MüASİr azərbaycan əDƏBİ DİLİNİN Üslublar sistemi VƏ MƏcazlar

  

  
BƏDİİ ÜSLUB
Fikrin bədii ifadə və təsvir vasitələri ilə ifadə olunmasına ədəbi dilin 
funksional bədii üslubu deyilir. Bədii üslub, eyni zamanda, bədii nitq və bədii dil 
də adlanır. Əlbətdə, yerinə görə “bədii üslub” termininin işlənməsi daha 
məqsədəuyğun olar.
Bədii ədəbiyyat dilinin səciyyəvi xüsusiyyətləri:
1)kommunikativ və estetik funksiyaların birliyi;
2)çoxüslubluluq;
3)bədii təsvir vasitələrinin geniş istifadə olunması;
4)müəllifin fərdi yaradıcılıq üslubunun təzahür etməsi.
Xüsusi olaraq onu qeyd etmək lazımdır ki, bədii ədəbiyyatın dili ümumən 
dilin inkişafına böyük təsir göstərir. Göstərilən xüsusiyyətlərin hər biri həm bədii 
üsluba, həm də digər üslublara bu və ya digər şəkildə aid edilə bilər. Lakin, estetik 
funksiya yalnız bədii üsluba aid edilir. Bədii ədəbiyyat dili ədəbi dilin bir hissəsi 
olsa da, o öz növbəsində ədəbi dilin hüdudlarından kənara çıxır. Belə ki, hər hansı 
bir ərazi və ya sosial toplumun təsviri üçün bədii ədəbiyyatda dialektizmlərdən, 
jarqonlardan, ləhcə elementlərindən istifadə olunur. Tarixi koloriti təsvir etmək 
üçün bədii mətnə arxaizmlər də əlavə olunur. Arxaizmlər həm də mətndə 

---

26 
təntənəlilik, poetika, ironiya, satira üçün də istifadə olunur. Bədii üslubun tərkib 
hissəsi həm də müəllif obrazıdır.
Dilçilikdə bədii üslub anlayışı haqqında müxtəlif fikirlər vardır.
Bəzi dilçilər bədii üslubun funksional olduğunu qəbul etmirlər. Onu üslub 
yox, sadəcə olaraq bədii ədəbiyyatın dili hesab edirlər.
Bir qrup dilçi isə “bədii üslub” anlayışını qəbul edir və bədii əsərləri 
bütövlükdə yox, ancaq müəllif nitqini bədii üslub adlandırır. Onlar surət danışığını 
qeyri-ədəbi hesab edirlər. Burada düzgün olmayan cəhət bəzi dilçilərin surət 
danışığı probleminə qeyri-obyektiv mövqedən yanaşmalarıdır. Məlumdur ki, 
bədii əsərdəki surət nitqi eyni ilə danışıq nitqi deyildir. Bunun üzərində yazıçı və 
şairlər ciddi dil və üslub əməliyyatı aparır, ona bədii don geyindirir.
A.Qurbanov bədii üslubun funksional üslub meyarına tam uyğun gəldiyini 
vurğulayır
8
. Alim ədəbi dili digər funksional üslublar sırasına daxil edir. O, bədii 
üslubu müstəqil və zəngin funksional üslubi yükə malik dil hadisəsi kimi qəbul 
edir.
Bədii üslub öz xüsusiyyət və əlamətləri ilə olduqca obrazlı, emosional və 
ekspressivdir. Bu üslub başqa funksional üslublara nisbətən xalq danışıq dilinə 
daha yaxındır.
Ədəbi dilin bəzi funksional üslubu mahiyyətinə görə isə çox kütləvidir. 
Çünki cəmiyyət üzvlərinin elə bir nümayəndəsinə rast gəlmək olmaz ki, o şəxs 
danışdığı dildə bədii yaradıcılıq nümunələrini bilməsin, şeiri, sənəti sevməsin. 
Bədii ədəbiyyat insanın mənəvi qida mənbəyidir. Elə buna görə də bədii üslubun 
istifadə olunma dairəsi çox-çox genişdir.
Dilimizdə bədii üslub xüsusi yer tutur. Bədii üslub yazıyaqədərki şifahi ədəbi 
dilimizin poetik üslubu əsasında formalaşmışdır. Azərbaycan ədəbi dilinin bədii 
8
A.Qurbanov. Ümumi dilçilik. Bakı, Elm, 2011. s.216 
9
Yenə Orada, s.217 

---

27 
funksional üslubu çox geniş inkişaf etmişdir. Bu üslub ədəbi dilin və xalq danışıq 
dilinin xüsusiyyətləri əsasında daha da zənginləşir.
Bədii üslubda yazılan əsərlərin bir neçə janrı mövcuddur: lirik, epik və 
dramatik əsərlər.
Dünya dillərindəki bədii ədəbiyyatlarda janr müxtəlifliyi vardır. Buna görə 
də bu və ya başqa janrda yaradılan əsər başqasında olmaya da bilər. “Türk 
dillərindən Azərbaycan dilində çoxdan yaranmış bayatı, qəzəl və sairəyə başqa 
sistemli dillərdə təsadüf edilmir. Deməli, bu dil hadisəsi sırf milli 
xüsusiyyətlidir”
9
.
Ədəbi dilin funksional bədii üslubunun iki mikroüslubu vardır: nəzm üslubu 
və nəsr üslubu.
Bədii üslubun nəzm və nəsr mikroüslubları bir sıra cəhətləri və əlamətlərinə 
görə bir-birindən fərqlənir. Nəzm və nəsr fərqli dil hadisəsidir. Bunların söz və 
ifadə seçməkdə, qrammatik formalardan istifadə edilməsində, sintaktik
əlaqələrdə, emosional tonda özünəməxsus əlamətləri vardır. Bundan əlavə, şeirlə 
yazılan əsərlərdə müəyyən ölçü olur; belə ki, şeirdə hecanın miqdarına fikir 
verilir, qafiyə nəzərə alınır.
Ədəbi dilin funksional üslubunun hər iki mikroüslublarında janrlarla 
əlaqədar bir sıra üslub variantları da olur. Məsələn:
1)qəzəl üslubu;
2)qəsidə üslubu;
3)qoşma üslubu;
4)roman üslubu;
5)hekayə üslubu;
6)dram üslubu;
7)satira üslubu və s.
Bədii üslubda dilin səs sistemi, bir növ, estetik təsir vasitəsinə çevrilir. 
Xüsusən poeziyada gözəl ahəng, musiqililik səslərlə yaradılır. Eyni zamanda, 

---

28 
səslərin fonetik sıralanması ilə bəzən ifadənin təsiri də qüvvətləndirilir. Belə bir 
vəziyyət, əsasən, bədii üslub üçün xarakterikdir.
Bədii üslubda yaradılan əsərlərdə müxtəlif söz qruplarına müraciət olunur və 
orada lazımi sözlər seçib işlədilir. Dildə elə bir söz qrupu ola bilməz ki, bədii üslub 
oradan istifadə etməsin. Dildə hər nə varsa, bədii üslubun xidmətindədir. Bədii 
üslubda bu və ya başqa üslubi məqam, yaxud surətin nitqini fərdiləşdirmək üçün 
danışıq dili vahidlərindən – sənət-peşə, loru və dialekt sözlərindən geniş istifadə 
olunur. Bununla yanaşı, bədii üslubda sözlərin məna qruplarından – eyni 
səslənməyə malik müxtəlif sözlərdən (omonim); müxtəlif formalı, lakin yaxın 
məna ifadə edən sözlərdən (sinonim) bədii ifadə vasitəsi kimi çox geniş istifadə 
olunur. Bütün bunlar isə oxucu və ya dinləyicinin bədii zövqünü oxşamağa 
qüvvətli təsir göstərir.
Bədii ədəbiyyat dil sahəsində yeniliklər üçün geniş imkanlar yaradır. Burada 
mövcud söz və ifadələrə yeni məna vermək, söz və ifadəyə emosional çalarlıq 
gətirmək və bunları çox müxtəlif formalarda, müxtəlif məqam və vəziyyətdə 
işlətmək olur. Bədii ədəbiyyatda ayrı-ayrı sözlərdən yeni mənalarda istifadə 
olunması onların məcazi məna kəsb etməsi imkanları ilə bağlıdır. Hər bir sözün 
məcazi mənası dildə müəyyən obrazlılıq əmələ gətirir. Bədii ədəbiyyatda 
məcazların müxtəlif formalarından olduqca geniş şəkildə istifadə edilir. Buna görə 
də bədii üslub obrazlı olur və bu cəhətinə əsasən digər üslublardan aydın şəkildə 
fərqlənir.
Bədii üslubda bəzi dil vasitələrinə bədii meyarla yanaşılır. Bu və ya başqa bir 
vasitə bədii qanunlarda müvafiq olaraq bədii zərurət əsasında işlənilir. Bədii 
üslubda sintaktik fiqurlar-ritorik suallar, bədii nidalar və xitablar çox işlənir. Bu 
da öz növbəsində onu başqa üsullardan fərqləndirir.   
Bədii üslubda sitatlara geniş yer verilir. Burada işlənən hər bir poetik sitat öz 
vəzifəsinə görə elmi sitatdan fərqlənir. Poetik sitatlar bədii surətlərin nitqini 
fərdiləşdirmək üçün işlənilir.

---

29 
Ədəbi dilin bədii funksional üslubunda epiqraflara tez-tez müraciət olunur. 
Hər bir epiqraf mətnin əvvəlində verilərək həmin mətnin məzmunu ilə uyğun 
gəlir. Bunların vasitəsilə müəllif ifadə olunan fikrin təsirini daha da artırır.