Pul hám bankler oqıw qollanba

Qaǵaz–kredit pullar sisteması. Qaǵaz–kredit pullar sistemasınıń evolyucıon rawajlanıwı, ekonomikanıń globallasıwı hám xalıq aralıq miynet bólistiriliwiniń shuqırlasıwı shárayatında pul aylanısın waqıttan hám finanslıq tárepten elede tejemlirek bolıwın, onıń nátiyjelirek islewin támiyinlemekte. Eger dáslepki qaǵaz pullar sháma menen x ásirdiń aqırı xI ásirdiń baslarında aylanısqa shıǵarıla baslaǵan bolsa, 1930-jıllardıń aqırına kelip olar qatarına kredit pulları tólew esap–kitap hám pul aylanbaların ámelge asırıwda qatnasa basladı. Bul óz náwbetinde ekonomikada pul–kredit siyasatın ámelge asırıw hám pul aylanısın shólkemlestiriwge unamlı tásir kórsete basladı.
Rawajlanǵan kapitalızm shárayatında banknotalar kredit tábiyatın saqlap qalǵan–olar ekonomika, mámleketti kreditlew ushın arnalǵan bolıp, rásmiy shıǵarıladı hám qaǵaz-pul aylanısı nızamlıqlarına boysınadı.
Pul sistemasınıń jaǵdayı mámleket ekonomikasına, islep shıǵarıwdıń rawajlanıwına úzliksiz baylanıslı boladı. Pul sisteması islep shıǵarıwdıń dárejelerin uslap turıw yaki tezlestiriwge tásir kórsetedi.

3. 
   Rawajlanǵan mámleketler pul sisteması hám onıń ózine tán
   

ózgeshelikleri
Zamanagóy pul sisteması tómendegi elementlerdi óz ishine aladı: pul birligi; valyuta kursın ornatıw qaǵıydaları, bahalar masshtabı; pul kórinisleri; emissiya sisteması; mámleket hám kredit apparatı.
Pul sistemasınıń quramlıq bólegi milliy valyuta sisteması, negizinde ol salıstırmalı ǵárezsiz bolsa da.
Pul birligi–nızamlı tárizde ornatılǵan pul belgisi bolıp, barlıq tovarlar bahasın óz-ara salıstırıw hám súwretlew ushın xizmet etedi. Kóbinese pul birligi mayda bóliniwshi bóleklerge ajiraladı. Kópshilik mámleketlerde onlıq bóliniw sisteması ornatılǵan. Máselen, 1:10:100 AQSH dolları 100 sentke 1 funt sterling–100 pensge, 1 indoneziya rupiyası - 100 sentke teń hám t.b).
Tiykarınan bahalar masshtabı óziniń ekonomikalıq mánisin mámleket-monopolistlik kapitalızmi rawajlanıwı hám kredit pullardıń altınǵa almastırılıwı toqtatılǵannan soń joǵalttı. 1976-1978-jıllarda ótkeriletuǵın Yamayka valyuta reforması nátiyjesinde altınnıń rásmiy bahası hám pul birlikleriniń altın quramı biykar etildi.
Nızamlı tólew quralı bolǵan pul kórinisleri–bular tiykarınan bank kredit biletleri, qaǵaz pular (ǵáziyne biletleri) hám teńgeler. Máselen, AQSHta aylanısta tómendegi pullar bolıp, olar 100, 50, 20, 10, 5 hám 1 dollarlar, bank biletleri. Gáziyne biletlerinen tısqarı gúmis–mıs hám mıs–nikel teńgeler (50, 20, 10, 5, 1 sentli) shıǵarıladı Ullı Britaniyada aylanısta 50, 20, 10, 5, 1 f.st. Banknotalar, 1 f. st., 50, 10, 5, 2 pennli 1 hám 1/2 pensli teńgeler ámel qıladı. Jáne eski 2 hám 1 shilling teńgeleri júritiledi, olar jańa 10 hám 5 penske ten. Eger rawajlanǵan mámleketlerde tiykarınan bank biletleri shıǵarılsa, qatar rawajlanıp atirǵan mámleketlerde kóbirek ǵáziyne biletleri shıǵarıw keń tarqalǵan, Máselen, Indoneziyada 50, 25, 10, 5, 1 sent qunǵa iye, Hindistanda–1 rupiya qunlı ǵáziyne biletleri shıǵarıladı.
Rawajlanǵan mámleketlerde bank biletleriniń emissiyası Oraylıq Bankler tárepinen, ǵáziyne biletleri hám teńgeler nızamda belgilengen emissiya huqıqında tiykarınan ǵáziyne mekemeleri tárepinen shıǵarıladı. Bul mámleketlerde pul emissiyasınıń tiykarǵı kanalı–depozit chek emissiyası. Klient schotlarındaǵı depozitlerge muwapıq tárizde tólew aylanısın támiyinleytuǵın chek massası kóbeyttiriledi. Onda Kommerciyalıq bankler hám basqa kredit mekemeleri qatnasadı.
Pul siyasatı kredit siyasatı menen úzliksiz baylanıslı bolǵanı ushın bazar qatnasıqları shárayatında ekonomikanı mámleket pul-kredit siyasatı menen tártipke salıp turadı. Kópǵana rawajlanǵan mámleketlerde 70-jıllardan monetarlastırıw siyasatı kiritilgen. Bul siyasatqa tiykarınan Oraylıq Bankler aylanıstaǵı pul massasınıń ósiwi hám kreditlerdi tártipke salıwda maqsetli gózlewlerdi ornatıwı lazım. 1975-jıldan baslap Germaniya Oraylıq Banki (mámleketlik banki) kelesi 12 ayǵa rejelestirip atirǵan aylanıstaǵı pul massasınıń ósiw yaki qısqarıw dárejeleri haqqındaǵı kongresske esabat beredi.
Rawajlanǵan mámleketlerdiń zamanagóy pul sisteması tómendegi ózgesheliklerge iye.
Pul birliginiń altın quramı, banknotaların altın menen támiyinlew hám oǵan almasıwdıń biykar qılınıwı;
- altınǵa almasılmaytuǵın, keyinshelik qaǵaz pulǵa aylanatuǵın, kredit pullarǵa ótiw;
- puldı aylanısqa tek ǵana xojalıqlardı bankler tárepinen kreditlew ushın ǵana emes, al mámleket ǵárejetlerin qaplaw ushın shıǵarıw;
- pul aylanısında naq emes pul aylanısı ústinligi;
- pul aylanısınıń mámleket tárepinen tártipke salıwdıń kúsheyiwi.
1929-1933 jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi dáwiri hám onnan keyin júzege kelgen valyuta blokları, rawajlanıp atirǵan mámleketlerde emissiya institutları hám olardıń operaciyaları kontrol qılıp turǵan metropolıyalarǵa baylanıslı bolǵan pul sistemaları saqlanıp qalıwın támiyinlegen. Emissiya muǵdarı xojalıq mútájlikleri menen emes, tólew balansları jaǵdayı menen belgilengen. Ekinshi jáhán urısı hám onnan keyingi dáwirde urısqa shekem bolǵan valyuta blokları tiykarında valyuta zonaları jaratıldı. Bul valyuta zonaları tiykarǵı valyutaǵa salıstırǵanda basqa valyutalardıń turaqlı kursın uslap turıw; milliy valyutalardı ekonomikası rawajlanǵan–mámleket banklerinde saqlaw; zona ishinde valyuta esap –kitaplarınıń jeńillikli quramı sıyaqlı ózgesheliklerge tiykarlanıp háreket alıp baradı.


Testler
1. Pul sisteması-bul:
A. Naq hám naq emes pul aylanısı;
B. Pul aylanısın milliy yaki regionallıq dárejede shólkemlestiriw forması;
C. Pul qatnasıqların shólkemlestiriw;
D. Pul aylanısı principleriniń jıynaǵı;
2. Pul sisteması túri tómendegilerdiń qaysı birinen ǵárezli:
A. Pul aylanısınan;
B. Pul menen támiyinlengenlikten;
C. Pul túrlerinen;
D. Puldıń funkсiyalarınan;
3. Eki metaldı qollanıwǵa tiykarlanǵan pul sisteması ne dep ataladı?
A. Duametallızm
B. Monotarizm
C. Parametallızm
D. Bimetallızm
4. Házirgi pul sistemasında …
A. Altın sırtqı qarızdı jabıwda qollanıladı
B. Altın ayrıqsha tabıyǵıy qásiyetlerge iye tovar sıpatında qaraladı
C. Altın kredit pulların usaqlaw ushın qollanıladı
D. Altın qaǵaz pullardı usaqlaw ushın qollanıladı
5. Pul aylanısın retlestiriw obyekti qaysısı?
A. Pul aylanısı tezligi
B. Multiflikatsiya koefficienti
C. Pul aylanısı qatnasıwshılarınıń pul dáramatları
D. Aylanıstaǵı pul massasınıń kólemi hám strukturası
6. Házirgi pul sistemasında pul belgileri menen támiynleniw tártibi hám túrleri …. menen belgilenedi.
A. Pul qatnasıqlarınıń qatnasıwshıları;
B. Mámleketlik nızamlılıqlar;
C. Shártnama tiykarında;
D. Pul aylanısınıń xalıq aralıq qaǵıydaları
7. Tovar aylanısı ushın talap etiletuǵın puldıń kóbeyiwine alıp keletuǵın faktor:
A. Ekonomikalıq tómenlew;
B. Naq pulsız esaplasıwlar úlesiniń kóbeyiwi;
C. Bahalardıń ósiwi;
D. Barterlik pitimler;
8. Pul birligi-bul:
A. Anıq bir mámlekettiń pulı;
B. Usaqlaw monetaları;
C. Tovar hám xızmetlerdi ólshewde xızmet etetuǵın pul belgileri;
D. Shet el valyutası;
9. Monometallızm- bul:
A. Altın monetalar aylanısı;
B. Gúmis monetalardıń aylanısı;
C. Eki metal monetalarınıń aylanısı;
D. Bir metaldan islengen monetalar aylanısı;
10. Erkin qollanıwshı valyuta-bul:
A. Barlıq mámleketlerde júretuǵın valyuta;
B. MVFǵa aǵza mámleketlerde júretuǵın valyuta;
C. Jáhán bazarlarında liderlik qılıwshı mámleketlerde júretuǵın valyuta;
D. Sol mámlekette júretuǵın valyuta;
11. Zamanagóy pul sistemasında milliy pul birliginiń valyuta kursı tómendegilerdiń qaysı biri menen anıqlanadı:
A. Arnawlı altın valyuta rezervleri kólemi menen;
B. Valyuta bazarındaǵı talap hám usınıs qatnası menen;
C. Mámlekettiń tólem balansı jaǵdayı menen;
D. Parlament qararları menen;

6.