3.Siyasi psixologiyanın inkişaf tarixi Siyasi psixologiya haqqında ilkin elmi müddəalar qədim Ellin mədəniyyətində - Qədim Yunanıstanda
meydana gəlmişdir. Qədim Yunan filosofu Demosfen siyasi-psixoloji baxımdan iki tip kütləni
fərqləndirmişdi. Onlardan birincisinə emosiyalarını tez büruzə verən kütlə- ni aid edirdi. Məlumdur ki, bu
tip kütləyə təsir zamanı asanlıqla təlqin effekti yaranır. Demosfen bu tip kütləyə şərqi misal gətirir,
onların diktatora görə öz azadlıqlarından keçməsini göstərirdi. Onun fikrincə onlar harizmatik rəhbərin,
diktatorun qarşısında sitayiş etməyə vərdiş etmişlər. Digər kütlə isə ağılla hərəkət edən kütlədir.
Demosfenə görə birinciyə nisbətən siyasətçilər belə kütlə ilə münasibətlərini prinsipiallıq üzərində
qurmalıdır. Qədim Yunanıstanla paralel olaraq Qədim Romada da siyasi psixoloji görüşlər inkişaf
etmişdir. Siserona görə natiqin nitqi dinləyicilərin əhval-ruhiyyəsini dəyişməyə, onları özünə cəlb etməyə
yönəlməlidir. O, hesab edir ki,natiqin nitqi bir siyasətdir və ehtiraslı, coşqun və emosinal olmalıdır.
Makiavellinin “Hökmdar” traktatı siyasi- psixoloji əsər hesab olunur. Burada müəllif liderlik probleminin
siyasi-psixoloji təhlilini vermişdir. Makiavelli insanların təbiəti haqqında o qədər də yüksək fikirdə
olmamışdır. O. belə hesab edirdi ki, insanlar təbiətcə irrosional, eqoist, naşükür, yalana və riyakarlığa
meyllidirlər. Təhlükə onları qorxudur, asan qazanc isə onları cəlb edir.
Ümumiyyətlə, siyasi psixologiyanın Platondan başlamış bizim günlərə qədərki tarixi geniş işlənməmişdir.
Aristotel, Hobbs, Makiavelli və s. yeni elmin yaranmasında mühüm xidmətlər göstərmişlər. Bu alimlər
müxtəlif nəzəri çərçivədə fəaliyyət göstərmişlər. Ancaq XIX əsrin II yarısından başlayaraq siyasi
psixologiya ilə bağlı konsepsiyalar yaranmağa başladı. Böyük Fransa inqilabı dövründən başlayaraq siyasi
psixologiya tədqiqatçıların diqqət obyektinə çevirildi. Fransa inqilabı və onun ardınca baş verən hadisələr
iki böyük siyasi-psixoloji problemə diqqəti cəmləşdirdi: kütlə psixologiyası və siyasi rejimin psixologiyası.
Bir çox tədqiqatçılar öz işlərində kütlə psixologiyası mövzusuna müraciət etmişlər. Lakin psixoloji
nöqteyi-nəzərdən “kütlə” fenomeni XIX əsrin sonunda öyrənilməyə başlandı. Bu tədqiqatlar üç
tədqiqatçının adı ilə bağlıdır. Tard, Q.Lebon və Sigel. Lebon kütlədə şəxsiyyətin gücünün itirilməsi
təhlükəsini qeyd edirdi. Barışmazlar, radikallar, monarxistlər, sosialistlər, bir sözlə müxtəlif fəaliyyət
göstərən doktrinalar son nəticədə bir məqsədə dövlətin şəxsiyyəti udmasına xidmət edir. Tard kütlədə
cuşa gəlmiş (heyvani), həddən artıq səbirsiz, özünün qüdrətini hiss edən xüsusiyyətlər olduğunu qeyd
edirdi. O siyasətdə rast gəlinən 2 növ kütləni ayırırdı: I diqqətli və gözləyən, II hərəkət edən və müəyyən
tələblər qoyan kütlə.
XIX əsrin sonu XX əsrin siyasi tədqiqatlarından kütlənin davranışının neqativ tərəfləri daha çox
işlənmişdir. XX əsrin əvvəllərində pasientlərin psixikası ilə məşğul olan psixoanaliz siyasi psixologiyanın
inkişafında əhəmiyyətli təsir göstərdi.
Freydə görə bütün kütlə tiplərini birləşdirən əsas xüsusiyyət kimi “kollektiv libido” çıxış edir. Nümunə
kimi Freyd kütlənin iki tipini: yüksək təşkil olunmuş kütləni-ordu və kilsəni nəzərdən keçirmişdi. Bunların
hər birində “libido” faktoru özünü aydın büruzə verir. Xristosa məhəbbət, hərbi başçıya məhəbbət (ordu
variantı). Freyd yazırdı: Əgər rəhbər ilə əlaqə qırılarsa onda kütlənin digər fərdlərlə də əlaqəsi qırılacaq
və kütlə dağılacaq. Kütlənin başçısı onun atasıdır. Kütlə avtoritet axtarır.
Siyasi anlayislar sistemində kollektiv şüursuzluq termini muhum əhəmiyyət kəsb edir.Kollektiv
şüursuzluq termini XX əsrin əvvəllərində Freydin şagirdi və davamçılarından biri olan Karl Yunq
tərəfindən elmə gətirilmişdir. Kollektiv şüursuzluq geniş götürüldükdə siyasi şüurda real olmayan psixi
proseslərin və əməliyyatların əlaqəsini göstərir, hansı ki,onlar insanların davranışına təsir göstərir.
Kollektiv şüursuzluq insanın təkamül inkişafının mirasıdır. Bir çox nəsillərdə təkrar olunan yaşantıların
əsasında yaranan mirasdır. Bu fərdin şəxsi həyatından tamamilə ayrıdır və universaldır. Yunq kollektiv
şüursuzluğun universallığını bütün irqlərdə beynin strukturunun eyni olması ilə izah edirdi. Bu da öz
növbəsində təkamül eyniliyi ilə izah olunur. İrqi xatirələr elə-belə miras qalmır, belə ki, insan əvvəlki
nəsillərin yaşadığı təcrübəyə yiyələnmək imkanı əldə edir.
Müasir siyasi psixologiyada çoxlu sayda nəzəri modellər əksini tapmışdır. Lakin bu rəngarəng yanaşmalar,
tədqiqat strategiyaları, metodlar iki aparıcı tendensiyanın tərkibinə daxildirlər. Bunlardan birincisi, insanı
siyasi maşının sadə vinti kimi təsəvvür etməyə əsaslanır. İkinci qrup tədqiqatçılar digər nəzəri
yönəlişliklərdən çıxış edirlər. Onlar üçün insan yalnız siyasi təsir obyekti deyil, həm də siyasi sistemin
inkişafının məqsədi və aktiv subyektidir.