlərində yerləĢdirdilər, bu köçürmə iĢi 100 ilə qədər müxtəlif formalarda davam etdirildi. Azərbaycan türkləri isə zaman-zaman öz doğma torpaqlarından didərgin salındı. Ərazimizin bir hissəsində qondarma ―Ermənistan‖ dövləti yaradıldı. Açar sözlər: Ġrəvan, bölgə, əhali, demoqrafiya, yerləĢmə, etnik tərkib BÖYÜK DÖVLƏTLƏRĠN CƏNUBĠ QAFQAZ SĠYASƏTĠNDƏ NAXÇIVAN(XX yüzilliyin əvvəllərində) Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|