Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adina əDƏBİyyat institutu

o
o
v
v
a
a
 
 
24 
 
Azərbaycan postmodern romanının 
bədii təşkili xüsusiyyətləri 
Postmodern romanın bədii təşkilinin tədqiqatı zamanı 
dialoqizmin və səslərin polifoniyasının özəlliklərinə, hi-
pertekstuallığa və intertekstuallığa, oxucuya müəllif fikri-
nin çatdırılması məqsədilə texniki vasitələrin istifadəsinə, 
pastişin və müxtəlif şablon və üslubların bədii kodların pa-
rodik - ironik imitasiyasından istifadəsinə, hibridləşdirmə-
yə, bədii zaman xaotik, fraqmentar və sıxışdırılmış olması-
na, bədii məkanda real və qeyri-reallığın qarışmasına, dini 
və mənəvi dəyərlərin dekonstruksiyasına, metaromanlaş-
maya, bədii refleksiyaya xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. 
Dialoq dünyanın hadisəvi obrazlarını yaratmaq üçün 
istifadə olunan vasitə kimi əsərin bütövlüyünü təmin etmə-
lidir. Dialoq obrazın fərdi xüsusiyyətlərini, müəllif mövqe-
yini əks etdirir. Dialoq yalnız əsərin qəhrəmanlarının mü-
kaliməsini əhatə etməməlidir, əsərin ideyasının mükəmməl 
görünməsinə kömək etməlidir. M.M. Baxtin romanlarda 
eyni bir yazıçıya məxsus olan və bir-birinə zidd olan müəl-
lif səsi aşkar edir. Dialoq əsərdə obrazın, hadisə və əhvala-
tın mahiyyətinin açılmasını həyata keçirir. Həmsöhbətinin 
xəyalı (real və uydurulmuş), daha dəqiq mənim şüurumda 
– onun obrazı (Baxtinə görə, «başqası – üçün – mən»); da-
ha dəqiq, öz-özlüyündə öz şüurumda onun obrazı («mən – 

---

Çağdaş Azərbaycan postmodern romanı 
25 
üçün – özünü») 
14
dialoq və monoloq vasitəsi ilə açılır. 
Ümumiyyətlə, əsərin dialoqunda obrazın zahiri əlamətləri, 
daxili sarsıntıları, obrazların hərəkət dinamikası, fəaliyyət 
formaları açıqlanmalıdır. M.M. Baxtinə görə «kompozisi-
yada öz ifadəsini tapmış zahiri dialoq daxili dialoqla, yəni 
mikrodialoqla ayrılmaz şəkildə bağlıdır və müəyyən dərə-
cədə ona söykənir. Onların da hər ikisi həmçinin bütövlük-
də romanın onları əhatə edən böyük dialoqu ilə bağlı-
dır» 
15
. Əsərdə təsvir edilən hadisənin, konfliktin zəruri 
hissəsinə çevrilən dialoq hadisə və əhvalatların məna və 
mahiyyətinin açılmasına xidmət edir. 
Postmodern mətndə sosial ziddiyyətlərin açılmasına 
cəhdlər və ətrafla sosial makrodialoq və mikrodialoq ehti-
rası həqiqəti bir model kimi nümayiş etdirmirdi, əksinə ye-
nidən yaradırdı. Ənənəvi olaraq, dialoq şüura informasiya-
nı qəbul edən və ötürən texniki vasitələrdən biridir. 
Postmodern roman poetikasına mətnaltı dialoqizm xas-
dır. Postmodernizmin müxtəlif üslubları arasında şizoana-
lizi xüsusi göstərmək olar. Belə ki, şəxsiyyətin ikiləşməsi 
formasında üzə çıxan şizofreniya postmodern romanda 
şəxsin daxili aləmini açıqlamasında maraqlı priyomdur. 
Azərbaycan ədəbiyyatında Elxan Qaraqanın «A» romanın-
da «psixuşkada» yatan paranoik bir gəncin hallüsinasiyala-
rı şəxsiyyətin ikiləşməsi fonunda təsvir edilir. 
Azərbaycanlı tədqiqatçı Z. Məmmədova «Bədii mətn-
də xarakteroloji nitq və onun ifadəsi problemi» adlı dok-
torluq dissertasiyasında dialoqun mətnə daxil edilməsi mə-
14
Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. М., 1979. с. 333, 
335. 
15
Baxtin M. Dostoyevski poetikasının problemləri. Bakı, 2005. 
səh. 340-341. 

---