I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
-čy/-či происходит либо из кит. 职业 zhíyè «профессия», либо 人 rén «мужчина, человек, лицо».
Səadət Məmmədova, sosiol.ü.f.d. AMEA-nın Fəlsəfə İnstitutu, a.e.i. amea-saadet@rambler.ru
TÜRKİYƏ DÖVLƏTİNİN MÜASİR İNKİŞAF MEYLLƏRİ Qloballaşma prosesinin sürətlənməsi, o cümlədən qlobal siyasi idarəçiliyin formalaşması Türkiyə kimi ölkələrin mədəni özünümüəyyənləşdirməsi və siyasi təsir imkanlarını təsdiq etməsi prosesini mürəkkəbləşdirir [14]. Müasir Türkiyə patriotizm (vətənpərvərlik) və kosmopolitizm, lokal müstəqillik və müasir idarəçilik arasında düzgün tarazlıq tapmağa çalışan, öz keçmişi ilə fəxr edən və qlobal gələcəyə istiqamətlənən dövlət kimi çıxış edir. Türkiyə vətəndaşlarının böyük əksəriyyətinin müsəlman olması dövlətin uğuru kimi çıxış edir. Türkiyənin Avropaya meylli olması bir tərəfdən avropalılarla mədəni və dini fərqliliklə bağlı yaranan münaqişə və ayrıseçkiliyin zəifləməsinə, digər tərəfdən isə Türkiyənin özünəməxsusluğunu qoruyub saxlamasına, milli təhlükəsizliyi təmin etməsinə və cəhd etdiyi inkişafa nail olmasına şərait yaradır [6, s.8]. Hələ 1963-cü ildə Avropa Birliyinə daxil olan Türkiyə belə demək olarsa, Avropa inkişaf modelinə uyğun dövlət quruculuğuna yönəlmişdir [1]. Ərazi və millilikdən üstün təşkilat kimi AB millətlərarası sülh və sabitliyin qorunması və davamı, iqtisadi, siyasi və sosial haqlar və azadlıqlar, demokratiya və hüququn üstünlüyü kimi məsələlərlə bağlı təkliflər verir [8, s.4]. AB-nin qəbul etdiyi müxtəlif istiqamətli qanun və bəyannamələr bilavasitə üzv ölkələrində tətbiq edilir. AB-nin ideoloji fəaliyyətinin əsas istiqaməti üzv ölkələrin sosial siyasətlə bağlı fəaliyyətinin ümumi əsaslarda müəyyənləşdirilməsidir. Hazırda hər sahədə, o cümlədən sosial siyasətdə də Türkiyənin AB-nin təsiri altında olduğu görünür. Onu da qeyd etmək olar ki, bir çox tarixi və ictimai amillər Türkiyənin həyata keçirdiyi sosial siyasətdə bəzi fərqliliklərin olmasına şərait yaradır. Belə güman etmək olar ki, sosial dövlətə – rifah cəmiyyətinə yönəlmə Türkiyənin gələcək inkişaf modelini müəyyənləşdirəcək. Tədqiqatçılar Türkiyənin müasir inkişaf modelini Cənubi Avropa Sosial Dövlət modelinə aid edirlər [2, s.8]. Cənubi Avropa modeli daha gec və Şimali Avropanın təsiri altında modernləşməsi ilə fərqlənir. Əlbəttə ki, Güney Avropa ölkələri arasında da fərqli inkişaf imkanları
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
135 müşahidə edilir, sosial-iqtisadi oxşarlıq olsa da mədəni və gündəlik həyat tərzində daimi fərqlilik nəzərə çarpır. Bu modelə daxil olan ölkələrdə bir qism sosial müdafiə sistemləri mövcuddur, ölkələrin Konstitusiyalarında modern rifah dövləti ilə bağlı vədlər olsa da tam həyata keçirilməmişdir. Keyderə görə bu ölkələrin ortaq xüsusiyyətləri fərqli qruplar üçün fərqli və iyerarxik hüquqlar olması, bəzi qrupların islahatlara açıq olmamasıdır [2, s.47-49]. Daniel Grütjenə görə, Cənubi Avropa modeli beş əlamətə əsasən xarakterizə olunur: - Birincisi, qütbləşmiş sosial təhlükəsizlik sistemi tərəfindən müdafiəyə ehtiyacı olan sosial qrupların və digər təbəqələrin himayə edilməsi; - İkincisi, ümumi və vergi gəlirlərinə əsaslanan səhiyyə sistemi; - Üçüncüsü, sosial sahədə dövlətin zəif iştirakı; - Dördüncüsü, özəl sahə ilə ictimai sahənin yüksək səviyyədə qarışması və sosial siyasət sahəsində qeyri-mərkəzləşmə; - Beşincisi, sosial siyasət modelində ailənin dövlətin əsas elementi kimi qəbul edilməsi. Cənubi Avropa sosial dövlət modelinə daxil edilən Türkiyədə bir qədər özünəməxsusluq nəzərə çarpır. Belə ki, - ilk növbədə burada sosial təhlükəsizlik dövlət tərəfindən mərkəzləşmiş şəkildə təşkil edilir, sosial sığorta institutları mühüm rola malikdir. - İkincisi, ailənin əhəmiyyətli sosial funksiyası vurğulanır. - Üçüncüsü, rufah halının yaxşılaşdırılmasında özünüidarə orqanları, qeyri-hökumət təşkilatları və özəl sığorta müəssisələri kimi uyğun aktorlar əhəmiyyətli təsirə malikdir [4, s.112, 113].
Dr. Süleyman Özdəmir Rifah dövlətinin təməl sosial vəzifələrini aşağıdakı kimi təsnif edir: - sosial təhlükəsizlik; - sosial sığorta; - sosial təhlükəsizliklə bağlı xərclər məcmusu; - sosial yardım; - sosial xidmətlər; - sosial təzminat və sosial həvəsləndirmə; - dövlətin təhsillənməni təmin etmə vəzifəsi; - səhiyyə xidmətləri; - dövlətin gəlirləri yenidən bölüşdürmə bacarığı [5, s.11-12]. Türkiyə Konstitusiyasında sosial təhlükəsizliyin hər bir kəsin haqqı olduğu göstərilir. Burada qeyd edildiyi kimi “Dövlət bu müdafiəni təmin edən gərəkli tədbirlər həyata keçirir və təşkilatlar yaradır”, o cümlədən hər kəsin “sosial müdafiə haqqı qorunur” (maddə 60) [12]. Türkiyə Konstitusiyanın 61-ci maddəsində - “müharibə iştirakçılarının, şəhidlərin dul qalmış həyat yoldaşı və uşaqlarının layiqli həyat şəraiti ilə təmin edilməsi, əlillərin cəmiyyətə inteqrasiyası, yaşlıların yardım və sağlamlıqlarının qeydinə qalınması, müdafiəyə ehtiyacı olan uşaqların cəmiyyətə adaptasiyası məqsədilə dövlətin hər cür tədbirlər həyata keçirdiyi və bilavasitə bu işlə məşğul olacaq təşkilat və təsisatlar yaratdığı” göstərilir [12]. Süleyman Özdəmirə görə, “Türkiyənin sosial müdafiə sisteminin sığortalar baxımından təşkilatlanması başa çatmışdır. Bununla belə dövlət sosial sığorta sistemində idarəetmə və texniki boşluqlar olmasını nəzərə alaraq əlavə sosial təhlükəsizlik xərcləri də müəyyən edir. Bu zaman əsas məqsəd sosial sığortaya malik olmayan qrupların, həmçinin sosial sığortaya daxil olmayan digər risklərə qarşı vətəndaşların qorunması, kifayət qədər qorunmaya malik olmayan və sosial sıgortalardan faydalanma haqqını itirmiş şəxslərin, yaşlılar, əlillər və iş qabiliyyətini həmişəlik itirənlərin və s. sosial müdafiəsinin nəzərə alınmasıdır” [5, s.93, 95].
Dövlətin sosial təhlükəsizlik sahəsinə ayrıdığı xərclər 2001 – 2009-cu illərdə 7% - 7,3% arasında dəyişmişdir [11, s.115-136]. Sosial müdafiənin əsas istiqamətlərindən biri də sosial yardımdır. Türkiyədə sosial yardımın təmin edilməsi məqsədilə aşağıdakı qanunlar qəbul edilmişdir: “65 yaşından yuxarı möhtac, gücsüz və kimsəsiz türk vətəndaşları haqqında Qanun”, “Sosial yardımlaşma və həmrəyliyə təşviq Qanunu”, “Əsgər ailələrindən ehtiyacı olanlara yardım haqqında Qanun”, “Sosial xidmətlər və
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
136 Uşaqları müdafiə qurumu haqqında Qanun” və s. Ölkədə bələdiyyələr, fondlar və dərnəklər də sosial yardım xidmətləri həyata keçirirlər” [5, s.96-99, 102, 104].
Ramazan Kılıç Türkiyədə tətbiq edilən sosial yardımın – tibbi yardım, qida yardımları, yaşayışla təmin etmə, yanacaq yardımı, yaşlılara yardım, qüsurlu insanlara yardım, geyim və ev əşyası ilə yardım, işsizlərə yardım formalarını fərqləndirir. Ölkədə sosial yardım xidmətlərini yerinə yetirən qurumlar sırasında – Baş nazirlik Fondu Ümumi Müdirliyi, Ailə və Sosial siyasət Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyinin Birliklər Sədrliyi qeyd edilə bilər. 2012-ci ilin məlumatlarına görə Türkiyədə 91860 qurum fəal şəkildə sosial yardımla məşğul olur. Onlardan 460-ı ictimai əhəmiyyətli birliklərdir. İcazə almadan yardım toplamaq hüququ olan 18 birlik mövcuddur. Sosial yardım məqsədli birliklərin ümumi sayı aşağıdakı kimi dəyişir: - Dini birliklər – 15821; - Yardımlaşma birlikləri – 15040; - Sosial həyat birlikləri – 6548; - Xeyriyyə işləri ilə məşğul olan birliklər – 632 [9, s.93-112]. Türkiyədə sosial xidmətlərin planlanması, tətbiqi, əlaqələndirilməsi və nəzarət edilməsi “Sosial xidmətlər və uşaqların müdafiəsi qurumu ümumi müdürlüyü” tərəfindən həyata keçirilir. Artan sənayeləşmə, şəhərləşmə, ailə ilə bağlı meydana gələn dəyişikliklər və 60 yaşdan yuxarı əhalinin sayca artmağa başlaması Türkiyədə qocalar evləri və yaşlılarla bağlı məlumat mərkəzlərinin açılmasını, yaşlılara qayğı və reabilitasiya xidmətlərinin genişlənməsi tələbatının artdığını göstərir”. Sosial təzminat təzminatla bağlı yardım formasıdır. Lakin sosial yardımlar birtəfəfli olaraq dövlət tərəfindən həyata keçirildiyi halda, sosial təzminat dövlətin həyata keçirmək məcburiyyətində olduğu vəziyyəti ifadə edir. Məsələn, əsgərlərin, sosial işçilərin, eyni zamanda vətəndaşların ictimai vəzifələrini yerinə yetirərkən məruz qaldıqları zərərin qarşılığının ödənməsi ilə bağlı vəziyyətdir. Əsgər və zabitlərin dul qalmış qadınlarına və yetim qalmış uşaqlarına, hərbi xidmət və müharibə veteranlarına, şəhidlərin ailə və uşaqlarına, ehtiyacı olan əsgər ailələrinə, milli mübarizə, Koreya və Kipr müharibəsi iştirakçılarına aylıq pul verilir və tibbi xidmət göstərilir [5, s.96-99, s.102, 104]. Dövlətlər sosial ədalətin, ictimai və iqtisadi inkişafın təmin edilməsində təhsilə böyük önəm verir. Sosial ədaləti təmin etmək və sosial imkanlarda bərabərlik yaratmaq üçün dövlətlər təhsil xidmətlərini pulsuz təqdim edərək hər kəsin faydalanmasına imkan yaradır. Bununla da mədəniyyət səviyyəsi yüksək, səriştəli, iqtisadiyyata faydalı insan ehtiyatlarının meydana gəlməsi təmin edilir. Sosial siyasətin bir hissəsi olan təhsil siyasəti iqtisadi inkişafda əhəmiyyətli təsirə malikdir [5, s.106-108]. Türkiyənin təhsil sahəsinə ayrıdığı xərclər 2001-2009-cu illərdə 4,05% arasında dəyişmişdir [11, s.115-136]. Rifah dövlətinin digər bir vəzifəsi isə tibbi xidmətlərin təmin edilməsidir. Tibbi xidmətlər rifah halının yaxşılaşdırılması ilə bağlı tədbirlərin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. Tibbi xidmətlər ya sığorta daxilində, ya da milli tibbi xidmətlər çərçivəsində təqdim edilir. Birinci halda sığortalı olmaq və müəyyən şərtlərin reallaşması (müddət, mükafat və s.) kimi şərtlərə diqqət yetirilir. İkinci halda isə, pulsuz tibbi xidmətlərdən istifadə edilir [5, s.106, 108, 112]. Türkiyə hökuməti 2001-2009-cu illərdə büdcədən səhiyyə sahəsinə təxminən 4% pul ayırmışdır [11, s.115- 136]. S.Özdəmirə görə, rifah dövlətinin əsas göstəricilərindən biri də gəlirlərin bölüşdürülməsi ilə bağlıdır. Gəlirlərin bölüşdürülməsi deyərkən, iqtisadiyyatda müəyyən bir dövrdə əldə edilən gəlirin adamlar, sosial qruplar və istehsal amilləri arasında bölüşdürülməsi nəzərdə tutulur. Rifah dövlətlərində "daha yaxşı ictimai nizama" nail olmaq və cəmiyyətdə bərabərsizliyi və yoxsulluğu azaltmaq məqsədilə müxtəlif vasitələrlə gəlirin yenidən bölüşdürülməsinə müdaxilə edilir [5, s. 106, 108, 112]. Ümumilikdə, 2001 – 2009-cu illər arasında Türkiyədə tibbi, təhsil və sosial təhlükəsizliklə bağlı dövlət xərcləri artmışdır [11, s.115-136]. Türkiyə hökuməti nə zaman olacağı bilinməyən, lakin ehtimali və ya mümkün olan sosial risklərin qarşısını almaq məqsədilə ILO 102 saylı Razılaşmaya qoşulmuş və burada sosial sığorta
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
137 ilə bağlı 9 istiqaməti qəbul etmişdir. Razılaşmaya əsasən hər bir dövlət 9 istiqamətdən ən azı 3-nü özündə birləşdirən sosial sığorta sistemi qurmalıdır. Belə ki, son illərdə baş verən hadisələr, iqtisadi güvənsizlik şəraiti yaradan yeni keyfiyyətli sosial risklər meydana gəlmişdir [9, s.93-112]. Betül Altuntaşın fikrincə, “Qloballaşma, liberallaşma, qaydasızlaşma və çevikliyə yönəlmiş yeni iqtisadi siyasətlər ictimai nizamda daha çox sosial güvənsizlik, işsizlik və yoxsulluğa səbəb olmuşdur. Modern sosial rifah sistemlərinin məqsədi cəmiyyətin bir üzvü kimi sosial xidmətdən yararlananların sosiuma inteqrasiyasına nail olmaq, eyni zamanda müdafiə və qabaqlayıcı tədbirləri tətbiq etməkdir” [3, s.165-173]. Şərq əyalətlərində sosial vəhdətə və sosial inteqrasiyaya nail omaq məqsədilə Türkiyə hökuməti 2008-ci ildə sosial müdafiə ilə bağlı yeni proqram qəbul etmişdir. Proqram əsasında həyata keçiriləcək layihələr yoxsulluq nəticəsində sosial təcriq olunmaya məruz qalmış uğursuz vətəndaşların ölkənin iqtisadi və sosial həyatında iştirakının genişləndirilməsinə yönəlib. Bu layihələrin əsas məqsədi kasıb ərazilərdə işsizliyin aradan qaldırılması, həmçinin gənc kişi və qadınların mədəni, bədii və idman tədbirlərində özünü ifadə etməsinə şərait yaratmaqdır. Bu, sadə türk ailələrinin həyatında irəliləmələrə səbəb olur, ölkə vətəndaşlarının insan inkişafının əsas məqsəd və prinsiplərinə uyğun olaraq daha sağlam, təhlükəsiz və dolğun həyata inamlarını artırır [13, s.83]. Ümumi analiz əsasında deyə bilərik ki, müasir Türkiyənin sosial inkişaf modeli bir tərəfdən sosial, iqtisadi, siyasi, elmi, mədəni yeniliklərə açıq olan və bu sahələrdə dünya təcrübəsinə öz töhfəsini vermək iqtidarında olan, digər tərəfdən isə öz milli və dini özünüməxsusluğunu israrla qoruyub saxlayan xüsusi bir modelidir. Türkiyəli tədqiqatçı Meryem Koray müasir Türkiyənin inkişaf modelini liberal-sosial sintez kimi xarakterizə edir. Müəllifin fikrincə, “bu sintezin bir tətəfində kapitalist inkişaf modeli, digər tərəfində rifah dövləti və rifah siyasəti dayanır. Belə ki, Türkiyə kapitalist iqtisadiyyatı, plüralist demokratiya və rifah dövlətinə söykənən üç istiqamətli bir model yaşayır. Bu modeldə kapital öz mülkiyyət haqqını və azad sahibkarlığı müdafiə edir və bunun qarşılığında dövlətin ictimai rifaha yönələn, yəni dövlətin gəlirin yenidən bölüşdürülməsi kimi bazardan kənar fəaliyyətini qəbul edir. Digər tərəfdən fəhlə sinfi kapitalist sərmayə toplanmasını qəbul edir, lakin buna qarşılıq olaraq siyasi qərarlara təsir etmə imkanı əldə edir. Sosial və iqtisadi haqlar sosial dövlətin və rifah dövlətinin qanuni əsaslarını təşkil edir” [7].
ƏDƏBİYYAT 1.Avrupa Birligi’nin sosyal politikası 2.Avrupa Birliği’nin Sosyal Politikası Çerçevesinde Güney Avrupa Sosyal Devlet Modeli ve Türkiye. Sosyal Yardım Uzmanlık Tezi. Hazırlayan Pınar Günal. Ankara, 2010, s.8 3.Betül Altuntaş “Sosyal haklar ve sosyal adalet bağlamında Türkiye’de kurumsal sosyal hizmetler ve yardımların değerlendirilmesi”. Muğla Üniversitesi, 2009, s.165-173 4.Daniel Grütjen “The Turkish welfare regime: an example of the Southern European model? The role of the state, market and family in welfare provision”. “Turkish policy quarterly”, Volume 7, Number 1, p.112, 113. 5.Doç. Dr.Süleyman Özdemir “Küreselleşme sürecinde refah devleti”. İTO Çağrı Merkezi, İstanbul, 2007, s. XI-XII 6.Kemal Derviş, Michael Emerson, Daniel Gros, Sinan Ülgen “The European transformation of modern Turkey”, © Copyright 2004, Centre for European Policy Studies. p.8 7.Meryem Koray “Avrupa Toplum Modeli”, İmge Kitabevi, 2011 8.Muharrem Gürkaynak “Avrupa Birliği’nin Ulusçuluk ve Bütünleşme Paradoksu”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi Aralık 2011, Sayı:24, s.4 9.Ramazan Kılıç “Türkiye’de yoksullukla mücadelede sosyal yardım stratejileri ve bir model önerisi”. Dumlupınar Üniversitesi 10.Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 34, Aralık 2012, s.93-112 11.Senem Kurt Topuz “Türkiye’de sosyal devlet harcamalarinin genel eğilimi: 2001–2009 yılları arasında yapılan eğitim, sağlik ve sosyal koruma harcamaları” Alternatif Politika, 2009, Cilt. 1, Sayı. 1, s.115-136 12.Türkiye Cumhuriyeti Anayasasi. Kabul Tarihi: 7.11.1982
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
138 13.Доклад о человеческом развитии 2013 Возвышение Юга: человеческий прогресс в многообразном мире. Опубликовано для Программы развития Организации Объединенных Наций (ПРООН) New York, NY 10017, С.83 14.Кудряшова Ю. Взаимодействие Турции со странами Центральной Азии. 2009. http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1257485520
Summary
The model of social development of modern Turkey on the one hand is open for social, economic, political, cultural innovations and has opportunities to give the preconditions to world practice, on the other hand this model steadily keeps the national and religious originality. Some researchers characterize modern model of development of Turkey, as "liberal-social synthesis". "On the basis of this synthesis there is a model of capitalist development and the welfare state, the welfare policy". Turkey defined the main goal of the state to enter into the list of 10 developed states and intends to spend a certain part of the income for strengthening of social safety of citizens of the country and on the basis of it to provide social stability. In article it is made attempt to analyze the directions of social and economic development of Turkey on the basis of scientific works of certain researchers. Key words: Turkish model of social development, social policy, EU and social policy of Turkey, social service, social safety.
Sədaqət Səlimova, dissertant Bakı Slavyan Universiteti
XVI-XIX ƏSRLƏRDƏ FRANSADA TÜRKOLOJİ FİKRİN İNKİŞAFI Ümumən Avropada olduğu kimi, Fransada da ilkin olaraq türkoloji fikrin inkişafı müharibələrdə əsir düşmüş zabitlər, missionerlər və səfirlik nümayəndələri tərəfindən yerinə yetirilmişdir. XVI əsr Avropada türklərin dilinin geniş vüsətlə öyrənilməyə başlanılması əsridir. Bu dövrdə təkcə türk dili deyil, həm də onların dini inancları da dövrün aktual məsələsinə çevrilir. Onların ən görkəmli nümayəndələrindən biri Sultan Süleyman Qanuninin dövründə müharibələrin birində əsir düşən Bertalan Georgievitsdir. O, əsir bazarlarında satılmış, bir çox Şərq ölkələrini gəzdikdən sonra əsirlikdən qaça bilmişdir. Türklərin dini inancları və adətləri barədə onun iki kitabı vardır.1553-cü ildə Parisdə onun” De Turcarum moribus” adlı əsəri çap olunur. Bu kitabda əvvəlcə iki risalə, sonra isə latın hərfləri ilə türkcə şerlər verilib. Eləcə də, bunların ardınca xristianla müsəlman mübahisəsi və türkcə yazılmış xristian duaları özünə yer almışdır. Digər bir fransız missionerinin türkoloji fəaliyyətini də qeyd edə bilərik. Bu Andre dü Ryerdir. Andre dü Ryer quranı fransızcaya çevirən ilk müəllifdir. Onun tərcüməsində “ Türklərin dini üzerine bir özet” də yer almışdır. XV I əsr Fransası siyasət, elm, mədəniyyət sahəsində böyük nailiyyətlər əldə etmişdir. Təbii ki, türk dillərinə olan praktik ehtiyac onun müxtəlif istiqamətlərdə inkişafını zəruri etmişdir: Türk dilinin tədrisi məsələsi: XVII əsrdə Fransada türkologiyanın tədris istiqamətində də inkişafının dərin kökləri var idi; bu səbəbdən də türk dilinin öyrənilməsinin elmi-metodiki əsaslarını hazırlamaq zərurəti meydana çıxmışdı. Bu ehtiyacı ödəmək üçün 1669-cu ildə İstanbulda “L’Ecole des Jeunes des Langueues” açılır. 1700-cü ildə bu məktəb Parisə köçürülür və 1795-ci ildə “L‘ecole spesiale des Langues Orientales Vivantes ” adı ilə adlandırılır.1915-ci ildən isə “Des langues Orientales Vivantes”, müasir dövrdə isə “L’İnstitut Nastional des Langues et Civilizations Orientales(Paris)” kimi fəaliyyət göstərir. Avropada belə proqramlı şəkildə türk dilini öyrənməkdə məqsəd türkdilli xristian missionerləri hazırlamaq idi. XVII əsrin sonu XVIII əsrin əvvəllərindən türk dilinin tədrisi Fransada xüsusi təmayüllü məktəblərdə genişləndirilir. Bu sahədə ən qətiyyətli addım 1795-ci ildə atılır ki, bu da Krım-Tatarlarının dilinin öyrənilməsi ilə bağlıdır.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
139 Fransada Krım-tatarlarının dilinin öyrənilməsi tarixi 1795-ci il martın 30-na təsadüf edir; Krım-tatarları bu dövlətin maraqları dairəsində olduğundan Fransa Respublikasının parlamenti tərəfindən həmin tarixdə qəbul edilmişdir. Bu qərara görə, Fransada Şərq dilləri üzrə xüsusi məktəb açılır ki, onda da əsas məqsəd Fransa dövlətinin maraqlarına cavab verən canlı Şərq dillərinin öyrənilməsi idi; xüsusən diplomat korpuslar üzrə mütəxəsisslərin hazırlanması diqqət mərkəzində dururdu (1). Türk dillərinə belə bir mükəmməl siyasi-tarixi və elmi –metodiki yanaşma yeni-yeni qrammatika kitablarının meydana gəlməsi ilə nəticələndi. Deyilənləri nəzərə alararaq növbəti məcmuələri nəzərdən kecirək. Türk dillərinə aid qrammatika kitablarının hazırlanmağa başlanması:1790-cı ildə M.Vigüyer”in qrammatikası (6) fransız dilində Türk dilində yazılmış ilk ətraflı bir qrammatika kitabıdır. Kitab “Ön söz” və “Giriş”lə birlikdə 10 bölmədən ibarətdir. “Ön söz”də içindəki 32-ci səhifəyə qədər olan hissədə nümunələrlə birlikdə isim və felin şəkilləri verilmişdir. “Giriş” hissəsində, “Türk dilinin tədrisi problemləri, cəmiyyətin hər yerində danışılan Türk dili, Türk dilinin musiqiyə dayanan kökü, kitabın metodu, nə məqsədlə yazıldığı və kimlərə ithaf edildiyi kimi mövzular yerləşdirilmişdir” (3, 39-64). Bu hissədən sonra gələn 10 bölümdə sıra ilə aşağıdakı məsələlər verilmişdir: 1. Türk dilindəki səslər 2. İsmin kareqoriyaları. 3.Fel düzəldən şəkilçilər 4. Bağlayıcılar 5. Ədatlar 6. Zərflər və ünləmlər 7. Söz 8. Ərəb əlifbası ilə türk dilindəki səslər 9. Türk dilindəki hərflərlə fransız əlifbasındakı hərflər. 10. Mükalimə. Bu hissələrdən sonra “Nəticə” və “Lüğət” hissələri gəlir (3, 53). Bu əsərin mahiyyətini Gümüşkılıç bu cür izah edir: 1.M.Viguierin əsəri, o vaxta qədər yazılmış olan Türk dili qrammatika kitablarından istər mövzuları işləməyi , istərsə də gətirdiyi yeni öyrətmə metoduyla seçilir. 2.Kitab, Türkcədə işlədilmiş bütün sait və samitləri göstərilmiş və Türk əlifbasında olan Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|