d) Cheklar bilan hisob-kitob qilish tartibi.
48
O’zbekiston Respublikasi banklari xo’jalik sub’ektlari va aholi o’rtasidagi
naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshiradi. Tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar
uchun hisob-kitoblar o’tkazishda cheklardan foydalanish mumkin. Aholiga banklar
tomonidan chakana va kooperativ savdo hamda xizmat ko’rsatish tashkilotlari bilan
tovarlar va bajarilgan hizmatlar bo’yicha hisob-kitob qilish uchun cheklar beriladi.
Hisob-kitob cheki bu hisobvaraq egasi (chek beruvchi) o’z hisobvarag’idan
oluvchining (chek egasi) hisobvarag’iga chekda ko’rsatilgan summadan mablag’larni
o’tkazib berish uchun bankining maxsus blankasida bankka bergan topshirig’idir.
Chek blankalari tipografik yo’l bilan tijorat banklari buyurtmasiga ko’ra ularning
faoliyati uchun etarli bo’lgan miqdorda tayyorlanadi. Bunda cheklar belgilangan
namunadagi 0505411005 shaklda har bir bank uchun alohida bo’lgan bank nomi va
firma belgisidan tashqari barcha zaruriy rekvezitlarga ega bo’lishi shart. Hisob-kitob
cheklarini yozib berishda ularning boshlang’ich summasini tijorat banklari tomonidan
mustaqil ravishda aniqlanib, yuqori summasi Respublika Markaziy banki tomonidan
belgilanadi. Chekning amal qilish muddati esa tijorat banklari tomonidan mustaqil
belgilanadi.
Cheklar omonat qo’yuvchi jismoniy shaxsning depozit hisobvarag’ida
saqlanayotgan mablag’lar hisobiga yoki topshirilgan naqd pul summasiga beriladi.
Hisob-kitob cheki 2 qismdan iborat:
-birinchi qismi hisob-kitob cheki;
-ikkinchi qismi koreshok.
Chekning koreshogi chekning birinchi qismida ko’rsatilgan summalarini
tasdiqlash uchun belgilangan nazorat raqamlarini o’z ichiga oladi. Bank xodimi
hisob-chekini berishda kuyidagi rekvezitlarni to’ldirib berishi lozim:
-chek berilgan sana;
-chek bo’yicha to’lanishi lozim bo’lgan summani raqamlar va so’z bilan;
-hisob-kitob chekiga nomi yozib berilayotgan shaxsning familiyasi, ismi,
otasining ismi;
-uning pasportining seriyasi va nomeri;
-chek beruvchining depozit hisobvarag’i nomeri;
-chek bergan bank bo’limining nomi va kodi;
-chekning amal qilish muddati.
Ko’rsatib o’tilgan barcha rekvezitlar to’ldirilgan so’ng, bankning mas’ul
xodimi hisob-kitob cheki va koreshokka imzo qo’yadi va hisob-kitob chekining
kesish chizig’ida qolgan sonlar hisob-kitob cheki summasiga mos kelishi uchun
hisob-kitob cheki nazorat sonlar hoshiyasi bo’ycha koreshokni ajratadi hamda muhr
bilan mustaxkamlaydi. Shundan so’ng, chek oluvchi mijoz chekni olganligi haqida
koreshokka o’z imzosini ko’yadi.
Bankning mas’ul xodimi alohida daftarga hisob-kitob chekining seriyasi,
nomeri, nomiga chek yozib berilgan shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi va
chek summasini yozib qo’yishi lozim. Bunda ushbu chek omonat bo’yicha
hisobvaraqda saqlanayotgan mablag’lar yoki depozit hisobvaraqdan ko’chirilgan
yoxud naqd pullarda qo’yilgan mablag’lar hisobiga berilganligini alohida ko’rsatib
o’tishi shart.
49
Bank chek berganda jismoniy shaxsning arizasiga ko’ra chekning summasiga
20206 «Jismoniy shaxslarning talab qilinguncha saqlanadigan depozitlari» alohida
hisobvarag’ini ochadi va to’lovlar mana shu hisobvarag’dan amalga oshiriladi.
Mas’ul bank xodimi barcha rasmiylashtirish ishlarini bajargandan so’ng chekni
koreshogi bilan birgalikda kassirga beradi. Kassir mas’ul ijrochidan barcha zaruriy
hujjatlarni olgandan so’ng avvalo, hujjatlarda bajarilgan yozuvlarning to’g’ri
rasmiylashtirilganligini tekshiradi va ularni imzolaydi. Agar hisob-kitob cheki naqd
pul hisobidan rasmiylashtirilgan bo’lsa, chekni oluvchidan naqd pullarni va chek
uchun to’lovni qabul qiladi. Pulning to’g’rililiga ishonch hosil qilgach, chek va
omonat daftarchasining alohida belgilangan joyga o’z imzosini qo’yib chekni omonat
daftarchasi bilan birgalikda hisob-kitob chekni oluvchiga topshiradi. Chekning
koreshok qismi esa operatsion kun oxiriga qadar kassirning o’zida qoladi.
Operatsion kun oxirida bank kassiri banderollardagi hisob-kitob-cheklarining
koreshoklarida belgilangan rekvezitlar bilan, naqd pullarda qabul qilingan summani
va omonatlar bo’yicha hisobvaraqlardan hisobdan chiqarilgan summani ko’rsatadi.
Shundan so’ng chek koreshogini mas’ul ijrochiga topshiradi.
Hisob-kitob chekini rasmiylashtirish davrida xatoga yo’l qo’yilishi mumkin.
Agarda hisob-kitob-chekini to’ldirishda xatoga yo’l qo’yilsa, unda ushbu chek
varaqasi buzilgan hisoblanadi va uning o’rniga hisob-kitob chekining yangi varaqasi
to’ldiriladi. Bunday hollarda hisob-kitob cheki quyidagi tartibda hisobdan chiqariladi:
-xarflar bilan yozilgan «Hisob-kitob» so’zidan bir qismi qirqib olinadi;
-chek varaqasining o’rtasiga «buzilgan» degan ustxat yoziladi va ushbu yozuv
yozilgan sana ko’rsatiladi;
-chek varag’iga kassir va bosh buxgalter tomonidan imzo qo’yiladi.
Tijorat banklarida qabul qilingan cheklarning hisobi qimmatbaho blanklarning
xarakati hisobini yuritishga doir daftarda olib boriladi va balansdan tashqari ko’zda
tutilmagan holatlar bo’yicha 93609 «Saqlanayotgan qimmatbaho buyumlar» hisob
varag’ida hisobga olib boriladi. Shu kun davomida ishlatilgan chek varaqalari chiqim
orderi bo’yicha 93609 «Saqlanayotgan qimmatbaho buyumlar» hisob varag’idan
hisobdan chiqariladi.
Chekni olgan jismoniy shaxs sotib olayotgan tovari yoki ko’rsatilgan xizmat
uchun hisob-kitob cheki bilan hisob kitob qilishi mumkin. Hisob-kitob chekini qabul
qilish vakolatiga ega bo’lgan savdo tashkiloti xodimi mahsulot to’lovi uchun chekni
qabul qilayotganda chek belgilangan namunadagi blankada rasmiylashtirilganligini
nazorat raqamlari chekda yozilgan summaga muvofiqligini, chek muddati o’tkazib
yuborilmaganini, unda bank bo’limi muhrning aniq izi va bank xodimlarining imzosi
mavjudligini tekshirib ko’radi. Shu bilan birga, chek beruvchining pasportini ham
olib chekda ko’rsatilgan pasport seriyasi va nomerlari bilan solishtirib ko’radi. Chek
bo’yicha tekshiruv bajarilgandan so’ng hisob-kitob chekining orqa tomoniga savdo
xodimi savdo tashkilotining belgisini ko’yadi. Chek mahsulot uchun to’lov sifatida
qabul qilingan bo’lib hisoblanadi.
Hisob-kitob cheki savdo tashkilotlari tomonidan naqd pulga almashtirilmaydi.
Lekin, sotib olinayotgan maxsulot qiymati chekda ko’rsatilgan summadan kam
bo’lsa, bu holda savdo tashkiloti ushbu chek summasining 25 foizdan oshmagan
mikdordagi qiymatini qaytim sifatida qaytib beradi.
50
Mahsulot uchun to’lov sifatida qabul qilingan cheklar savdo tashkilotlari
tomonidan ularda xizmat ko’rsatuvchi bank bo’limlariga pul tushumi bilan birga
inkassatorlar orqali topshiriladi, ya’ni inkassatorlar belgilangan vaqtda bankka kelib
savdo tashkiloti xodimlari tomonidan tayyorlab quyilgan inkassatorlik xalta yoki
sumkalarni olib ketadilar. Ushbu sumkalarga oldindan pul tushumi bilan birga hisob-
kitob cheklari joylashtirilgan bo’ladi.
Bank tomonidan qabul qilingan cheklar bo’yicha to’lovlar kuyidagi tartibda
amalga oshiriladi:
1. Chek egasi va chek beruvchiga bitta bank bo’limida xizmat ko’rsatilganda:
-chek summasi savdo tashkilotining hisob varag’i krediti va «Inkassatsiya
qilingan pul tushumlari va cheklar» hisob varag’i orqali chek beruvchining hisob
varag’ining debetidan o’tkaziladi. Chekning asl nusxasi bank mas’ul ijrochisining
imzosi, bankning to’rtburchak muhri izi tushirilan va qabul qilish sanasi ko’rsatilgan
holda kunlik hujjatlar yig’masiga tikiladi.
2. Chek egasi va chek beruvchiga turli bank bo’limlari xizmat ko’rsatsa:
-chek egasining banki chekda ko’rsatilgan summani qabul qilingan chekka
asosan chek beruvchining hisobvarag’iga o’tkazib beradi. Bir vaqtning o’zida tijorat
banklarining elektron hisob-cheklari elektron to’lov tizimi orqali chek beruvchining
bankiga jo’natiladi. Chekning asl nusxasi mas’ul ijrochi tomonidan imzo qo’yilgan,
to’lov amalga oshirilgan sana, bankning to’rtburchak muhr izi tushirilgan va qabul
qilish sanasi ko’rsatilgan holda kunlik hujjatlar yig’masiga tikiladi.
Chek beruvchi banki elektron to’lov tizimi orqali elektron hisob-kitob chekini
qabul qilib oladi. Bu bankda chek summasi elektron hisob-kitob cheki asosida
dasturiy yo’l bilan avtomatlashtirilgan tarzda chek beruvchining hisobvarag’idan
hisobdan chiqariladi. Elektron chek bank mas’ul ijrochisi tomonidan imzo qo’yilgan,
bankning to’rtburchak muhr izi tushirilgan hamda to’lov amalga oshirilgan sana
ko’rsatilgan holda bankning kunlik hujjatlar yig’masiga tikiladi va belgilangan
tartibda saqlanadi.
Foydalanmagan hisob-kitob cheki qaytib bankka topshirilishi mumkin.
Foydalanmagan hisob-kitob cheklari banka taqdim qilinganda bankning mas’ul
ijrochisi avvalo chekning haqiqiyligini va hujjatni ko’rsatuvchi shaxsning pasporti
bilan tekshirib ko’radi. Agar chek xaqiqiy va shu pasport egasiniki bo’lsa, chekni yuz
tomonida quyidagi mazmundagi ustxatni yozadi: «№________ hisob varaqqa
o’tkazing». Shundan so’ng hisob-kitob cheki bankning bosh buxgalteriga beriladi,
pasport esa egasiga qaytariladi.
Bank bosh buxgalterining ruxsati asosida chekda ko’rsatilgan summa bank
buxgalteriyasida chekda ko’rsatilgan hisobvaraqqa o’tkazib beriladi.
Dostları ilə paylaş: |