45. Şayiələrin dövretmə qanunauyğunluğu və profilaktikası
Öz-özünə dövretmə zamanı şaiyələrdə müəyyən transformasiyalar baş verir. Birincisi, şaiyənin
məzmununun müəyyən “yumşalması” baş verir. İkincisi, onun emosional komponentlərinin
“kəskinləşməsi” yaranır. Üçüncüsü, şaiyə auditoriyanın xüsusiyyətlərinə özünəməxsus şəkildə
“adaptasiya” olunur.
“Yumşalma” bundan ibarətdir ki, şaiyənin ilkin fabulası o ötürüldükdə qısalır. Bu, mövcud
auditoriyanın əhəmiyyətsiz hesab etdiyi detalların tədricən yox olması nəticəsində baş verir. Bu
toqquşan maşınların rəngi və markası, hadisə iştirakçılarının geyimi və adı, havanın xarakteri və
ya digər amillər ola bilər.
“Kəskinləşmə” isə əksinə, auditoriyanın əhəmiyyətli hesab etdiyi detalların miqyasının
genişlənməsindən, həmçinin şaiyəni müşaiyət edən emosiyaların dramatikləşdirilməsindən
ibarətdir. Bu cinayəti törədən şəxslərin miqdarı, qurbanların miqdarı və ya əksinə əldə olunan
nailiyyətlərin səviyyəsi, baş verən hadisənin sosial əhəmiyyəti və s. ola bilər. Qeyd etmək
lazımdır ki, şaiyə detallarının əhəmiyyətliliyinin və əhəmiyyətsizliyinin qiymətləndirilməsi onların
obyektiv qiymətləri ilə deyil, subyektiv amillərə əsasən – auditoriyanın dəyərləri, gözləntiləri,
stereotipləri, ustanovkaları – müəyyən edilir.
Şaiyənin “adaptasiyası” personaj və şaiyə obyektlərinin adlarının dəyişdirilməsindən, onların
sosial və milli məxsusluqlarının dəyişdirilməsindən ibarət ola bilər. Şaiyənin fabulası hər zaman
auditoriyada dominant olan dünya modelinə, onun xüsusiyyətlərinə və bu icmadakı həyatın
ümumi emosional- affektiv fonuna kortəbii şəkildə uyğunlaşır.
Beləliklə, “yumşalma”, “kəskinləşmə” və “adaptasiya” bir-birini tamamlayaraq şaiyənin
məzmunun onun ilkin variantından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənməsinə səbəb ola bilərlər.
Şaiyələrin profilaktikası - əhaliyə ümumi təsir kimi yüksək vəzifəyə malikdir. Bu zaman şaiyələrin
yayılma ehtimalını yox edən və ya onların tez bir zamanda yox olmasına səbəb olan emosional
atmosfer yaradılır. Bura, əhalinin nöqteyi- nəzərincə etibarlı və dəqiq hesab edilən effektiv KİV
sisteminin lazımi səviyyədə yaradılması və saxlanması aiddir. Şaiyələrin profilaktikası üçün, hər
bir səviyyədə effektiv rəhbərlik və idarəetmənin olması mühümdür. Şaiyələrlə aktiv mübarizə
tədbirlərindən böhranlı situasiyalarda istifadə edilir. Yəni müharibə və ya sosial dolaşıqlıq
nəticəsində siyasi institutların rolu zəiflədikdə, kortəbii yaranan şaiyələrin rolu isə durmadan
artıqda bu tədbirlərdən istifadə edilir. Əsas suala cavab həlledici əhəmiyyət daşıyır: şaiyələrə
qarşı nə etmək lazımdır? İki variant mövcuddur: ya susmaq, bu da şaiyənin şövqləndirilməsinə
bərabərdir, ya da onu aktiv şəkildə təkzib etmək. Hər iki variant pisdir. Əgər rəsmi institutlar
susursa kütlə, strukturların səlahiyyətsiz olması və şaiyələrin düzgün olması nəticəsinə gəlir.
Əgər şaiyə təkzib edilirsə də, kütlə onun düzgün olması qənaətinə gəlir (“od olmayan yerdən
tüstü çıxmaz”). Nəticədə heç bir variant effektiv deyil.
Şaiyəyə qarşı optimal vasitə - onun sizin üçün rahat olan faktlar vasitəsilə tez bir zamanda
“basdırılmasıdır”. Əgər şaiyə yayılırsa deməli kütlənin bu mövzuda olan informasiyaya tələbatı
var. Bu tələbatı ödəmək lazımdır. Bu zaman şaiyənin mövcudluğu faktına toxunmadan,
informasiya vakuumunu inandırıcı informasiya ilə doldurmaq effektiv hesab edilir. Şaiyələrə zidd
olan faktların elan edilməsi – onların “boğmaq” üçün ən yaxşı vasitədir.
46. Siyasi biheviorizm
Bihoverizm (ing. Bechavior - davranış ) – Amerika psixologiyasında XIX əsrin sonu XX əsrin
əvvəllərində aparıcı təmayüllərdən biri olub, davranış haqqında elmdir. Biheviorizmin əsasında
insan davranışının xarici mühitin təsirlərinə qarşı hərəki və verbal reaksiyalar məcmusu kimi
anlaşılması durur.
Bihoverizmin təşəkkül tapmağa başladığı dövr sənayenin sürətli inkişafı ilə, ABŞ – da idarəetmə,
təhsil sistemlərinin mürəkkəbləşdiyi bir dövrlə üst – üstə düşmüşdü. Mövcud olan sosial –
iqtisadi kontekst insan haqqında belə təsəvvürləri yalnız məmnuniyyətlə qarşılaya bilərdi. Bu
təsəvvürlərə görə davranış yaranmış vəziyyətə müvafiq olaraq bu və ya digər formalar almış
olur. Bu əzəlindən çox sağlam bir təlim olub , və müxtəlif mürəkkəb sosial vəziyyətlərdə qəribə
və anlaşılmaz şüur xülyaları , dərk etmələri, təəssüratları, həyəcanları, əzabları və bu kimilər
olmadan uğura, davranışın effektivliyinə və aktivliyə istiqamət götürmüşdü.
Amerika politoloqları Ç.Merriam və Q. Lassuell bihevioristik psixologiyanın baniləri hesab
edilirlər. Bu yanaşma çərçivəsi hüdudlarında siyasi tədqiqat “vahidi “ olaraq fərdlərin və
qrupların fərqli siyası situasiyalarda müşahidə edilən davranışları qəbul edilmişdir. Biheviorizmin
əsas prinsipləri aşağıdakılardır:
1) Siyasi davranışlarda eyniliyin (eynişəkilliliyin) prinsiplərinin aşkar edilməsi
2) edılən bütün nəticələr emperik faktlarla əlaqədə olmalı və onların əsasında qurulmalıdır;
3) məlumatların əldə edilməsində adekvat metodlardan istifadə olunmalıdır;
4) alınmış məlumatların interpretasiyası və onların qiymətləndirilməsi ayrılıb fərqləndirilməlidir,
onlar qarışdırıla bilməz;
5) tədqiqat sistemli xarakter daşımalıdır, yəni bütün səbəb – nəticə əlaqələri, müşahidə edilən
strukturların bütün müxtəlifliyi açıqlanmalıdır;
6) siyasət elmi digər elmlərin: psixologiya, antropologiya, sosiologiya və s. əldə etdiyi nəticə və
məlumatlardan fəal şəkildə istifadə etməlidir.
Biheviorizm elektorat, siyasi liderlik, qərarların qəbul edilməsi proseslərinin öyrənilməsini
əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdir. Biheviorizm müqayisəli və tətbiqi siyasi psixologiyanın
təşəkkülü və inkişafında əlamətdar rol oynamışdır. Bixeviorizm öz inkişafını A.Banduranin sosial
təlim nəzəriyyəsində tapmışdır. Bu nəzəriyyəyə əsasən, insan sosial davranışa müşahidələr və
imitasiyalar yolu ilə, eləcə də mükafatlandırma və cəzalandırmanın təsiri altında yiyələnir.
Bihoverizmdə iki tip modelləşdirmə mövcuddur:
- Sınaq və səhvlər metodu vasitəsilə modelləşdirmə;
- Modelləşdirmə vasitəsilə öyrənmə
Birinci halda insan fərqli hadisələrlə qarşılaşır və onları həll etməyə çalışaraq bu və ya digər
davranış təcrübəsini tətbiq edir. Əgər hərəkət tərzi (davranış) nəticə əldə olunmasına gətirirsə,
onda hərəkət tərzi uğurlu kimi qəbul olunur və davranış repertuarına daxil edilir və əksinə.
İkinci halda isə insan onu əhatə edən aləmlə qarşılıqlı əlaqədə olaraq fərqli insanların
situasiyaya necə reaksiya göstərdiklərini müşahidə edir, ümumiləşdirmələr aparır və bu
ümumiləşmələrin əsasında özünün şəxsi davranış alqoritmini formalaşdırır.
Dostları ilə paylaş: |