Pul hám bankler oqıw qollanba

Pul birligi. Pul birligi hám onıń ataması húkimettiń tiyisli nızam hám normativ hújjetleri tiykarında belgilenedi. Bul pul belgileri mámlekette birden-bir tólew quralı wazıypasın orınlaydı. Mámleket ekonomikasında aylanısta bolǵan pul birligi óziniń atamasına iye boladı. Milliy valyutanıń ataması barlıq mámleketlerde túrlishe atamalarda júritiledi. Mısalı, AQSHda dollar, Ullı Britaniyada funt sterling, Qıtayda yuan hám basqalar (tómendegi kestede jáhán mámleketleriniń pul birlikleriniń atamaları keltirilgen).
Jáhán mámleketleri milliy pul
birliginiń atamaları

Mámleket	Milliy pulı	Mámleket	Milliy pulı	Mámleket	Milliy pulı
Avstraliya	Dollar	Kanada	dollar	Ruminiya	Leu
AQSH	Dollar	Qatar	riyal	Salvador	Colon
Albaniya	lek	Keniya	shilling	Samoa	Tala
Aljir	dinar	Kipr	pound	Saudiya Arabiston	Riyal
Angola	kwanza	Qirǵizistan	swm	Senegal	Frank
Argentina	peso	Qazaǵıstan	teńge	Singapur	Dollar
Armanistan	dram	Kongo	frank	Slovaniya	Kóruna
Afǵonıstan	afghani	Koreya	won	Sudan	Pound
B.A. E	dirham	Kosta Rika	colon	Surıya	Pound
Bangladesh	taka	Quvayt	dinar	Serra –Leon	Leone
Baxrayn	dnar	Latviya	lats	Tajikistan	Swmonı
Belarussiya	rubel	Leviya	Omani	Tanzaniya	Shilling
Bolgariya	lev	Litva	litas	Togo	Frank
Bolıviya	bolıviano	Mavritaniya	ouguiya	Trinidad hám Tobago	Dollar
Bosnya vaGersogaven	marka	Makao	pataca	Turkiya	Lira
Botsvana	pula	Makedonıya	denar	Uganda	Shilling
Braziliya	real	Malayziya	ringgit	Ukraina	Hryvnia
Burundi	frank	Mali	frank	Urugvay	Peso
Ullı Britaniya	sterling	Marokko	dirhám	Filippin	Peso
Vengriya	forınt	Meksika	peso	Hindistan	Rupee
Venesuela	bolıvar	Misr	pound	Qıtay	Yuan
Vetnam	dong	Mozambik	metical	Chad	Frank
Gvatemala	quetzal	Moldoviya	lev	Chexiya	Koruna
Gong Kong	dollar	Mongoliya	togrog	Chili	Peso
Grenada	dollar	Namibiya	dollar	SHvetsariya	Frank
Gruziya	lai	Nigeriya	fank	Shvetsiya	Krone
Daniya	krone	Niderlandiya	guilder	Arqa Afrika	Rand
Dominika	peso	Nikaragua	cordoba	Shri Lanka	Rupee
Evropa Awqami	euro	Norvegiya	krone	Ekvador	Sucre
Jordan	dinar	Azerbayjan	manat	Eron	Rial
Zambiya	kwacha	Paragvay	guarani	Estonıya	Kroon
Zimbabe	dollar	Pakiston	rupee	Efiopiya	Birr
Indoneziya	rupiah	Polsha	zloty	Yamayka	Dollar
Irak	dinar	Panama	balboa	Yaman	Rial
Izrail	sheqel	Rossiya	rubl	Jańa Zellandiya	Dollar
Kamerun	frank	Ruanda	frank	Yaponıya	Yen

Baha masshtabı–bul qunnıń pul birliginde sáwlelengiziw quralı bolıp, puldıń ózine tán bolǵan texnik funkсiyası bolıp esaplanadı. Aylanısta altın hám gúmis teńgeler pul wazıypasın orınlaǵan waqıtta baha masshtab yaǵniy milliy valyutanıń bahası tikkeley altın hám gúmis tеńgeler arqalı anıqlanǵan yaǵniy, qaǵaz pullar málim muǵdarda altın hám gúmis teńgeler menen támiyinlengen. 1971–1973-jıllarda rásmiy ráwishte altınnıń pul quralı wazıypasın orınlawı hám qaǵaz pullardıń altın menen támiyinlengenligi biykar qılındı. Nátiyjede, milliy valyutanıń baha masshtabı tovarlar hám xizmetler hámde shet el valyutalarına salıstırǵanda talap hám usınıs tiykarında anıqlanatuǵın boldı, kópshilik mámleketler milliy valyutanıń qunın anıqlawda dúnyanıń jetekshi valyutaları esaplanǵan AQSH dolları, evro, yuan kibi valyutalardı tiykar qılıp aladı.
Puldıń túrleri–mámlekettegi nızamlı tólew quralı esaplanadı. Házirgi payıtda hesh qanday mámlekette metal pul sisteması ámel qılmaydı. Puldıń tiykarǵı túrleri sıpatında kredit biletleri (banknota), mámlekettiń ǵazna biletleri hám teńgeler tólew quralı wazıypasın orınlaydı.
Banknota (bank biletlari)–bul nızamlı tólew quralı bolıp, mámleket Oraylıq Banki tárepinen aylanısqa shıǵarıladı hám tártipke salınadı.
Ǵazna biletleri–qaǵaz pul bolıp, mámleket Finans Ministirligi tárepinen mámleketlik byudjet qıtshıllıǵı hám qosımsha ǵárejetlerdi qaplaw maqsetinde aylanısqa shıǵarıladı. Bular qımbat metal menen támiyinlenbegen bolıp, olardı altın yaki gúmiske almastırıw múmkin bolmaǵan. Ǵazna biletleri pul sistemasınıń dáslepki dáwirlerinde engizilgen bolıp, mámleket Finans Ministirligi Oraylıq Bank penen bir qatarda pul shıǵarıw huquqın ózinde saqlap qalǵan. Házirgi waqıtta barlıq mámleketlerde milliy valyuta hám pul aylanısı turaqlılıǵına tolıq Oraylıq Bank juwapker ekenligi sebepli hesh qanday mámlekette Finans Ministirligi ǵazna biletlerin aylanısqa shıǵarmaydı. Eger mámleketlik byudjet qıtshıllıǵın qaplaw ushın qarjı zárúr bolsa, usı qarjını Oraylıq Bankten kredit sıpatında aladı.
Teńge–metal quymadan, mámlekettiń nızamlı tólew quralı sıpatında túrli qunlarda aylanısqa shıǵarıladı. Ekonomikalıq ádebiyatlarda teńgeler “maydalawsh pul” tárizinde de talqılanadı, sebebi, teńgeler kishi qunda aylanısqa shıǵarılıp, qaytımlardı beriwde qollanıladı. Álbette, bunıń ushın mámleket milliy valyutası turaqlı hám satıp alıw qábilieti joqarı bolıwı maqsetke muwapıq.
Pul birlikleri hám belgilerin emissiya qılıw tártibi hám olardıń támiyinlengenlik tiykarları. Hár bir mámleket óziniń milliy valyutasın emissiya qılıw tártibi hám qaǵıydaların ǵárezsiz ráwishte ámelge asıradı. Mámlekette milliy valyutanı emissiya qılıw, aylanısqa pullardı shıǵarıw hám aylanıstan qaytarıp alıw tártibin Oraylıq Bank ámelge asıradı. Aylanıstaǵı birlikleri Oraylıq Banktiń barlıq aktivleri hám mámlekettegi materiallıq tovar baylıqları menen támiyinlenedi.
Pul aylanısın tártipke salıwdıń usılları. Mámlekette pul aylanısın tártipke salıwdıń tiykarǵı maqseti milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlewden ibarat bolıp, usı wazıypanı Oraylıq Bank ámelge asıradı. Oraylıq bank pul aylanısın tártipke salıwdıń tiykarǵı instrumentleri sıpatında májburıy zapaslar siyasatı, qayta finanslastırıw siyasatı, ashıq bazardaǵı operaciyaları, depozit siyasatı hám valyutasıyasatın ámelge asıradı. Oraylıq Bank usı instrumentler arqalı tovar massası hám pul massası ortasıdaǵı óz-ara tensalmaqlılıqtı tártipke saladı.
Mámlekette pul aylanısınıń quramı hám onı shólkemlestiriw. Pul aylanısınıń quramı, tártibi hám qadaǵalanıwı Oraylıq Bank tárepinen ámelge asırılıp, ámel qılıw usılları hám tártibi mámlekettiń tiyisli nızamları tiykarında ornatıladı.
Pul sistemasınıń bekkemligi hám onıń turaqlılıǵına túrli faktorlar tásir etedi.
a). Mámleket Oraylıq Bankiniń pul–kredit siyasatın ámelge asırıwdaǵı ǵárezsizligi.
b) xojalıq júritiwshi subyektlerdiń finanslıq turaqlılıǵı hám básekige shıdamlılıǵı.
6.2. Pul sistemasınıń túrleri
Pul sisteması túrleri pul qanday formada ámel qılıwına baylanıslı, yaǵniy pul ulıwma ekvivalent–tovar sıpatında, yaki qun belgisi sıpatında bolıwına qarap tómendegishe pul sistemalarına ajıratıp qarawımızǵa boladı.
Metal pul aylanısı sistemaları hám qaǵaz hám kredit pullar aylanısı sistemaları.
Birinshıden, sistemada metal pul tikkeley aylanısta boladı hám puldıń barlıq funkсiyaların atqaradı, kredit pullar bolsa metal pullarǵa almastırılıwı múmkin;
Kredit hám qaǵaz pullar aylanısqa shıǵıp ketiwi menen qaǵaz pullar aylanısı sisteması júzege keldi.
Mámlekette ulıwma ekvivalent sıpatında qabıllanǵan metallǵa hám pul aylanısı bazasına qarap pul sisteması bimetalizm hám monometalizm pul sistemalarına bólinedi.
Bimetalizm- bul sistemada eki metaldan da teńgelerdiń erkin aylanısqa shıǵarılıwı hám olardıń sheksiz almasıwına ámel qılınǵan.
Óz náwbetinde bimetllizm sisteması úsh formada ámel qıldı:
–birinshıden, parallel valyuta sisteması, usı metal pullar ortasındaǵı qatnasıq olardıń bazar bahasınan kelip shıqqan halda stixiyalı ráwishte ornatıldı;
–ekinshıden, ekijaqlama valyuta sisteması, metal pullar ortasındaǵı qatnasıq mámleket tárepinen belgilendi hám sonıń tiykarında altın hám gúmis teńgeler shıǵarıldı;
–úshinshıden, «aqsaq» valyuta sisteması–bul dizimde altın hám gúmis teńgeler nızamlı tólew quralı sıpatında xizmet qıldı, lekin gúmis teńgeler jabıq halda, altın teńgeler bolsa erkin shıǵarıldı. «Aqsaq» valyuta sisteması deliniwine sebep gúmis teńgeler bul dáwirde tolıq valyuta sıpatında ulıwma ekvivalent rólin ámelge asırmaydı.
Parallel valyuta sistemasında eki metal qunı stixiyalı, metaldiń bazar bahasına múnásip tárizde belgilengen. Bul pul sistemasında mámleket metallar arasında proporsionallıqti ornatıp qoyǵan. Altın hám gúmis teńgelerdiń shıǵarılıwı hám olardıń xalıq tárepinen qabıl qılınıwı áne usı proporsionallıqqa muwapıq ámelge asırılǵan.
Bimetalizm xVI-XVII ásirlerde keń tarqalǵan bolıp Batıs evropaniń qatar mámleketlerine bolsa xIX ásirge shekem jetip kelgen.
1865– jılı Fransiya, Belgiya, shvetsariya hám Italiya mámleketleri bimetalizmdi xalıq aralıq kelisim–Latin teńge Keńesi járdeminde saqlap qalıwǵa urınǵan. Dúzilgen konvensiyada eki metaldan da 5 frank hám onnan joqarı qunlı teńgelerdi shıǵarıw, altın hám gúmis ortasında 15,5:1 qatnas proporsionallıǵın ornatıw shártleri kózde tutılǵan. XIX ásirdiń ortalarında bul teńlik ortasında parq keńeyip 22:1 tártipte belgilendi.
Bıraq, bimetallıq pul sistemasınıń qollanılıwı rawajlanǵan kapitalıstlik xojalıq mútájliklerine sáykes kelmeydi, sebebi qun ólshemi sıpatında bir waqıttıń ózinde eki metall–altın hám gúmistiń qollanılıwı puldıń usı funkсiyası tábiyatına durıs kelmegen. Ulıwma qun ólshewi bolıp tek ǵana bir tovar xizmet qılıwı múmkin. Bunnan tısqarı eki metal arasındaǵı mámleket tárepinen ornatılatuǵın qatnas olardıń bazar bahasına sáykes kelmes edi. XIX ásir aqırında gúmis islep shıǵarıwdıń arzanlasıwı hám onıń qádirin joǵaltıwı nátiyjesinde altın teńgeler aylanıstan ǵáziynege kete basladı. Bunda Kópernik–Greshemniń nızamı júzege shıqqan, yaǵniy jaman pullar aylanıstan jaqsıların shıǵarıp taslaǵan.
Kapitalızm rawajlanıwı bekkem pul, birden-bir ulıwma ekvivalent bolıwın talap etti, sonıń ushın bimetalizm óziniń ornıń monometalizmge bosatıp berdi.
Monometalizm–bul pul sistemasında birden bir metal (altın yaki gúmis) ulıwma ekvivalent hám pul aylanısınıń tiykarı bolıp xizmet etedi. Ámel qılıp atirǵan teńge hám basqa qun belgileri qımbat bahalı metallarǵa almastırıladı.
Gúmis monometalizmi Rossiyada 1843-1852– jıllarda, Gollandiyada 1847-1877-jıllarda payda bolǵan.
Patsha Rossiyasında gúmis monometallızmi sisteması 1839-1843-jıllarda ótkizilgen pul reforması nátiyjesinde qabıllanǵan. Pul birligi gúmis rubli bolǵan. Keyinshelik aylanısqa kredit biletleri de shıǵarılǵan, olar gúmis teńgege teń aylanısta qatnasqan hám erkin tárizde metallǵa almastırılǵan. Lekin, bul reforma sónip atirǵan krepostnoyliq sisteması mámleket byudjeti hám sırtqı sawda balansı deficiti shárayatında pul aylanısınıń uzaǵıraq múddetke tártipke sala almaǵan.
Eń dáslep altın monometalizmi (standart) pul sisteması sıpatında Ullı Britaniyada xVIII ásir aqırında payda bolǵan. Kópshilik basqa mámleketlerde ol xIX ásirdiń aqırlarında bolǵan. Olardan, Germaniyada - 1871-1873-jıllarda, Shvetsiya, Norvegiya, Daniyada–1873-jılda, Fransiyada -1876-1878-jıllarda, Avstriyada–1892-jılda, Rossiya hám Yaponıyada–1897-jılda, AQSHta–1900-jılda tastıyıqlanǵan.
Qun belgileriniń altınǵa almastırılıwına qaray altın monometalizmi úsh kóriniske ajıratıladı: altın teńge standartı (zolotomonetniy standart), altın quyma (zolotoslitkoviy) standartı hám altın valyuta (zolotovalyutniy ili zolotodevizniy) standartı.
Altın teńge standartı kapitalızmniń erkin básekisine júdá tuwrı kelgen, islep shıǵarıw, kredit sisteması, jáhán sawda kapitalı kelip shıǵıwınıń rawajlanıwına járdem bergen. Bul standart tómendegi tiykarǵı ózgeshelikler menen xarakterlenedi:
Mámleket ishki aylanısında tolıq altın teńge bar boladı, altın puldıń barlıq funkсiyaların orınlaydı;
Jeke shaxslarǵa teńgelerdi erkin oydırıwǵa ruxsat etiledi (kóbinese mámleket ustaxanasında);
Aylanıstaǵı tolıq qunlı bolmaǵan pullar (banknota, kredit pullar) erkin hám sheksiz tárizde altın pullarǵa almastırıladı;
Altın hám shet el valyutasın erkin tárizde alıp shıǵıw hám alıp kiriwge hámde erkin altın bazarlarınıń ámel qılıwına jol qoyıladı;
Altın teńge standartınıń ámel qılıwı Oraylıq emissiya banklerinde altın zapasları bolıwın talap etken. Bular teńge aylanısınıń rezervi bolıp xizmet qılǵan, banknotalardıń altınǵa almastırılıwı támiyinlengen hám jáhán pulları rezervi bolǵan.
Birinshi jáhán urısı dáwirinde byudjet qıtshılǵınıń ósiwi, onıń zayomlar shıǵarıw hám úzliksiz ósip baratırǵan pul emissiyası menen qaplanıwı aylanısta pul kóleminiń artıp ketiwine alıp kelgen. Bul pul massası emissiya kólemi hám banklerdiń altın zapaslarınan ádewir ústin edi. Bul hal bolsa qaǵaz pullardıń altın teńgelerge erkin almasınıwın qáwip astına qoydı. Bul dáwirde altın teńge standartı urısta qatnasqan mámleketlerde, keyinshelik bolsa kópshilik basqa mámleketlerde hám (AQSHtan tısqarı, onda 1933-jılǵa shekem bul sistema ámel qılǵan) ómir dáwirin ótep bolǵan edi. Keyinshelik banknotalardıń altınǵa almastırılıwı tamamlandı, onı shegaradan alıp shıǵıw qadaǵan etildi, hámme altın teńgeler ǵáziynege qaytarıldı. Birinshi jáhán urısı tamamlanǵannan soń kapitalızmniń ulıwma krizisi shárayatında hesh qanday kapitalıstlik mámleket óz valyutasın turaqlastırıwdı altın teńge standartına qaytıw tiykarında ámelge asıra almadı. Altın qálip standartında, altın teńge standartınan parqlı túrde, aylanısta altın teńge hám onıń erkin islep shıǵarılıwı kózde tutılmaydı. Banknota hám basqa tolıq qunǵa iye bolmaǵan pullar altın quyılmalarǵa almastırıladı. Angliyada standart 12,4 kg altın quyılması 1700 f. st., Fransiyada bolsa 12,7 kg altın quyılması 215 mıń frankka teńlestirilgen.
Avstriya, Germaniya, Daniya, Norvegiya hám basqa mámleketlerde altın deviz standartı ornatılǵan, bunda da altın teńgeler aylanısı hám erkin islep shıǵarılıwı kózde tutılmaydı. Tolıq qunı bolmaǵan pullardı altınǵa almastırıw altın quyılma standartı bolǵan mámleket valyutasına almastırıw arqalı ámelge asırılǵan. Bul jol menen altın valyuta standartı ornatılǵan mámleket pul birliginiń altın menen tikkeley baylanısı saqlanıp turılǵan.
Solay etip, altın deviz standartında bir mámleket valyutası basqa mámleket valyutasınan baylanıslı bolǵan.
1929-1933 jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi nátiyjesinde altın standart barlıq mámleketlerde biykar etildi (máselen Ullı Britaniyada -1933 jılda, AQSHta–1933 jılda, Fransiyada–1936 jılda) hám banknotalar aylanısı jaratıldı.
1944-jılda dúzilgen Bretton-vud jáhán valyuta sisteması ózi menen mámleketler ara altın-valyuta standartı sistemasın, basqasha qılıp aytqanda óz mánisi boyınsha erkin konvertatsiyalanatuǵın valyuta tiykarında mámleketler ushın altın-dollar standartı sistemasın jaratqan. Altın-dollar standartınıń mánisi sonda, ol tek ǵana Oraylıq Bankler ushın ornatılǵan hám bunda tek ǵana bir valyuta–AQSH dolları altın menen baylanısta bolǵan. Altın zapası salmaǵınıń tómenlep ketiwi sebepli qoyılmalardı dollarǵa satıw toqtatıldı hám altın-dollar standartına juwmaq jasaldı.