MüASİr azərbaycan əDƏBİ DİLİNİN Üslublar sistemi VƏ MƏcazlar

Rəsmi ədəbi danışıq üslubu. Ünsiyyətin tələb və məqsədi ilə əlaqədar olaraq 
bu mikroüslubun tərkibində bir neçə müxtəlif üslub variantı özünü göstərir:
1) mühazirə üslubu;
2) məruzə üslubu;
3) çıxış ülsubu;
4) televiziya üslubu;
5) radio üslubu;
Rəsmi ədəbi danışıq üslubuna kodlaşdırılmış ədəbi danışıq üslubu da deyilir.
Burada kitab dilinə yaxın danışılır, ədəbi norma və qaydalardan kənara çıxılmır.
Qeyri-rəsmi ədəbi danışıq üslubu. Ədəbi danışıq üslubunun bu növünü
aşağıdakı üslub variantları təşkil edir:
1) ailə-məişət danışıq üslubu;
2) ictimai-kütləvi danışıq üslubu.

---

24 
Dilçilikdə qeyri-rəsmi ədəbi danışıq üslubu “adi danışıq üslubu” termini ilə 
də göstərilir. Bu növ üslub variantı “sərbəstlik” əsasında yaranır. Başqa sözlə 
desək, burada danışıq – dil vahidlərindən istifadə sərbəst olur.
Ədəbi danışıq üslubu linqvistik cəhətdən ümumxalq dilinin danışıq dili
qoluna da yaxındır. Bu üslubun aşağıdakı fərqli cəhətləri vardır:
Ədəbi danışıq üslubunda sözlərin tələffüzü şəraitlə, məqamla bağlı alçaq və 
ya ucadan ifadə olunur. Danışıq prosesində intonasiya əlamətləri də xüsusi üslubi 
vəzifə yerinə yetirir. Ədəbi üslubda cümlənin,bir sözün xüsusi olaraq 
informasiyalaşdırılması bu üslub üçün səciyyəvi cəhətlərdəndir. Məsələn:
- Mən oxumaq istəyirəm!.
- Oxu! Oxu!
Yaxud:
- Gəl birlikdə gedək - Gedək! Gedək!
Məlum olduğu üzrə, dilin lüğət tərkibinin hər bir ünsürü başqa vahidlərə 
nisbətən daha incə və tutumlu üslubi yükə malik olur. Şifahi danışıqda bu üslubi 
zəriflik, rəngarəng çalarlıq özünü daha qabarıq göstərir.
Ədəbi danışıq üslubu üçün ümumişlək sözlərdən çox istifadə edilməsi 
səciyyəvi hal hesab olunur. Belə üslubda mənası ağır və ya anlaşılmaz sözlərə, 
demək olar ki, yer verilmir. Səs təqlidi, emosional sözlər bu üslubda bol-bol 
işlədilir.
Bu üslubda geniş formada özünə yer tapan frazeoloji vahidlər milli koloriti 
artırır, ünsiyyətin aydın və axıcılığını, yığcamlığını təmin edir.
Ədəbi danışıq üslubunda bir qrup sözün – nitq hissələrinin daha çox 
işlənildiyi müşahidə edilir. Danışıqda əsas nitq hissələrindən əvəzlik və fellər daha 
çox işlənir. Məsələn: biz getdik, onlar oxudu, hamı güldü və s. Mən gördüm. Sən 
danışdın. Onlar yazdılar. Biz görüşdük və s. Burada qeyri-müəyyən nitq 
hissələrindən nida və modal sözlərə də tez-tez müraciət olunur. Bu qrup sözlər 
nitqin emosional-ekspressiv keyfiyyətini artırır.

---

25 
Bu üslubu bir sıra sintaktik dil əlamətləri də səciyyələndirir. Burada yarımçıq 
və müxtəsər cümlələr geniş yer tutur. Cümlələrin elliptikliyindən tez-tez istifadə 
olunur.
Şifahi danışıq prosesində dilxarici vasitələrə də müraciət edilir. Ədəbi dilin 
bu üslubunda mimika və jestlərdən geniş istifadə olunur. Bunlar dinləyicini 
səfərbərliyə almaqla, fikri gücləndirməkdə danışana kömək edir.