MüASİr azərbaycan əDƏBİ DİLİNİN Üslublar sistemi VƏ MƏcazlar

Dilin üslubi vəsaitlər fondunu ilk növbədə üslubi rəngə malik sözlər təşkil 
edir. Lakin bütün sözlərin mənalarından biri mütləq üslubi bağlılığa meyilli olur. 
Beləliklə, dilin bütün söz vahidləri, xüsusilə çoxmənalı sözlərin hər biri üslubi 
vasitə kimi çıxış edə bilər. Yəni hər bir məna müvafiq üsluba aid edilə bilər. Təbii 
ki, bu cür üslubi rəng məhz konkret kontekstdə aşkarlanır.
Dilin üslubi vəsaitləri iki qrupa ayrılır:
1) funksional rəngli; 2) 
ekspressiv rəngli.
Funksional rəngli vəsaitlər ənənəvi olaraq yazılı və şifahi qrupa ayrılır. Yazılı 
rəngli vəsaitlər öz növbəsində konkret funksional üslublara aid edilir: elmi, rəsmi, 
publisist və bədii. Şifahi rəngli vəsaitlərə isə şifahi danışıq dilində bədii normadan 
kənar işlədilən sözlər aiddir.
Ekspressiv rəngli vəsaitlərə aşkar emosional-ekspressiv rəngli sözlər aiddir 
(təntənəli, nəvaziş, ironiyalı, kobud və s.). Bu cür vəsaitlərin əsas xüsusiyyəti 
ondan ibarətdir ki, bu sözlər kontekstdən kənarda belə öz üslubi rəngində qalır.
Qeyd etmək lazımdır ki, üslubi rəng əsasən leksik səviyyədə mövcuddur. 
Lakin, dilin digər səviyyələrində də, xüsusilə sintaksisdə üslubi rəng mövcuddur.
Sadəcə,sintaksisdə bu rəng daha dəyişkəndir, yəni hər hansı bir sintaksis vahid 
konkret üslubi rəngə malik deyil.
Dildə üslubi vasitələr məsələsi sinonimlərlə sıx bağlıdır. Aleksandr İvanoviç 
Yefimovun fikrincə “nitq vəsaitlərin sinonimikası – üslubiyyatın əsas 
problemidir”
5
. Təbii ki, üslublar birbaşa olaraq sinonimlərin mövcudluğundan 
irəli gəlir. Lakin dilin üslubiyyat imkanları təbii ki, sinonimlə məhdudlaşmır.
5
Ефимов А.И. Стилистика художественной речи. М., 1961, с.252

---

13 
Digər tərəfdən, bədii üslubda əgər sinonimik sıra geniş istifadə olunursa, elmi və 
rəsmi üslublarda buna zərurət yoxdur.
Üslubiyyatın digər vacib anlayışı üslubi məna anlayışıdır. Bu məna sözün 
leksik, qrammatik və digər mənalarından əlavə mənadır. Lakin bu məna daha çox 
konkretliyi və daimiliyi ilə seçilir. Üslubi məna sözün semantik strukturunun bir 
hissəsini təşkil edir. Ekspressiv çaları olan sözlərdə bu məna üzdədir, digərlərində 
isə yalnız konkret kontekstdə özünü büruzə verir.
Üslub. Ənənəvi dilçilikdə “üslub” termini normativ-üslubi qaydalara 
uyğunlaşma dərəcəsini ifadə edir (“yaxşı üslub”, “pis üslub”, “üslub səhvi” və s.). 
İlkin olaraq “üslub” sözü daha geniş mənada - danışıq manerası, müəllif üslubu 
kimi mənalarda işlənib. Üslub anlayışı ədəbiyyatşünaslıqda da geniş şəkildə 
istifadə olunur. Yəni hər bir halda “üslub” dilin nitqdə ifadəsi anlamına gəlir. 
Tədricən dilin üslubi cəhətlərinə maraq artdı və “üslub” anlayışı artıq dil 
vahidlərini ifadə etməyə başladı.