Qazintilari

 

 
112
2.1.4.2. Pliosen yaşlı opalsaxlayan törəmə kvarsitlər 
 
2.1.4.2.1. Salvartı opalsaxlayan süxurlar yatağı 
 
Yataq Zəngəzur silsiləsində Salvartı dağının cənub-qərb yamacın-
da, Gömür kəndindən 7-8 km şərqdə, birbaşa Ermənistanla sərhəd zo-
nada   yerləşir.  
Yataq 1976-cı ildə T.M.Seyidov tərəfindən aşkar edilmiş,  1977-
79-cu illərdə isə yataqda T.M.Seyidov, İ.Ə.Məmmədov və O.İ.İsmayılov 
tərəfindən kəşfiyyat işləri  həyata keçirilmişdir. 
Yatağın geoloji quruluşunda Miosen və Alt Pliosen yaşlı vulkanit-
lər iştirak edir. Yataq Alt Pliosenin andezitləri,  onların brekçiyaları  və 
tufları, andezit-bazaltların örtük və axımları ilə mürəkkəbləşmişdir. 
 Salvartı yatağının opalsaxlayan süxurları kiçik intruziyanın ekzo-
təmasından keçən iri tektonik zonaya aid edilmiş
 
və andezit-bazalt, 
andezit-dasit, andezit-porfirit süxurları və tuflarının hidrotermal dəyişmiş 
məhsullarıdır. 
T.M.Seyidov (1976) tərəfindən Salvartı opalsaxlayan süxurlar yata-
ğının hidrotermal-dəyişmiş süxurlarında aşağıdakı metasomatik zonallıq 
aşkar  edilmişdir: 
1. Dəyişmiş süxurlar zolağının daxili hissəsi kaolin-opal süxurları-
nın müxtəlif fasiyalarının növbələşməsindən ibarət olan opalsaxlayan 
süxurlarla təmsil olunaraq, uzunluğu 250-300 m, eni 10-15 m-dən 20-40 
m-dək olan zonalar əmələ  gətirir. Kaolin-opal süxurlarının rəngi ağdan 
sarımtıl-ağa və açıq-bozdan yaşıla qədər dəyişir. Süxurlar tozşəkilli 
kaolin hissəcikləri qarışığı  saxlayan opaldan ibarətdir. 
2. Dəyişmiş süxurlar zolağının  şimal-qərb hissəsində layşəkilli, 
qırmızımtıl-qəhvəyi rəngli,  şüşə parıltılı  səthə  və balıqqulağına oxşar  
sınıqlar əmələ gətirən yaşma görünüşlü tuflara rast gəlinir, uzunluğu 20-
30 m, qalınlığı 3-5 m. 
3. Yatağın şimal-şərq hissəsində hidrotermal-metasomatik dəyişmiş 
süxurlar sarımtıl-ağ  və  ağ  rəngli, “dil” formalı intensiv kaolinləşmiş 
kvars-kaolin qumları qeyd olunur, qalınlığı 50 m. 
4. Hidrotermal-metasomatik  dəyişmiş süxurların mərkəzi hissəsin-
də 5x10 və 10x50 m ölçülü, “pəncərə” şəkilli bir neçə andezit-porfirit və 
bazalt qalıqları müşahidə olunur. 

 
113
5. Hidrotermal dəyişmiş süxurların cənub-şərq hissəsində uzunluğu 
300-350m,  eni isə 60-120 m təşkil edən boz, açıq-boz, çəhrayımtıl-boz 
rəngli törəmə kvarsitlər müşahidə olunur.  
Süxurlara teksturasına görə massiv, brekçiya görünüşlü və  bəzən 
laylı formalarda rast gəlinir. Strukturası əsasən qalıq porfir görünüşlüdür.  
Aşağıdakı Salvartı yatağının kimyəvi tərkibi hər lay  üzrə ayrıca 
verilir. 
                  
Cədvəl 10 
Salvartı yatağının kimyəvi tərkibi 
 
Komponentlər, 
%-lə 
Buruq 
quyuları 
üzrə 
Şurflar üzrə 
Xəndəklər 
üzrə 
Lay üzrə 
orta  
1 2 
3 
4 
5 
Üst lay 
SiО
2 
69,5-93,0 75,68-76,12 80,02-90,75  81,86 
Аl
2
О
3 
0,5-7,5 8,0-10,07  1,5-8,25  4,76 
Fе
2
О
3 
0,75-1,35 1,45-1,75  0,4-3,5 
1,6 
Orta lay 
SiО
2
 
80,4-93,0 9,83-91,11 
95,8-96,0 
85,99 
1 2 
3 
4 
5 
Al
2
О
3
 
5,0-7,24 0,13-3,66  0,3-1,3 
5,83 
Fе
2
О
3
 
0,18-3,96 0,37-0,41  0,23-0,87 
0,6 
Alt lay 
SiО
2
 
71,4-94,3  
89,0-96,0 
86,55 
Al
2
О
3
 
0,62-10,0  
0,45-1,8 
4,04 
Fе
2
О
3
 
0,36-2,88  
0,28-1,74 
1,37 
 
Fе
2
О
3
-ün miqdarına görə üst layın süxurları tünd yaşıl rəngli butul-
ka istehsalına yararlıdır. Orta və alt layın nəticələrinin müqayisəsi 
göstərir ki, layların orta nəticələri bir-birindən o qədər də  fərqlənmir. 
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, alt layın süxurları da fəaliyyət-
də olan Dövlət Standartının tələblərinə cavab verir və onlardan tünd yaşıl 
rəngli butulka istehsalında istifadə etmək olar. 
Üst qatdan götürülmüş 5 və 6 saylı sınaqların laboratoriya şəraitin-
də birləşdirilmiş  tədqiqatları göstərir ki, 2 m dərinliyə qədər olan opal-
saxlayan süxurlar hətta ağ rəngli və büllur şüşələrin alınmasında istifadə 
edilə bilər.  

 
114
Birləşmiş sınaqların laboratoriya tədqiqatları göstərmişdir ki,  opal-
saxlayan süxurlar keramika sənayesində kimyəvi cəhətdən dayanıqlı mə-
mulatların (dinas kərpic, kafel, metlax və s.) alınmasında istifadə edilə 
bilər.  
Opalsaxlayan süxurların şüşə istehsalında istifadə mümkünlüyünü tam 
aydınlaşdırmaq üçün Dövlət Elmi-Tədqiqat  Şüşə  İnstitutunda (Moskva 
şəhəri) opalsaxlayan süxurların mineraloji-petroqrafik və kimyəvi tərkibi 
öyrənilmiş, miqdari rentgenofaza, termoağırlıq və differensial-termik 
analizlər aparılmış, xammalın işlənməsi və  şixtanın tərkibi dəqiqləş-
dirilmiş, ilkin və son hesablamalar aparılmış,  şüşənin  əridilməsi və  əri-
dilmiş şüşənin fiziki-mexaniki xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. 
Tədqiq olunan opalsaxlayan süxurların orta kimyəvi tərkibi aşağı-
dakı kimidir (%-lə):  SiО
2
-84,37;  Аl
2
О
3
-4,07;  Fе
2
О
3
-0,67;  CаО-1,04; 
МgО-0,51;  Nа
2
О-0,75;  К
2
О-0,76;  ТiО
2
-0,97;  SО
3
-0,36; yandırılma 
zamanı iitki (y.z.i.)-5,98. 
Opalsaxlayan süxurların təqdim olunan orta kimyəvi tərkibi göstə-
rir ki, Fе
2
О
3
-ün miqdarına görə təqdim olunan materiallardan tünd yaşıl 
rəngli butulka istehsalında istifadə etmək olar. Opalsaxlayan süxurların 
növündən asılı olaraq (opalsaxlayan süxurların silisləşmə  dərəcəsindən 
asılı olaraq) onların kimyəvi tərkibində  SiО
2
 miqdarı 85%-dən  94%-ə  
qədər dəyişir. 
Termoağırlıq və differensial-termiki analizin nəticələri göstərir ki, 
opalsaxlayan süxurlarda absorbsiya suyunun kəskin ayrılma effektinin 
maksimumu 140
0
С-də baş verir. 
Termoqramda hidroslyuda mineralının iştirakı ilə  əlaqədar maksi-
mum endotermik effekt 485
0
, 525
0
, 755
0
С-də müşahidə olunur. Kütlədə 
ümumi itkinin miqdarı 6% təşkil edir.
 
Tədqiq olunan xammalın işlənmə prosesi Dövlət Şüşə İnstitutunun 
Təcrübə Şüşə Zavodunda fəaliyyət göstərən  texnoloji xətdə aparılmışdır. 
İlkin işlənmədən keçmiş xammal Təcrübə  Şüşə Zavodunun sexində 
texnoloji normaların tərkibinə  və şixtanın reseptinə uyğun olaraq 2 BT-
15 tipli teleşkada qarışdırıcıya daxil edilmiş,  “Dreysmass” qarışdırıcısın-
da isə digər komponentlərlə qarışdırılmışdır. 
Aşağıda 100 kq tünd yaşıl rəngli şüşə kütləsi almaq üçün şixtanın 
tərkibi verilir. Hesablamalar Dövlət  Şüşə  İnstitutunun Qusev filialında 
şüşə qablar istehsal edən zavodlar üçün hazırlanmış üsula uyğun aparıl-
mışdır. Şixtanın tərkibinin son hesabatı aşağıdakı cədvəldə verilir. 
 

 
115
Cədvəl 11 
100 kq tünd yaşıl rəngli butulka istehsalı üçün şixtanın 
kütləsi və kimyəvi tərkibi 
 
Şixtanın 
tərkibi  
Miq- 
darı, 
kq 
Şüşənin tərkibinə daxil olan oksidlərin miqdarı,  %-lə 
Si
О
2 
А
l
2
О
3 
Fе
2
О
3 
C
аО
 
М
gО
 
N
а
2
О
 
Cr
2
О
3 
 S
О
3 
opal 
84,42 9,54 3,35 0,55  0,86 0,42 1,01 -  0,3 
təbaşir 
6,11  0,07  0,03 0,002 5,35 0,02 - 
-  - 
dolomit 
7,96  0,19  0,05 0,003 2,49 1,56 - 
-  - 
soda 
24,8 
-  - -  - - 2,54 
- - 
şora 
3,57 
-  - -  - - 1,5 
- - 
alüminium  
oksidi 
2,19 
-  2,17 
-  - - - - - 
kalium  
xromat 
duzu 
0,25 
-  - -  - - - 0,1 
- 
cəmi:  
129,3 9,8  5,6 0,56 8,7 4,8 4,8 0,1 0,3 
 
Bişirmənin nəticələri göstərir ki, şüşə normal bişmiş və opal əsaslı 
şüşənin bişmə texnologiyasında nəzərə çarpacaq heç bir dəyişiklik 
müşahidə olunmamışdır.  
Bişirilmiş  şüşə kütləsindən üfürülmə üsulu ilə  həcmi 0,5 l olan 
butulka və  BF-2 yarımavtomat cihazında  presləmə üsulu ilə meyvə qab-
ları (vaza) hazırlanmışdır. Üfürülmə zamanı temperatur 1250-1260
0
С, 
yarımavtomat cihazda isə presləmə zamanı temperatur 1270-1280
0
С ol-
muşdur. 
Aparılan tədqiqatlardan  aşağıdakı nəticələrə  gəlmək olar: 
1. İstifadədən əvvəl opalsaxlayan süxurlar ortaq tərkibə gətirilməlidir. 
2. Tədqiq olunan xammaldan hazırlanan  şixtanın texnologiyası 
şüşəbişirmə sənayesi üçün qəbul olunmuş ümumi texnologiyadan heç nə 
ilə fərqlənmir. 
 3. İlkin olaraq ortaq tərkibə gətirilmiş Salvartı yatağının opalsaxlayan 
süxurlarından tünd-yaşıl rəngli butulka istehsalında istifadə oluna bilər.  
Yatağın hidrogeoloji və mühəndis-geoloji şəraiti çox əlverişli olub, 
kəşfiyyat dərinliyinə qədər  qrunt sularına rast gəlinməmişdir. 

 
116
Yatağın istismar şəraiti əlverişli olub, faydalı qazıntının kəşf olun-
muş bütün qalınlığı üzrə açıq karxana üsulu ilə istismar olunmasına şə-
rait yaradır.  
Yatağın B+C
1  
kateqoriyaları üzrə  ehtiyatları 1206 min ton, C
2
 
kateqoriyası üzrə isə 245,9 min ton təşkil edir. 
 
2.1.4.3. Şüşə sənayesi üçün digər xammallar 
 
2.1.4.3.1. Nehrəm dolomit yatağı 
 
1980-ci ilin sonlarında Naxçıvan, Bakı və respublikanın digər şüşə 
zavodlarında  şüşə xammalı kimi yerli dolomit yataqlarından  istifadə 
olunması gündəmə gətirildi.  
Bu məqsədlə 1981-1983-cü illərdə T.M.Seyidov və  İ.Ə.Məmmə-
dov tərəfindən muxtar respublika ərazisindəki dolomitlərin  şüşə isteh-
salına yararlılığını qiymətləndirmək üçün Nehrəm yatağında  əlavə  kəş-
fiyyat işləri aparılmışdır.  
Geoloji kəşfiyyat işləri əvvəllər susuzlaşdırılmış soda istehsalı üçün 
öyrənilmiş yatağın B kateqoriyalı ehtiyatlarının şərq cinahında yerləşən   
C
1
 kateqoriyalı ehtiyatların daxilində aparılmışdır.  
(Yatağın geoloji quruluşu “Dolomit” bölməsində verilmişdir). 
Respublikamızda dolomitin geniş yayılmasına baxmayaraq şüşə 
sənayesinin tələblərinə cavab verən, müəyyən qədər təmiz dolomitə 
nadir hallarda rast gəlinir. Bu rəngləyici oksidlərə,  əsasən də  dəmir 
oksidinə  sənayenin çox ciddi tələbatından irəli gəlir. Şüşə məmulatların 
növündən asılı olaraq dolomitdə Fе
2
О
3
-ün miqdarı aşağıdakı kimi təyin 
olunmuşdur: elektron sənayesində,  əla növlü şüşədə, cihazqayırma və 
digərlərində 0,005%, şüşəlifli materiallarda 0,1%, şüşə qablar və müxtə-
lif növ butulkalar üçün 0,25-0,40%. 
Qeyd etmək lazımdır ki, DÜST-də  nəzərdə tutulan tələbatlar  əsa-
sən, pəncərə və texniki şüşələr  və həmçinin müxtəlif növ qablar və bu-
tulkaların istehsalında istifadə olunan  dolomitə aid edilir. 
Şüşə istehsalı üçün öyrənilən sahədən götürülmüş sınaqların nəticə-
lərinə görə  xəndəklər üzrə  МgО-nun miqdarı 21,0-22,4%; CаО-8,14-
30,3%; Fе
2
О
3
-0,23 - 0,7%; Аl
2
О
3
-,04-1,0%; buruq quyuları üzrə МgО-
9,75-21,72%;  CаО-7,5 - 32,2%; Fе
2
О
3
-0,41-0,7%;  Аl
2
О
3
-,11-0,67% 
olmuşdur. 

 
117
Laboratoriya tədqiqatlarının nəticələri göstərir ki, dəmir oksidin 
miqdarı istisna olmaqla əsas komponentlərin miqdarı 23672-79 saylı 
DÜST-in “Şüşə sənayesi üçün xırdalanmış dolomit” Dövlət Standartının 
tələblərində göstərilən hədd daxilindədir. Dəmir oksidinin miqdarı bir 
qədər standartın tələblərindən yüksəkdir.  
Qeyd etmək lazımdır ki, tünd-yaşıl rəngli butulka istehsalı üçün 
nəzərdə tutulan dolomitlərdə  dəmir oksidlərinin  Fе
2
О
3
-ə hesablanmış 
   
miqdarı  DÜST-ün tələbatlarına uyğın limitləşdirilməməlidir. Hər bir 
konkret yataq üçün müvafiq şüşə zavodunun tələbatları nəzərə alınmaqla 
texniki şərt hazırlanmalıdır. Nehrəm yatağı üçün də belə bir texniki şərt 
hazırlanmışdır. Nehrəm yatağının dolomitlərindən şüşə qablar istehsalın-
da - mineral suların doldurulması üçün tünd-yaşıl rəngli butulkaların 
istehsalında istifadə etmək nəzərdə tutulur. Bununla əlaqədar olaraq 
Nehrəm dolomit yatağı üçün hazırlanmış  və  şüşə zavodu tərəfindən 
bəyənilmiş texniki şərtdə    Fе
2
О
3
-ün miqdarı 0,7% -dən çox olmamaq 
şərtilə qəbul edilmişdir.   
1980-ci ildə yataqdan götürülmüş 15 ton ağırlığında texnoloji sınaq 
əsasında yarımzavod, 1982-ci ildə isə 34 ton ağırlığında texnoloji sınaq 
əsasında zavod tədqiqatları aparmaqla dolomitlərin  şüşəbişirmədə xam-
mal kimi yararlılığı öyrənilmişdir. Zavod tədqiqatları Bakı Şüşə Məmu-
latları Zavodunda aparılmışdır.   
Zavodda aparılan tədqiqatlar zamanı alınan müsbət nəticələr göstər-
mişdir ki, mineral suların doldurulması üçün tərkibində 0,7%-ə  qədər  
Fe
2
O
3
 olan dolomitlərdən tünd-yaşıl rəngli butulka istehsalında istifadə 
etmək olar.  
Tədqiq olunan xammalın işlənməsi zavodda şüşə  qabların istehsalı 
üçün nəzərdə tutulan  texnoloji sxem üzrə aparılmışdır. 
 
Çənəli xır-
dalayıcı 
Qurutma  → 
+300
0
С  
Diyircəkli 
dəyirman 
  → 
Ələmə 
 
Bosninsk dolomitlərinin texnoloji işlənməsi ilə müqayisə göstərir 
ki, xammalın daha narın xırdalanması üçün istifadə olunan  diyircəkli 
dəyirmanın istifadə  əmsalı 30% aşağı düşür. Bu, Nehrəm dolomitləri- 
nin yüksək möhkəmliyi ilə əlaqədardır. 
Bişirmənin nəticələri göstərmişdir ki, Nehrəm yatağının dolomit-
lərindən istifadə etdikdə şüşənin bişmə texnologiyasında nəzərə çarpacaq 
heç bir dəyişiklik müşahidə olunmamışdır. 

 
118
Aşağıdakı cədvəldə Bakı Şüşə Qablar Zavodunun laboratoriyasında 
Bosninsk və Nehrəm yataqlarının dolomitlərindən istifadə etməklə alınan 
şüşələrin kimyəvi tərkiblərinin müqayisəsi verilir. 
 
 
Cədvəl  12 
 
Nehrəm və Bosninsk yataqlarının dolomitlərindən istifadə etməklə alınmış  
şüşələrin kimyəvi tərkiblərinin müqayisəsi 
 
Şüşə SiO
2 
MgO CaО Fe
2
O
3
 Al
2
O
3
 SO
3
 
 
Na
2
O 
 
Bosninsk dolomitin- 
dən istifadə etməklə 
71.60 3.90 6.16  0.38  3.22  0.36 14.38 
Nehrəm dolomitin- 
dən istifadə etməklə 
71.70 3.80 6.23  0.43  3.21  0.32 14.31 
 
Cədvəldən göründüyü kimi, Nehrəm yatağının dolomitlərindən 
istifadə etməklə alınan  şüşənin keyfiyyəti (kimyəvi tərkib üzrə) 
Bosninsk  yatağının dolomitlərindən istifadə etməklə alınan şüşənin 
keyfiyyətindən demək olar ki, fərqlənmir. Hazır məhsul vizual görü-
nüşünə görə Bosninsk yatağının dolomitlərindən istifadə etməklə 
alınan məhsuldan ancaq bir qədər tünd rəngi ilə seçilir. Bu isə, 
Nehrəm yatağında Fе
2
О
3
-ün yüksək miqdarı ilə əlaqədardır. 
Nehrəm yatağının dolomitləri öz fiziki-kimyəvi nəticələrinə 
görə 23672-79 saylı “Şüşə sənayesi üçün xırdalanmış dolomit” Döv-
lət standartının XД-18-0,40 markasına və Naxçıvan  Şüşə Zavodu 
üçün hazırlanmış texniki şərtin tələblərinə uyğun gəlir. Beləliklə, 
Nehrəm yatağının dolomitləri  şüşə  sənayesində tünd-yaşıl rəngli 
şüşə qablar və butulkalar istehsalına yararlıdır. 
Nehrəm dolomit yatağının  şüşə istehsalı üçün öyrənilən ehti-
yatları B kateqoriyası üzrə 1477905 ton, C
1
 kateqoriyası üzrə isə 
3200431 ton təşkil edir. 
 
 
 
 

 
119
2.1.5. İncə keramika istehsalı üçün  xammallar 
 
2.1.5.1. Çətinəriyən gillər 
 
2.1.5.1.1. Pirigöl yatağı 
 
Yataq Salvartı dağının cənub-qərb yamacında, vulkanın kraterində 
yerləşən Pirigöl gölünün ətrafında, Salvartı opalsaxlayan süxurlar yata-
ğından (şüşə xammalı kimi öyrənilən) 1,0-1,5 km şimal-qərbdə yerləşir.  
Yataq 1976-cı ildə T.M.Seyidov tərəfindən aşkar edilmiş,  1977-
1979-cu illərdə T.M.Seyidov, O.İ.İsmayılov və  İ.Ə.Məmmədov tərəfin-
dən yataqda kəşfiyyat işləri  aparılmışdır. 
Yatağın geoloji quruluşunda Alt Pliosenin andezit, andezit-porfirit, 
andezit-bazalt və xırda-orta qırıntılı vulkan brekçiyaları ilə təmsil olunan 
vulkanitlər iştirak edir. 
 Pirigöl yatağı intensiv dəyişmiş andezit, andezit-bazaltların yuyul-
ması  və daşınması  nəticəsində vulkanın kraterində  əmələ  gəlmişdir. 
Kaolinləşmiş süxurlara və montmorillonit gillərə çevrilmiş süxurlar mor-
foloji cəhətdən gölün ətrafında linza və layşəkilli yatım əmələ gətirir.  
Pirigöl yatağının 12 №-li buruq quyusu üzrə  kəsilişi aşağıdakı 
kimidir (yuxarıdan aşağıya): 
1. Torpaq-bitki qatı və elüvial-delivüal çöküntülər, qalınlığı 7,0 m-ə 
qədər. 
2. Silisli, incədənəli, ağımtıl-boz və ağ rəngli gil, qalınlığı 22,0 m-ə 
qədər (faydalı qat). 
3. Tünd-boz rəngli, dəyişmiş andezit-bazalt, 2,0 m. 
Ağ  rəngli silisli gillər makroskopik görünüşünə görə  təmiz olub, 
demək olar ki, heç bir zərərli qarışıq saxlamır. Nəm vəziyyətdə  xəmirə-
oxşar bozumtul rəngli qarışıq əmələ gətirir və quruyarkən ağ rəngə çalır. 
Çox yüngüldür və  nəm vəziyyətdə asanlıqla barmaqların arasında 
yayılır.  
Mikroskop altında pelitomorf struktura müşahidə olunur. Süxur 
keçən işıqda  şəffaf olmayıb,  əks edən işıqda ağ  və ya azacıq sarımtıl 
rəngə çalan bozumtul gil minerallarının xırda aqreqatlarından ibarətdir. 
Kvarsın tək-tək alevrit dənəcikləri və plagioklaz müşahidə olunur.  
Termoqramın nəticələrinə görə kaolinitin yüksək miqdarı qeyd 
olunur. 

 
120
Kimyəvi analizin nəticələrinə görə SiО
2
-nin miqdarı 52,8-70,90%;  
Аl
2
О
3
-10,50-15,60%;  Fе
2
О
3
-2,30-6,40%; ТiО
2
 -0,35-1,06%;  CаО-1,25-
2,56%;  МgО-1,11-1,92%;  К
2
О-1,15-2,31%;  Nа
2
О-1,01-1,80%;  SО
3
  -
0,04% -1,54% təşkil edir. 
Keramiki tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, gilin havada qısalması 
8-9% olub, istiyədavamlılığı 1520-1540
0
C və daha yüksəkdir. Beləliklə, 
tədqiq olunan gillər 9169-75 saylı “Keramika sənayesi üçün gil xam-
malı” Dövlət Standartının tələblərinə uyğun olaraq çətinəriyən gillər 
qrupuna aiddr. Rəngləyici oksidlərin (Fе
2
О
3
+  ТiО
2
) miqdarına görə 
gillər orta miqdarda rəngləyici oksidlər saxlayan gillər qrupuna, plastik-
liyinə görə yüksək plastikli gillər qrupuna aid olub, orta qısalma və  əri-
mə temperaturuna görə çətinəriyəndir.   
Gillərdən aşağıdakı növ məmulatların hazırlanması tövsiyə olunur: 
1. Çini, yarımçini və saxsı sanitar-texniki məmulatlar. 
2. Daxili divarlar üçün keramiki plitələr. 
3. Döşəmə üçün qlazurlaşdırılmış və qlazurlaşdırılmamış keramiki 
plitələr. 
4. Kanalizasiya boruları.  
5. Kimyəvi dayanıqlı məmulatlar (kərpic, plitə və s.  məmulatlar).   
Silisium oksidinin yüksək miqdarını, həcm kütləsinin aşağı olması-
nı, həmçinin absorbsiya xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq gillərdən qəndin 
təmizlənməsində süzgəc kimi istifadə  etmək olar. Gilin tərkibində olan  
CаО  və  МgО  qəndin filtrasiyasına zərərli təsir göstərmir. Onlar ancaq 
turş  məhlulların, məsələn, limon şirəsi və s. filtrasiyasına zərərli təsir 
göstərir.  
Qeyd etmək lazımdır ki, bu gillər Pliosen və Dördüncü dövrün əv-
vəli üçün xarakterik olub, onların əmələ gəlməsi şirin sularla əlaqədardır. 
Yataq şirin sulu gölün - vulkan kraterinin kənarlarında  əmələ gəlmişdir. 
Gölün yaranması gilin əmələ gəlməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. 
 Evlərin ağardılması  məqsədilə yataq yerli əhali tərəfindən kiçik 
miqyasda istismar olunur. 
Yatağın C
2
 kateqoriyası üzrə ehtiyatları 700 min ton təşkil edir. 
 
2.1.5.2. Çini daşı 
 
Çini daşına turş  tərkibli paleovulkanik süxurların hidrotermal-
metosomatik dəyişmiş məhsulları aid edilir. L.N.Nikulin və T.İ.Tarayevə 

 
121
(1959) görə bu süxurlar əsasən riolit, dasit, bəzən isə andezit və onun 
tuflarının  dəyişməsi nəticəsində əmələ gəlir.  
Çini daşları  həm daş kimi möhkəm, həm də  zəif sementləşmiş 
növlərlə təmsil olunur. 
İri çini daşı layları az dərinlikdə vulkanik süxurların hidrotermal-
metasomatik dəyişməsi nəticəsində əmələ gəlir.   
Müvafiq keramiki xammal yataqları Çində min ildən artıq müddət-
də, Yaponiyada isə XVII əsrin əvvəllərindən istifadə edilir. Yaponiyada 
“toseki” adı ilə tanınan  çini daşları geniş yayılaraq  məşhur Amakusa, 
İdzusi və Taysyu çini daşı yataqları  ilə təmsil olunur. Çinin ən məşhur 
çini daşı yataqları Nan-Kan, Çi-Mın, San-Bao-Pen, Koreyada isə Depxen 
yataqlarıdır.  
 MDB-yə daxil olan ölkələrdə əvvəllər çini daşı faydalı qazıntı kimi 
qəbul edilmirdi. 1962-ci ildə V.İ.Finko və V.İ.Maqidoviç tərəfindən 
Uzaq Şərqdə Primoryedə Qusev yatağı kəşf olunduqdan sonra bu istiqa-
mətdə axtarış işləri genişləndirildi. Hazırda həmin yatağın bazası əsasın-
da Artyomovsk çini daşı yatağı fəaliyyət göstərir. Sonralar Qazaxıstanda 
perspektivli Qulan-Tübe, Şimali Qafqazda isə Bezenqi yataqları  aşkar 
edilmişdir. 
Xırdadənəli, az miqdarda rəngləyici oksidlər saxlayan, mineraloji 
və kimyəvi tərkibinə görə dayanıqlı olan çini daşı yataqlarının  ehtiyat-
ları 1 mln. tondan az olmamalıdır. 
Naxçıvan MR-də çini daşları ilk dəfə 1976-cı ildə T.M. Seyidov 
tərəfindən Zəngəzur silsiləsinin suayırıcısında tektonik pozulma zonasın-
da aparılan axtarış işləri nəticəsində  aşkar edilmişdir.  
1985-1988-ci illərdə  İ.Ə.Məmmədov və  Ə.Ə.Əsgərov tərəfindən 
Şahbuz rayonu ərazisində aparılan axtarış işləri nəticəsində Kükü, Qanlı 
göl, Vəlişəkən-Qarababayurdu, Ortayal, Ağqaya, Qışlaq, Batabat və di-
gər çini daşı təzahürləri aşkar edilmişdir. 
Aşağıda daha perspektivli çini daşı təzahürləri haqqında qısa məlu-
mat verilir. 
 
2.1.5.2.1. Kükü təzahürü 
 
Kükü çini daşı  təzahürü eyniadlı  kənddən 4,0 km şimal-qərbdə, 
Dərələyəz silsiləsinin şimal-şərq yamacında yerləşir.  
Ərazinin geoloji quruluşunda tuflu qumdaşı  və argillitlərlə  təmsil 
olunan Orta Eosen çöküntüləri iştirak edir.  

 
122
Küküçayın yuxarı axım hissəsində, silsilənin cənub-qərb yamacın-
da  şimal-şərq istiqamətli “Kükü” dərinlik qırılması keçir. Bu dərinlik 
qırılması boyu Alt Pliosenin süxurları brekçiyalaşmış, dəmirləşmiş  və 
intensiv kaolinləşmişdir.  
Süxurların mikroskop altında öyrənilməsi göstərir ki, kaolinləşmiş 
süxurlar andezit və andezit-dasitlərin hesabına əmələ gəlmişdir. Mikros-
kop altında əsas kütləsi  pilotaksit və mikrolit olan mikroporfir struktura 
müşahidə olunur. Süxurlara intensiv dəmir hidrooksidləri hopmuş  və  
onlar dendrit görünüşlü və qeyri-müəyyən formalar əmələ gətirmişdir.   
Termoqram qeyd olunan süxurların qalluazit, kaolin və kvars mine-
rallarından təşkil olunduğunu təsdiq edir. 
Kimyəvi analizin nəticələri göstərir ki, çini daşında SiО
2
-nin miq-
darı  67,0 - 76,5%;  Аl
2
О
3
 -12,1-14,5%;  Fе
2
О
3
-0,80-1,75%;   ТiО
2
-0,06-
0,14%;  CаО-0,28 - 1,12%;  МgО-0,1-1,56%; К
2
О-4,32 - 5,34%; Nа
2
О-
1,68-3,22%;  SО
3
-
<
0,04%-dir. 
Çini daşları kimyəvi tərkibində  FеО+Fе
2
О
3
  və  ТiО
2
 kimi rənglə-
yici oksidlərin az miqdarda saxlaması ən vacib  xüsusiyyətlərdən biridir. 
Çini istehsalında istifadə olunan yüksək keyfiyyətli çini daşında  FеО+ 
Fе
2
О
3
 ümumi miqdarı 0,6%-dən çox olmamalıdır.  ТiО
2
-nin miqdarına 
görə çini daşları  aşağı titanlı  (ТiО
2
<
0,3%) keramiki xammallara aid 
edilir və buna görə də kaolindən asanlıqla fərqlənir.  
Çini daşlarının mineral tərkibi onun kimyəvi tərkibi ilə sıx əlaqə-
dardır. Birinci növbədə buna keramiki kütlənin əsas komponenti sayılan 
və  ərimə funksiyasını yerinə yetirən qələvilərin miqdarı  (К
2
О+Nа
2
О) 
aid olub, çöl şpatı və mikanın tərkibindən süxura  daxil olur.  
Kaolinit tərkibli çini daşlarının keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi 
üçün Qusev çini daşı yatağı üçün  hazırlanmış  tələbatlar MDB ölkələri 
üçün etalon kimi qəbul olunmuşdur.  
Laboratoriyada aparılan tədqiqatların nəticələrinə görə  Fе
2
О
3
-ün 
miqdarı 0,80%-dən yüksək olub, tələbatda nəzərdə tutulan həddən yük-
səkdir.  ТiО
2
-nin miqdarı isə 0,14%-dək olub, tələbatda nəzərdə tutulan 
hədd (<0,3%) daxilindədir. Qələvilərin ümumi miqdarına görə Kükü 
təzahüründəki süxurlar qələvi  tipinə (R
2
О
>
3
,
0%) aid edilir.  
Kükü təzahürünün C
2
 kateqoriyası üzrə ehtiyatları 12,6 mln. m
3
 
təşkil edir. 
 
 
 

 
123
2.1.5.2.2. Batabat təzahürü 
 
Zəngəzur silsiləsinin şimal-qərb yamacında, 2541,4 m yüksəkliyin-
dən 500 m qərbdə yerləşir. 
Sahənin geoloji quruluşunda Zəngəzur və  Dərələyəz silsilələrinin 
su ayırıcında Naxçıvançayın  mənbəyində yer səthinə çıxan Orta Eosenin 
vulkanogen-çökmə qatının üzərində maili (8
0
) yatım təşkil edən Alt 
Pliosenin Biçənək effuziv-piroklastik qatı ilə  təmsil olunan çöküntülər 
iştirak edir. Biçənək effuziv-piroklastik qatı andezit, vulkanik brekçiya 
və tuflarla təmsil olunur. Bu süxurların üzərini Orta Dördüncü dövrün 
flüvioqlasial çöküntüləri örtür. 
Təzahür şimal-qərb istiqamətli “Salvartı-Batabat” dərinlik qırılması 
boyunca yerləşir. Dərinlik qırılmasının ətrafında Alt Pliosen yaşlı süxur-
lar intensiv dəyişmiş  və güclü surətdə kaolinləşmişdir. Kaolinləşmiş 
süxur zonası açıq-boz, ağ və sarımtıl-boz rəngi ilə ətraf süxurlardan kəs-
kin ayrılır. Termoqramın nəticələrinə görə süxur attapulqit və kaolinit 
minerallarından təşkil olunmuşdur. 
Kimyəvi analizin nəticələri göstərir ki, süxurda SiО
2
-nin miqdarı  
67,8 -74,0%;  Аl
2
О
3
-12,8 - 13,8%;  Fе
2
О
3
-0,8-1,6%;   ТiО
2
-0,11-0,17%;  
CаО-0,56-1,55%;  МgО-0,61 - 1,42%; К
2
О-4,6 - 5,36%; Nа
2
О- 1,6 - 
2,8%;  SО
3
 -<0,04% -dir. 
Tədqiqat işlərinin nəticələri göstərir ki, aşkar edilmiş çini daşı  təza-
hürləri qələvilərin (К
2
О+ Nа
2
О) ümumi miqdarına görə qələvi (R
2
О>3,0%) 
tipinə aiddir. Bütün çini daşı təzahürləri müxtəlifliyinə görə, natriumlu və 
kalium-natriumlu tipə aid edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, çini daşlarının 
natriumlu növü xarici ölkələrdə yüksək keyfiyyətli şüşə xammalı sayılır.  
Batabat təzahürünün proqnoz resursları 1,5 mln. m
3
 təşkil edir. 
Aşağıda çini daşı təzahürləri üzrə əsas kimyəvi göstəricilərin xarici 
ölkələrdə kəşf olunmuş digər yataqlarla müqayisəsi verilir. 
 
Cədvəl 13