9. Psixoanalizin siyasətdə rolu
XX əsrdə psixologiyada yaranmış cərəyanlar içərisində freydizm cərəyanı xüsusi yer tutur.
Cərəyanın banisi psixologiya elmində özünə məxsus yeri olan, haqqında bəhs etdiyimiz
Ziqmund Freydin adı ilə adlandırılmışdır. Bu cərəyan XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində
meydana gəlmişdir və qısa bir müddət ərzində qərb ölkələrində incəsənətə, ədəbiyyata,
insanla bağlı müxtəlif elm sahələrinə, xüsusilə təbabət, antropologiya, sosiologiya,
mədəniyyət tarixinə, pedoqogika və s. sahələrə geniş nüfuz etmişdir. Freydin özü bu
cərəyanı “psixoanaliz” adlandırırdı. Freydə görə insan davranışı ictimai inkişaf qanunları
ilə deyil, irrosional şüursuz psixi qüvvələr tərəfindən idarə olunan insan guya öz mühiti ilə
həmişə gizli müharibə vəziyyətində olur. Freydin fikrincə insanın ruhi həyatının hərəkət
verici qüvvəsi seksual (cinsi) başlanğıcdan-libidodan ibarətdir. Freydizm baxımından
insan assosialdır. Mahiyyət etibarı ilə bütün xüsusiyyətlərinə və ya bir çox cəhətlərinə görə
heyvana bənzərdir. İnsanın davranışı iki prinsipə - «zövq prinsipinə» (burada başlıca
olaraq heyvan instinqtlərini eyni olan cinsi həvəsin təzahürləri nəzərdə tutulur) və «reallıq
prinsipinə» (cəmiyyətin tələblərinə müvafiq olaraq seksual həvəsi boğmaq zərurətinə)
tabedir. «Zövq prinsipi» ilə «reallıq prinsipi»nin toqquşması nəticəsində «təmin olunmuş
seksual həvəs» də məhz bu sahədə insanın davranışını idarə etməyə başlayır. Deməli insan
davranışında şüurun rolu azaldılır. Freyd bir çox maraqlı psixoloji məsələlərə diqqəti cəlb
etsədə, onları elmi şəkildə sonadək izah edə bilmədi. Bu da ondan irəli gəldi ki, Freyd insanı
ictimai varlıq kimi təlim etmirdi. Məhz bunlara görə də Freyd tənqid nöqtəsinə
çevrilmişdir.
Onun ilk tənqidçiləri isə öz tələbələri olan K.Yunq və A.Adler oldular..Freyd insan
psixikasının əvvəllər heç bir şəkildə araşdırılmayan, amma insan fəaliyyəti üçün çox önəmli
sahəsi olan qeyri-iradi şüurla məşğul olmağa başladı. İnsan psixikasında qeyri-iradi
şüurun mövcudluğu faktı psixologiyada artıq çoxdan araşdırılmışdır və aşkarlanmışdır.
Lakin yalnız Z.Freyddən başlayaraq şüurun bu hissəsi diqqətli və xüsusi araşdırma
predmentinə çevrilməyə başlandı. «Şüur» sözünün işlənməsi ilə bağlı çətinliklər də məhz
burada meydana çıxır, çünki burada qeyri-iradi şüurdan danışmaq lazım gəlir. Burada
Freyd belə bir qərara gəldi ki, nevrozların səbəbləri insan qəlbinin dərinliklərində qeyri-
iradi şüurun yaranması ilə bağlı ola bilər. Freyd bu vəzifəni həll etmək üçün «psixotəhlil»
adlandırılan bütöv üsullar sistemi işləyib hazırladı. Z.Freydin sxeminə görə insanda təbiətin
bəxş etdiyi meyllər-şövqlər mövcuddur. Psixikanı müəyyənləşdirən ən əsas meyllərdən biri
cinsi meyldir ki, o da «libido» termini ilə işarələnir. Libidonun psixi enerjisi bütün
psixikanın əsas mənbəyidir. Bu səbəbdən də Freyd şüurun inkişafı prosesini, ilk növbədə
uşağın cinsi inkişafının fazaları ilə əlaqələndirir ki, bunlar da körpənin doğulmasından
dərhal sonra başlanır. Lakin cinsi meyl təbiət və cəmiyyət tərəfindən boğulur, ədəb
qaydaları, qadağalar və s. kimi yollarla məhdudlaşdırılır. Belə olan halda meydana iki əks
istiqamətlənmiş proses daxil olur: «Sublimasiya» və «Sıxışdırılma». Qadağa olunmaş
istəklər, edilən hərəkətlərin rüsvayçı motivləri, cinayətkar əməllər, bir sözlə, insanlar
qarşısında açıqlana bilməyən hər şey insanın psixikasında yaşamaqda davam edərək,
şəxsiyyətin hərəkətləri və əhvali-ruhiyyəsinə böyük təsir göstərir. Ancaq sonradan onun
ünvanına deyilən tənqidi qeydlərin təhlili nəticəsində Freyd öz təliminin əsas anlayışlarına
bəzi düzəlişlər etmişdir. Məsələn: onun əsərlərində libido Eros, bütövlükdə həyatı qüvvə
kimi şərh olunurdu. Birinci dünya müharibəsinin də Freydin fikirlərinə öz düzəlişlərini
etməsində böyük təsiri oldu. Belə ki, bəzi adamların müharibə zamanı özlərini ölümün
ağuşuna atmaları Freydi heyrətləndirirdi. Bu onun ilkin müddəasına zidd olsada onu izah
etmək lazım gəlirdi. Belə olan halda Freyd zəif əsaslandırılmış, lakin kifayət qədər
mükəmməl simmetrik bir konstuksiya qurdu. O, belə qərara gəldi ki, psixikanın təməlində
iki əsas meyl durur: Birincisi həyat meyli (Eros) və ikincisi bizim mənşəyimizə olan meyl.
Bununla əlaqədar olaraq o, deyirdi ki, əgər canlı cansızdan törəyibsə, deməli, bu meyl
ölümə meyl deməkdir (Tanatos).
Freyd qeyri-iradi şüurun gücünü mütləqləşdirmirdi. O, belə hesab edirdi ki, insan öz
instinkt və ehtiraslarına yiyələnir və onları real həyatda şüurlu şəkildə idarə etmək
qabilliyyətinə malikdir. Freydə görə psixi təhlilin vəzifəsi də elə məhz insan psixikasının
qeyri-iradi şüur sahəsini şüurlu sahəsinə çevirmək və onu öz məqsədlərinə tabe etməkdən
ibarət olmalıdır. O, yazırdı ki, insan başqa adamlardan təcrid edilmiş şəkildə yaşamır, onun
psixi həyatında daim «başqası» mövcuddur ki, insan onunla da təmasa girir.
Freyd xüsusi qeyd edirdi ki, insanlar sivilizasiyanın nailiyyətləri qarşısında vahimə və
narahatlıq keçirirlər, çünki bunlar insan əleyhinə istifadə edilə bilər. Vahimə və narahatlıq
hissləri bir də ona görə güclənir ki, ailə, cəmiyyət və dövlətdə insanlar arasında
münasibətləri tənzimləyən sosial vasitələr yabançı və anlaşılmaz qüvvələr kimi onlarla
qarşıdurmadadırlar. Lakin bu hadisələri açıqlayarkən Freyd diqqəti cəmiyyətin sosial
təşkili üzərində deyil, insanın təcavüz və dağıdıcılığı olan təbii meyli üzərində
cəmləşdirirdi.
|