MüASİr azərbaycan əDƏBİ DİLİNİN Üslublar sistemi VƏ MƏcazlar
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
DİL VƏ NİTQ ANLAYIŞLARI Dil və nitq hər bir xalqın milli dəyəri və milli sərvətidir. Onların sintezi milli mədəniyyətin yaranmasına xidmət edir. Bu proses dil vasitəsi ilə gerçəkləşdiyi üçün ilk növbədə məhz dildə öz əksini tapır. Milli dil daim zənginləşir, yetkinləşir və dolğunlaşır. Lakin dil özlüyündə nə inkişaf edir, nə də zənginləşir. Bu proses nitq vasitəsilə reallaşır. Dil –fonetika,leksika,morfologiya sintaksis və üslublardan ibarət mürəkkəb bir sistemdir. Nitq isə dilin fəaliyyət formasıdır. Dil nitqin zənginliyini təmin edir.Bununla bərabər,nitq də öz növbəsində dili daima zənginləşdirir, onun ifadə imkanlarını artırır və genişləndirir. Odur ki, dil və nitq dialektik vəhdət təşkil edir. 6 Azərbaycan dili insan fəaliyyətinin ictimai sahələrinə uyğun beş üslubda təzahür edir və danışıq-məişət, rəsmi-işgüzar, elmi, mətbuat və bədii üslublarda çıxış edərək nüfuz dairəsini gündən-günə genişləndirməkdədir. Nitq mədəniyyəti üslublarla bağlı olduğuna görə, o, üslubiyyat elmi və natiqlik sənəti üzərində qurulur. Bu sahə psixologiya, fəlsəfə, məntiq, etika, estetika və pedaqogika kimi elmləri də əhatə edir. Nitq mədəniyyəti şifahi nitqlə bilavasitə bağlı olmasına baxmayaraq, ona yazı mədəniyyəti də daxildir. Nitq mədəniyyəti özünəməxsus prinsiplər əsasında qurulur.Onlar düzgünlük,dəqiqlik,məntiqilik,aydınlıq,rəngarənglik,münasiblik və məqsədlilik prinsipləridir. Fikrin tam və aydın şəkildə ifadəsi üçün bu prinsiplərin vəhdəti vacibdir. Ən vacibi isə məhz düzgünlük prinsipidir. Nitq düzgün olmasa, ünsiyyət yarana bilməz. Düzgün nitqin əsasını isə ədəbi tələffüz və qrammatik normalar təşkil edir. Bu normalar şivə ünsürlərinin ədəbi dilə keçməsinə imkan vermir. Antik dövrün alimləri hesab edirdilər ki, nitq dəqiq olmalıdır ki, öz məqsədinə nail olsun. Məhz ilk dəfə o dövrün alimləri nitqin dəqiqliyini fikrin dəqiqliyi, ardıcıllığı ilə əlaqələndirmişlər. Bu işdə əsas yük sinonimlər üzərinə düşür. Sinonim cərgələr bu və ya digər məqsəd və şəraitə müvafiq zəruri leksik vahidin seçilib işlənməsi üçün imkan yaradaraq nitqin dəqiq olmasını təmin edir. Müasir Azərbaycan dili sinonimlərlə zəngindir. Lakin nitqdə hər bir sinonimik leksik vahidin üslubi rənginə və çalarına görə istifadə məqamı var. “Sinonim cərgədən sözün üslubi məqama müvafiq və yerli-yerində istifadəsi nitqin dəqiqlik keyfiyyətini təmin edən ən vacib şərtdir”. 1 Klassik bir nümunə təqdim edək: Vaqif:A qızım, üzündən götür duvağı, Qoy,açıq görünsün ayın qabağı... 1 A.Quliyeva. Üslublar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr, Bakı, Elm, 2002, s. 79 7 Camalın dünyadır, qucağın cənnət Utansın hüsnündən o kor şəriət! Üz-qabaq-camal-hüsn sözləri sinonimdir: bunlar eyni məfhumu bildirmələrinə baxmayaraq, hər birinin daşıdığı incə məna çalarına müvafiq gələn istifadə məqamı var. Bu yanaşma nitqin dəqiqliyini təmin edə bilmişdir. Əgər sənətkar birinci misrada neytral mənalı üz sözünü gözəllik ekspressiyası daşıyan camal sözü ilə əvəz etsəydi, fikrini dəqiq şəkildə ifadə edə bilməzdi. Çünki bu sinonim cərgədə dominant, yəni, əsas məna üz sözüdür, onun ardınca gələn sinonimlər həmin mənanı müxtəlif ekspressiv boyalarla ifadə edir. Nitqin məntiqilik kimi keyfiyyəti də böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu keyfiyyət dəqiqlik ilə sıx şəkildə bağlıdır. Dəqiq olmayan nitq məntiqli ola bilməz. Lakin dəqiqlik keyfiyyətindən fərqli olaraq məntiqilik keyfiyyəti dilin həm leksik, həm sintaktik sistemi əsasında əmələ gəlir. Mətnin məntiqliliyini təmin etmək üçün cümlədə, mətndə söz sırası pozulmamalıdır, köməkçi nitq hissələri və ara sözlər yerində işlənməli, sözlər və cümlələr arasında fikir əlaqəsi olmalı, mətn abzaslara parçalanmalı, əsərin kompozisiyası mükəmməl quruluşa malik olmalıdır. Elmi üslub üçün məntiqilik daha vacib və zəruridir. Çünki, elmi üslubun əsas məqsədi həqiqəti təsdiq etməkdir. Təbii ki, başqa üslublara da bu keyfiyyət məxsusdur; çünki məntiqsiz fikir ola bilməz. Lakin digər üslublarda, xüsusilə də bədii üslubda, məntiqilik tamamilə ayrı, son dərəcə səciyyəvi bir xarakter daşıyır. Belə ki, bir qədər şərti xarakterə malik bədii nitqdə məntiqilik əsərin məzmunu, ideya istiqaməti, sözlərin həqiqi mənaları ilə yanaşı məcazi mənalarda da işlənməsi və s. bu kimi məqamlarla əlaqəlidir. Elmi üslub isə açıq məntiq və əsasən də təkmənalı leksik vahidlər – terminlər üzərində qurulur. Nitqin digər vacib keyfiyyəti onun aydınlığıdır. Bu keyfiyyət təmizlik məfhumu ilə bağlı olub, daima filoloqları düşündürmüşdür. Nitqin aydınlığı, təmizliyi, saflığı üçün ən birinci şərt ədəbi dildə şivə ünsürlərinin, əcnəbi sözlərin, arqo və jarqonların işlənməsini qadağan etmək, 8 onlara yol verməməkdir. Həmin tipli leksik vahidlərə yalnız bədii üslubda rast gəlmək olur. Burada onlar personajların nitqinin fərdiləşdirilməsi, yerli və milli koloritin yaradılması üçün istifadə olunur. Nitqin ifadəliliyi nitq mədəniyyətinin əsas əlamətlərindən biridir. İfadəlilik çox geniş diapazona malik bir anlayışdır. İfadəliliyin əmələ gəlməsində dilin bütün yarusları: fonetik, leksik, semantik, qrammatik, üslubiyyat, və intonasiya iştirak edir. Əlbəttə, ifadəliliyin meydana çıxmasında aparıcı vəzifə leksika ilə semantikanın üzərinə düşür. Lakin leksika ilə yanaşı bu keyfiyyətin əmələ gəlməsində sintaksisin də rolu az deyil. . İfadəliliyin dildə təzahüretmə yolları dilin yazılı və şifahi formalarda çıxış etməsi ilə əlaqədardır. Düzdür, bunların hər ikisində ifadəlilik dilin bütün sistemlərinin iştirakı ilə mümkünləşir. Lakin yazılı nitqdə fərqli olaraq, dialoq və monoloqlardan ibarət olan şifahi ifadəliliyin əmələ gəlməsi üçün daha geniş imkanlar vardır. Çünki şifahi nitqdə dil vahidləri ilə yanaşı, insanın psixolojifizioloji sistemi də iştirak edir. Səs tonu, vurğu, pauza, tələffüz, temp, ritm, tembr, mimika, hərəkət kimi anlayışlar birləşərək nitqin texnikasını təşkil edir. Nitqin texnikası təlim-tərbiyə və təhsil prosesində, xüsusilə aktyor sənətində böyük əhəmiyyət daşıyır. Nitqin rəngarənglik keyfiyyəti də böyük əhəmiyyət daşıyır. Həmin keyfiyyətin yaranması ən əvvəl dilin söz xəzinəsi, semantikası ilə sıx şəkildə bağlıdır. Məsələn, qəzet nitqi ilə görkəmli yazıçının nitqini fərqləndirən başlıca cəhət bədii əsərdəki dil vahidlərinin zənginliyidir. Şübhəsiz, burada aparıcı rol çoxmənalılığın,yəni,məcazların üzərinə düşür. Görkəmli yazıçılar və şairlər sözdən, onun semantikasının dərinliklərində gizlənən məna boyaları və rənglərindən böyük ustalıqla istifadə edərək, onları üzə çıxarır, bədii əsərin dilini çeşidli, müxtəlif ruhlu edə bilirlər. Məşhur söz sənətkarlarının əsərlərində müxtəlif quruluşlu, rəngarəng dinamikaya, ritmikaya malik olan nitq növləri ilə rastlaşırıq. Bura leksik-semantik zənginlik də daxil olduqda əsər qeyri-adi bir estetik təsir bağışlayır. 9 Nitqin aparıcı keyfiyyətlərindən danışanda münasiblik keyfiyyətini də qeyd etmək lazımdır. Nitqin münasibliyi deyəndə onun elə bir təşkili nəzərdə tutulur ki, o, ünsiyyətin məqsəd və vəzifələrinə, mövzuya, onun məntiqi və emosional məzmununa, dinləyici və oxucuların səviyyəsinə, yəni auditoriyaya, yazılı və şifahi nitqin tərbiyəedici və estetik məqsədlərinə uyğun olsun. Əks təqdirdə, nitq qəbul olunmaz və anlaşılmaz olar. Məsələn, filologiya elmində müəyyən bir mövzu, yaxud bir bədii əsərin ideya və məzmunu barəsində, və ya oradakı tarixi hadisələr haqqında məlumat verməyə çalışan məruzəçi öz çıxışını elə qurmalıdır ki, dinləyicilərin səviyyəsinə uyğun olsun. Həmin nitq (çıxış) orta məktəb şagirdləri üçün bir cür, ali məktəb tələbələri üçün başqa cür, alimlər üçün tamamilə başqa məzmunda və istiqamətdə təşkil edilməlidir. Yalnız bu zaman ünsiyyət baş tuta bilər. Nitqin məqsədliliyi ədəbi dil normalarının danışıq dilinə tətbiq olunmasından,dil normaları haqqında sistemli bilik verməkdən,nitq üslublarının işlədilmə səviyyəsini gözləməkdən,mədəni nitqin keyfiyyətini mənimsəməkdən ibarətdir. Qeyd etdiyimiz bütün bu keyfiyyətlər nitqə aid edilən tələblərdir ki, bunlara əməl olunmazsa, nitq mədəniyyətinə yiyələnmək də olmaz. Digər komponentlər – səliqəli və zövqlü geyim, mülayim davranış, dünya hadisələrindən xəbərdarlıq, yüksək bilik, intellekt və s. bu kimi cəhətlər ona əlavədir. İnsanda hər şey gərək mədəni və gözəl olsun. Mədəniyyət gözəlliklə, gözəllik də mədəniyyətlə bağlıdır. Bunları istiqamətləndirən isə dil və nitqdir. “Mədəniyyətin istiqamətvericisi kimi dil daima özünə qayğı, baxım tələb edir” 2 . Ədəbi dilin milli dəyərlərini mühafizə etmək, tələffüz və imla qaydalarının pozulmasına yol verməmək, cürbəcür və mürəkkəb fikirləri ifadə etmək imkanlarını qorumaq və onların tərəqqisinə çalışmaq, təkmilləşməsinə yardım göstərmək dilçiliyin xüsusilə sahəsi olan nitq mədəniyyətinin qarşısında duran 2 A.Quliyeva. Üslublar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr, Bakı, Elm, 2002, s.48 10 mühüm vəzifələrdir. Bu istiqamətdə tərtib olunan çalışmalarda yalnız bir məqsəd güdülməlidir: dilin ümumi mədəniyyətdə daşıdığı istiqamətverici funksiyasını təmin etmək. Çünki dil son dərəcə mükəmməl bir hadisə olmaqla bərabər, həm də olduqca nəfis, incə bir anlamdır. Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|