Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Atabəylər dövləti. Böyük Səlcuq soltanlarının 
hakimiyyəti illərində (1092-1157) mahiyyətcə biri 
digərindən 
asılı 
olmayan 
ayrı-ayrı 
soltanlıqlara 
parçalanmış Səlcuq dövlətinin tənəzzülü baş verdi.
Səlcuqilər dövlətinin tənəzzülü dövründə yaranmış 
müstəqil soltanlıqlar öz növbəsində yeni tipli dövlət 
b
irliklərini doğurdu. Bu dövlətlərin yaradıcıları Səlcuq 
soltanlarının sabiq kölələri (məmlüklər) idilər. Həmin 

---

93 
adamlar adətən Səlcuqilərin vəliəhd Şahzadələrinin 
"atabəy" (yəni "hökmdar-ata") titullu tərbiyəçiləri olurdular. 
Zaman keçdikcə atabəylər gücləndilər və qəyyumluq 
etdikləri Şəxslərin yalnız adda başcılıq etdikləri 
dövlətlərin taleyini müəyyənləşdirən faktiki hökmdarlara 
çevrildilər. Soltanlar hakimiyyətin yalnız zahiri əlamətlərini 
mühafizə etmişdilər: onların adları sikkələr üzərində zərb 
edilir, 
cümə xütbələrində çəkilirdi. 
1136-
cı ildə soltan Məsud Arranı iqta kimi atabəy 
Şəmsəddin Eldənizə bağışladı. İqamətgahı Bərdədə 
yerləşən Eldəniz tezliklə yerli əmirləri tərəfinə çəkdi, özü 
də soltana xidmət asılılığından çıxdı. Tədricən o, demək 
olar ki, 
bütün Azərbaycana yiyələndi və xırda hakimləri 
özünə tabe etdirdi. 
Həmin dövrün mənbələri Eldənizi cəsur döyüşçü 
və ağıllı siyasi xadim kimi təqdim edirlər. Fəaliyyətinin 
başlanğıcında o, soltana və onun ailəsinə sədaqəti ilə 
seçilir, bununla yanaşı, fürsəti əldən verməməyə çalışırdı. 
Nəhayət, 1160-cı ildə əmirlərin qəsdi nəticəsində soltan 
Süleymanşah devrilərək öldürüldükdən, soltan taxt-tacına 
Eldənizin 
qəyyumluq 
etdiyi 
oğulluğu 
Arslanşah 
çıxarıldıqdan sonra bu fürsət saatı yetişdi. Atabəy 
Şəmsəddin Eldəniz İraq soltanlığı taxtının gerçək sahibi 
oldu, soltan Arslanşah isə olsa-olsa onun iradəsinin müti 
icraçısına çevrildi. Bu zamandan etibarən "böyük atabəy" 
adlandırılan Şəmsəddin yeni dövlət hakimiyyətinin 
nüfuzunu möhkəmləndirməyə başladı. O, özünəməxsus 
diarxiyanın (ikihakimiyyətliliyin) yaradıcısına çevrildi. 
Soltan dövlət başçısı rolunun formal icrası ilə 
məhdudlaşdırılmış şəxs oldu; qoşunlara özü başçılıq 
edən atabəy isə dövlət vəsaitləri üzərində nəzarəti öz 
əlində cəmləşdirmiş, vassalların gerçək süzereni 
olmuşdu. 

---

94 
1175-
ci ilin avqustunda atabəy Eldənizin, soltan 
Arslanşahın, Xilat hakimi Şah Ərmənin və Diyarbəkr 
hakiminin birləşmiş qüvvələri Cahan Pəhləvanın başçılığı 
altında gürcülərə qarşı daha bir yürüş etdilər. Ravəndinin 
məlumatına 
görə, 
gürcülər 
"məğlub 
edildilər, 
müsəlmanlar isə elə bir qələbə qazandılar ki, beləsini 
kimsə xatırlaya bilmirdi". 
Şəmsəddin 
Eldənizin 
ölümündən 
sonra 
hakimiyyətə onun oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvanın 
(1175 
– 1186) gəldi. O, Səlcuq sultanı III Toğrulun 
(1176 
– 1194) atabəyi idi. Tez bir zamanda rəqiblərinə 
qalib gələn Cahan Pəhləvan dövləti daha da 
möhkəmləndirdi. 
Cahan Pəhləvanın özü qardaşı Qızıl Arslanı 
Azərbaycan və Arranda canişin vəzifəsinə təyin edərək, 
Həmədana 
gedir, 
mərkəzi 
hakimiyyətin 
möhkəmləndirilməsi üçün mühüm tədbirlər görməyə 
başlayır. O, itaətsizlik göstərən əmirləri, xüsusilə İran 
(əcəm) İraqı əmirlərini ram edir, fərsiz qoşun başçılarını 
və məmurları vəzifəsindən uzaqlaşdırır, onları özünə 
sadiq şəxslərlə əvəz edirdi. Ən mühüm dövlət vəzifələrinə 
yetmişə yaxın şəxsi məmlükünü təyin edən atabəy 
onların hər birinə iqta payı kimi müəyyən vilayəti və ya 
şəhəri vermişdi. Öz məmlüklərinin köməyilə dövlət 
idarəçiliyinin özünəməxsus sistemini meydana çıxartmış 
Cahan Pəhləvan məmlük elitasını yaratdı; bu elita 
atabəyin ölümündən 30 il sonra da ictimai-siyasi 
hadisələrdə aparıcı rol oynayırdı.
Cahan Pəhləvan istər xəlifə əl-Müstədi, istərsə də 
Abbasi xəlifələri arasında ən qüdrətli hökmdarlardan biri 
olan ən-Nasirlə (1180-1225) elə münasibətlər saxlayırdı 
ki, bu münasibətlər ona müsəlmanların ruhani başçısına 
hörmət pərdəsi altında Bağdaddan asılı olmayan siyasət 

---

95 
yeritmək imkanı verir, xəlifənin onun dövlətinin daxili 
işlərinə qarışmasının qarşısını alırdı.
Misirin və Suriyanın məşhur hökmdarı, Əyyubilər 
sülaləsinin banisi Səlahəddin Yusifin (1169-1193) böyük 
fəallıq göstərdiyi qərb sərhədlərində asayişi təmin etmək 
atabəy Cahan Pəhləvanın xarici siyasətində ən çətin 
problemlərdən biri idi. Səlahəddinin İraq Səlcuqilərinin 
hakimiyyəti altında olan vilayətlərə hücumları nəticəsində 
meydana çıxan mübahisəli məsələlərdə Cahan Pəhləvan 
dəfələrlə barışdırıcı və vasitəçi olmuş, himayəsi altında 
olanlara hərbi kömək göstərmişdi. 
Qızıl Arslan xəlifədən kömək alaraq Həmədanı 
tutmağa nail oldu. III Toğrula qarşı mübarizəni daha da 
fəallaşdıran Qızıl Arslan İnanc xatunun oğulları ilə barışıq 
imzalayır, onları öz yanında xidmətə götürür və nəhayət 
mərhum qardaşının dul qalmış arvadı İnanc xatunla 
evlənir. 1190-cı ildə Həmədan yaxınlığında baş verən 
son döyüşdə soltan qoşunları yenidən məğlub edilir, 
soltan özü isə əli qandallı Azərbaycan qalalarının birinə 
salınır. 
1191-
ci ildə burada xəlifənin adından onun 
ünvanına xütbə oxunur. Beləliklə, İraq soltanlığının 
mütləq hakiminə çevrilən Qızıl Arslan Azərbaycan, Arran, 
Həmədan, Rey vilayətlərinə, həmin vilayətlərə bitişik olan 
ərazilərə sahib olur. Fars və Xuzistan hakimləri isə bir 
vassal kimi ona tabe edilir.
Lakin, Qızıl Arslana qarşı qəsd təşkil olundu 1191-
ci ilin sentyabr ayında Qızıl Arslan öldürüldü. 
İraqdakı vəziyyətin qeyri-müəyyənliyindən istifadə 
edən xarəzmşah Təkişin qoşunları 1193-cü Reyi və 
Təbarək qalasını tutdu. 1194-cü ilin martında az qüvvə ilə 
xarəzmlilərin Rey yaxınlığındakı ön dəstəsinə hücum 
edən III Toğrul döyüşdə öldürüldü, beləliklə İraq Səlcuq 
s
ultanlığı süqut etdi. 

---

96 
1194-
cü ilin iyununda Şəmkir yaxınlığında baş 
verən döyüşdə atabəy Əbubəkr Əmir Əmiran Ömər 
tərəfindən 
məğlubiyyətə 
uğradıldı. 
Beyləqan 
yaxınlığındakı döyüşdən sonra, gürcü-şirvan qoşunları 
Gəncəyə yaxınlaşıb, şəhər əhalisindən təslim olmağı 
tələb edirlər.
Əbubəkrin 
hakimiyyəti 
dövründə 
“məmlük 
dövrü”nün başlaması ilə əlaqədar Atabəylər Fars İraqını 
itirdilər.
Bu zaman gürcü qoşunları İvane Mxarqrdzelinin 
başçılığı altında Gəncəni mühasirəyə alırlar. Gürcü 
hökmdarı Tamara və şirvanşah I Axsitan da buraya 
gəlirlər. 25 günlük mühasirədən sonra Gəncə şəhərini 
tuta bilməyən gürcülər mühasirədən əl çəkərək 
Naxçıvana doğru hərəkət edirlər.
1202-1203-
cü illərdə gürcü qoşunları Azərbaycan 
atabəylərinin tabeliyində olan Dvin şəhərinə hücum edib, 
uzun sürməyən mühasirədən sonra onu ələ keçirirlər.
1210-
cu ildə atabəy Əbubəkr vəfat edir. Əbubəkrin 
ölümündən sonra onun tabeliyində olan mülkləri qardaşı 
Müzəffərəddin Özbək idarə etməyə başlayır. Onun 
hakimiyyətinin ilk ilində (1210-1211) gürcü qoşunları 
yenidən Azərbaycana hücum edirlər.
Özbək Fars İraqında hakimiyyətini bərpa etmək 
üçün cəhd göstərsə də, Xarəzmşah Əlaəddin 
Məhəmməd tərəfindən 1215-ci ildə məğlubiyyətə 
uğradıldı.
Beləliklə, XII əsrin sonu-XIII əsrin əvvəllərində baş 
verən aramsız feodal çəkişmələri, xarici hücumlar və baş 
vermiş iqtisadi tənəzzül nəticəsində Azərbaycan 
Atabəyləri dövləti tənəzzül etdi.