QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Dünyanın quraqlıq regionlarında otlaqların gücdən düşməsi  

nəticəsində ev heyvanlarının məhsuldarlığının azalması ilə əlaqədar iqtisadi itki 

 

Kontinentlər 

Məhsuldarlığın azalmasından itkinin 

miqdarı (mlrd. doll) 

 

1 2 

Afrika 7,0 

Asiya 8,3 

Avstraliya 2,5 

Avropa 0,6 

Şimali Amerika 

2,9 

Cənubi Amerika 

2,1 

Cəmi 23,2 

 

19.3 saylı cədvəldən göründüyü kimi otlaqların deqradasiyası nəticəsində heyvandarlığın məhsuldarlığının 

aşağı düşməsi ilə əlaqədar Afrikada illik itki 7,0 mlrd dollar təşkil edir. Otlaqların hədsiz otarılması ilə əlaqədar 

Afrika və Asiyaya birlikdə dəyən ziyan bütün dünya iqtisadi itkisinin üçdə ikisini təşkil edir.  

 

 

 

Şəkil 19.1. 1950-2000-ci illərdə dünyada adambaşına düşən  

mal ətinin istehsalı 

 

292

 

1968-ci ildə Kaliforniya (Santa-Barbara) Universitetinin əməkdaşı Qarrett Xardin (Garrett Hardin) Science 

məcmuəsində «Otlaqların faciəsi» («The Tragedy of the Commons») adlı məqalə dərc etdirir. Xardın ictimai 

otlaqları misal gətirərək göstərir ki, yerli maldarlar otlaqdan istədiyi kimi istifadə edir. Hər bir maldar digərləri 

ilə razılaşmadan sürüsünü artıraraq öz güzaranını yaxşılaşdırmağa çalışır. Beləliklə, o, sürüsünün sayını çoxal-

daraq əlavə gəlir əldə edir, otlağın gücdən düşməsi isə ona az təsir göstərir. Lakin müəyyən vaxt keçdikdən so-

nra ictimai otlaqlarda heyvan sürülərinin artması  və  hədsiz otarma otlağı gücdən salır, dağıdır və bu zaman 

maldarları fəlakət «yaxalayır».  

Otarma nəticəsində  çəmən və bozqır qruplaşmalarının dəyişməsi  otlaq diqressiyası (deqradasiyası) 

adlanır. Heyvanın növündən, sayından, otarma müddətindən asılı olaraq otlağa müxtəlif təsir göstərir.  

Otarma iki cür təsir göstərir: bilavasitə ot örtüyünə – bitkinin yeyilməsi və dırnaqları ilə qırılması; torpaq 

rejiminin dəyişməsi vasitəsilə. Otarma zamanı adətən torpaq bərkiyir, cənub rayonlarında bu zaman kapilyarlar 

vasitəsilə suyun səthə çıxaraq buxarlanması nəticəsində torpağın düzlaşması baş verir. Qumlu torpaqlarda çim 

örtüyünün dağılması nəticəsində külək eroziyası güclənir. Dağ yamaclarında torpağın bərkiməsi və ot örtüyünün 

dağılması nəticəsində səthi və yarğan eroziyası baş verir. Bütün bu neqativ proseslər otlaqlarda mal-qaranın sis-

temsiz və həddən artıq otarılması ilə əlaqədardır.  

 

19.2.1. Azərbaycanda otlaqlardan istifadənin ekoloji problemləri  

Respublikanın təbii yem bitkiləri yayılan  əraziləri mövsümi istifadə edilən yay-qış otlaqlarından, 

biçənəklərdən və ilboyu istifadə edilən kəndətrafı örüşlərdən ibarətdir. Bu kateqoriyadan olan torpaqlar öz 

hüquqi rejiminə görə bir qədər fərqli cəhətlərə malikdir. Belə ki, yay və  qış otlaqları dövlət mülkiyyətində 

saxlanılmaqla fiziki və hüquqi şəxslərə qısa və uzunmüddətli istifadəyə verilir. Biçənək və kəndətrafı örüşlər isə 

ümumi istifadəyə verilməklə bələdiyyə mülkiyyətində saxlanılmışdır.  

Təbii yem sahələri 3396,4 min hektar olub, respublika ərazisinin 39,3%-ni təşkil edir. Bundan 113,4 min 

hektarı biçənəklər, 1460 min hektarı qış otlaqları, 589,5 hektarı yay otlaqları, 1233,4 min hektarı isə kəndətrafı 

örüşlərdən ibarətdir. Bu bölgü təbii-iqtisadi rayonlar üzrə 19.4 saylı cədvəldə verilmişdir.  

Azərbaycan ərazisində yay və qış otlaqlarının ümumi sahəsi 2049,5 min hektar olub, bu təbii yem sahəsi 

bitki formasiyalarının təbii strukturuna ziyan yetirmədən və özünün bərpa olunma imkanını saxlamaqla optimal 

ölçülərdə 2 milyon baş heyvanı yem ilə  təmin etmək imkanındadır. Otlaqlarımızın bir qismi erməni 

işğalçılarının müvəqqəti olaraq nəzarəti altında olması və respublikamızda 8 milyona yaxın iri və kiçik buynuzlu 

heyvanın mövcudluğu yay və qış otlaqlarının həddən artıq yüklənməsinə səbəb olmuşdur. Təbii yem sahələrində 

hədsiz otarma ilə əlaqədar yükün artması, ekoloji baxımdan kənar müdaxilələrə daha həssas olan Azərbaycanın 

alp və subalp çəmən və çəmən-bozqırlarında daha ağır vəziyyət yaratmışdır.  

Torpağın eroziyası və bitki örtüyünün deqradasiyası bəzi regionlarda son onillikdə daha da sürətlənmiş və 

otlaqlardan istifadənin ekoloji problemləri yaranmışdır.  

Alp və subalp çəmənlərindən ibarət olan yay otlaqları respublikada heyvandarlığın inkişaf etməsində yem 

bazası olmaqla yanaşı, həm də böyük sutənzimedici və torpaqqoruyucu funksiya daşıyır. Azərbaycanın yay 

otlaqları, əsasən dəniz səviyyəsindən 1600-3000 m (3200) yüksəklikdə olan dağlıq ərazilərdə yerləşmişdir. Yay-

laqlar öz coğrafi mövqeyinə görə meşənin yuxarı  sərhədi ilə birləşir. Lakin meşənin yuxarı  sərhədinin aşağı 

salınması ilə əlaqədar geniş ərazilərdə meşənin yerində yaranan törəmə subalp çəmən və bozqırları da bura dax-

ildir.  

 

Cədvəl 19.4  

 

Azərbaycanda təbii yem sahələrinin təbii-iqtisadi  

rayonlar üzrə paylanması 

(min ha) 

Təbii-

iqtisadi 

rayonlar 

Qış 

otlaqları 

Yay 

otlaqları 

Kəndətafı 

örüşlər 

Biçənəklər 

Zonalar 

üzrə 

cəmi 

Gəncə-

Qazax 

272,9 86,1  223,2  30,6 612,8 

Şirvan  

218,8 

58,9 

209,6 

7,9 

495,2 

 

293

Muğan-

Salyan  

233,8 -  99,4  0,8 334,0 

Mil-

Qarabağ  

336,5 164,5  249,2  16,0  766,2 

Quba-

Xaçmaz  

14,3 76,3 108,1  29,8 228,5 

Şəki-

Zaqatala  

69,0 104,9 103,2  4,1  281,2 

Lənkəran  

10,6 

21,1 

72,6 

16,1 

120,4 

Abşeron  

230,5 

10,0 

58,5 

1,0 

300,0 

Dağlıq 

Qarabağ  

2,4 31,1 69,2  4,6 107,3 

Naxçıvan 

 71,2 36,6  40,5  2,5 150,8 

Cəmi  

1460 

589,5 

1233,5 

113,4 

3396,4 

 

Subalp çəmənliklərindən yalnız otlaq kimi deyil, həmçinin süni biçənək kimi də istifadə olunur. Subalp 

çəmənliklərində bitki örtüyünün botaniki tərkibinin əsasını taxıl fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkilər və qarışıq 

tərkibli müxtəlif çəmən otları təşkil edir.  

Subalp çəmənliklərinin bitki örtüyü alp çəmənliklərinə nisbətən daha zəngin olub bitki qruplaşmalarının 

tərkibində 100-ə yaxın bitki növü iştirak edir. Burada ala tonqalotu, qoyun topalı, yerəyatıq topal, bənövşəyi 

tonqalotu, acar tonqalotu, çəmən tonqalotu, yumşaq süpürgə, qırtıc, müxtəlif növ paxlalı bitkilər və başqa ot 

növlərinin qarışığı yayılmışdır. Dağlıq zonalarda yayılmış paxlalı bitkilərin əksəriyyəti çoxilliklərdir. Birillik və 

ikiillik növlərə az rast gəlinir. Yay otlaqlarının əsasını təşkil edən subalp və alp çəmənliklərinin bitki örtüyünün 

tərkibində  təxminən 50-yə  qədər paxlalı bitki növü vardır. Onların 95%-ni çoxillik, az hissəsini isə birillik 

bitkilər təşkil edir.  

Paxlalılar fəsiləsindən olan bəzi bitki növlərinin kök sistemi güclü inkişaf etdiyinə görə dağlıq zonada 

eroziya prosesinin qarşısını alır.  

Respublikamızın yüksək dağlıq zonalarındakı otlaqların bitki örtüyünü təşkil edən subalp və alp 

çəmənliklərinin, bozqırlarının tərkibində  qırmızı  çəmən yoncası, ağ  çəmən yoncası, çəhrayı  çəmən yoncası, 

aralıq çəmən yoncası, bulaq çəmən yoncası, çöl çəmən yoncası, əvəzotu, iyli paxladən və s. paxlalı bitki növləri 

geniş yayılmışdır. Həmin bitki növlərinin bəzilərinin yemlik əhəmiyyəti orta dərəcədədir.  

Yay otlaqlarında mal-qaranın vaxtından əvvəl və otlaq dövründə sistemsiz və hədsiz otarılması, eyni yol ilə 

aparılması yamaclarda çim və torpaq qatının pozulmasına, eroziya prosesinin güclənməsinə  və sel axınları 

mənbələrinin yaranmasına səbəb olur.  

Cədvəl 19.5 

 

Azərbaycanın təbii-iqtisadi rayonlarında alp və subalp zonası torpaqlarının eroziyaya məruz qalması 

(min ha ilə) 

 

Təbii 

iqtisadi 

rayonlar 

Ümumi 

sahə, min 

ha 

Yuyulma dərəcəsi 

Digər 

torpaq-

lar 

Yuyulm

uş 

torpaq-

ların 

sahəsi 

Yuyul-

mamış 

I 

kateqoriy

a 

Zəif 

yuyulmuş 

II 

kateqoriya 

Orta 

yuyulmuş III 

kateqoriya 

Şiddətli 

yuyulmuş 

IV 

kateqoriya 

1 2 3  4  5  6  7 8 

Gəncə-

Qazax  

116,6 13,6  34,2  21,6 

45,3 

1,9  101,1 

Şirvan  

71,6 

11,0 

12,4 

17,6 

20,6 

10,0 

50,6 

Mil-

Qarabağ 

248,8 81,3  58,0  43,5 

46,2 

19,9 147,6 

Quba-

Xaçmaz 

124,8 43,9  14,5  21,2 

38,6 

6,5  74,4 

 

294

Şəki-

Zaqatala  

9,4 11,5 

41,2 20,3  34,1  2,3 95,6 

Lənkəran   66,8 

9,0 

11,0 

15,2 

22,9 

8,7 

49,1 

Abşeron  

16,5 

3,7 

3,5 

5,0 

3,5 

0,8 

12,0 

Dağlıq 

Qarabağ  

40,6 9,8  8,0  8,4 

9,9 

4,4 26,4 

Naxçıvan 

MR 

96,6 12,2 21,6  23,2 

29,2  10,4 74,0 

Cəmi  

891,7 

196,0 

204,4 

380,4 

250,3 

64,9 

630,8 

 

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda alp və subalp zonasının əksər yerlərində mal-qaranın sistemsiz otarılması 

nəticəsində yay otlaqları başdan-başa eroziya prosesinə məruz qalaraq maldarlığı lazımi səviyyədə yemlə təmin 

etmir və tamamilə istifadədən çıxaraq daşlı və ya bitkisiz sahəyə çevrilmişdir. Belə yerlərin ümumi sahəsi 257,1 

min hektar olub, yay otlaqlarının 43,6%-ni təşkil edir.  

Alp və subalp çəmən və çəmən-bozqır zonasında torpaqların eroziya prosesinə məruz qalma dərəcəsi təbii-

iqtisadi rayonlar üzrə 19.5 saylı cədvəldə verilir.  

Cədvəldən göründüyü kimi, Azərbaycanın alp və subalp zonası torpaqlarının (yay otlaqları kateqoriyasına 

aid edilən və ondan kənarda qalmış sahələrlə birlikdə) 70,7%-i (630,8 min hektar) eroziya prosesinə  məruz 

qalmışdır. Bunun 22,9% (204,4 min ha) zəif, 42,7%-i (380,4 min ha) orta, 28,1%-i (250,3 min ha) şiddətli 

dərəcədə yuyulmuş torpaqlardır.  

Azərbaycanın qış otlaqları da təbii-coğrafi şəraitinə və bitki örtüyünə görə çox rəngarəngdir. Bu, hər şeydən 

əvvəl respublikamızın iqlim-torpaq şəraitinin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Respublikamızın qış otlaqları əsasən 

Kür-Araz ovalığı (Mil, Muğan,  Şirvan, Qarabağ, Salyan düzləri və  cənubi-Şirvan), Qobustan, Ceyrançöl, 

Ağyazı, Acınohur, Bozdağ, Xocaşen, Daşüz silsilələrində, cənubi Qarabağda (Gəyən, Çaxmaq bozqırları), 

Naxçıvan MR-da isə Böyükdüzdə, dağ ətəklərində, Qarğabazarı və Arazətrafı çökəkliklərdə yerləşir.  

Qış otlaqlarında nisbətən geniş yayılmış faydalı bitkilər birillik taxıl otlarıdır. Taxıllar fəsiləsinə mənsub olan 

bitkilər həmişə erkən yazda yaxşı inkişaf edib, yaşıl yem kütləsi  əmələ  gətirir. Dağətəyi zonalarda yerləşən qış 

otlaqlarında yazda əmələ gələn yaşıl ot örtüyünün tərkibində birillik taxıl otları nisbətən az olur. Onların əvəzində 

taxıllara aid olmayan bəzi birillik ot bitkiləri çoxluq təşkil edir və qiymətli yem hesab olunur. Birillik taxıl 

otlarından bərk quramit, cənub quramiti, İran quramiti, şərq bozağı, düzəkli bozaq, üçdüyməli buğdayıot, yapon 

tonqalotu, sürüpgəvari tonqalotu, irisünbüllü tonqalotu, tüklü vələmir, boş  vələmir, iriçiçək vələmir və s. qış 

otlaqlarında daha geniş yayılmışdır. Birilliklərdən başqa gövdələrinin  əsas hissəsi soğanaqlı olan çoxillik taxıl 

otlarının da qış otlaqlarının ot örtüyünün yaranmasında böyük əhəmiyyəti vardır. Məsələn, sıx qırtıc, sinay qırtıcı, 

soğanaqlı qırtıc və s. bu cür ot bitkilərindəndir. 

Yovşanlı otlaqlar üçün xarakterik olan müxtəlif yovşan formaları da qış otlaqlarının ot örtüyünün əmələ 

gəlməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Paxlalılar fəsiləsindən olan yonca və xaşanın bir neçə növ və 

növmüxtəliflikləri də, bəzi otlaq sahələrində çox geniş yayılmış faydalı bitki hesab olunur.  

Səhra bitki qrupu əsasən Kür-Araz ovalığının qış otlaqlarında inkişaf etmişdir. Bu otlaqların bitki örtüyü 

olduqca kasıb olub, botaniki tərkibi  əsasən kolluq, yarımkolluq və vegetasiya dövrü qısa olan birillik ot 

bitkilərindən ibarətdir.  

Şoran səhralarda qarışıq örtük əmələ gətirən şoran, xəzər şahsevdisi, sarıbaş kolları, çərən, öldürgən və s. 

kolluqlar və efemer bitkiləri inkişaf edir. Bitki örtüyünün əsasını qarağan kolları, gəngiz, gəvrik, şahsevdi təşkil 

edən qış otlaqları da geniş yayılmışdır.  

Respublikamızın qış otlaqlarında səhra tipli bitki örtüyünə nisbətən yarımsəhra tipli bitki örtüyü daha geniş 

yer tutur. Onlar inkişaf tərzinə, həyat  şəraitinə, botaniki quruluşuna, kimyəvi tərkibinə, bioloji və  təsərrüfat 

xüsusiyyətlərinə görə səhra tipli bitki qruplarından fərqləndikləri üçün yemlik keyfiyyəti də müxtəlif olur. Bir 

qayda olaraq yarımsəhra tipli otlaqların əsas yem fondu efemerlər sayılır. Onlar yaxşı inkişaf edib otlaqlarda sıx 

bitki örtüyü əmələ gətirir, torpağın səthinin 80-90%-ə qədəri bitki ilə örtülür. Bu cür sahələrdən təkcə otlaq, örüş 

kimi deyil, həmçinin təbii biçənək kimi də istifadə edilir. Yovşanlı, göyüllü-yovşanlı, qaratikanlı-yovşanlı 

yarımsəhralar qış otlaqlarında daha geniş yer tutur. Bunların arasında yovşanlı yarımsəhralar daha geniş 

yayılmışdır. Respublikamızın qış otlaqlarında quru bozqır sahələrin bitki örtüyü də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 

Belə otlaqlar yarımsəhra ot örtüyündən çoxillik taxıl otlarının nisbətən yaxşı inkişaf etməsi ilə  fərqlənir. 

Məsələn, ağot, ayrıq, şiyav, topalotu və s. bitkilərin əmələ gətirdikləri çimliklər bəzən o qədər sıx və çox olur ki, 

 

295

sahələr başdan-başa ağımtıl, quru bozqır şəklini alır. Belə bozqır sahələr qış otlaqlarının yem balansında mühüm 

rol oynayır.  

Naxçıvan, Qobustan və Bozqır yaylasında, Dağlıq Qarabağın dağətəyi hissəsində və digər yerlərdə yerləşən 

quru bozqır otlaq sahələrində inkişaf etmiş bitkilərin  ən mühüm nümayəndələri daşdayan, dovşantopalı, 

tonqalotu, daraqotu, nazikbaldır, tüklüayrıq, qırtıc, buğdayıot, quramit və s. ot növləridir. Onlar yüksək yemlik 

əhəmiyyətinə malik olub, bozqır otlaq sahələrindəki ot örtüyünün əsasını  təşkil edirlər. Yazda və yayın 

əvvəllərində sürətlə böyüyüb inkişaf edən bu bitkilər otlaqların yemlik keyfiyyətinə və ümumi məhsuldarlığına 

müsbət təsir göstərir.  

Quru bozqır bitki örtüyünə malik olan otlaqlar yovşanlı-ağot, yovşanlı-ayrıq, yovşanlı-şiyav, yovşanlı-

topalotu tiplərinə ayrılır.  

Azərbaycanın qış otlaqlarındakı səhra, yarımsəhra və bozqır bitki qruplarından başqa bəzi yerlərdə ayrı-ayrı 

talalar şəklində bataqlıq, çala və çəmən bitki qruplarına da rast gəlinir.  

Araşdırmalar göstərir ki, respublikamızın qış otlaqlarında (Qobustan, Ceyrançöl, Bozdağ, Acınohur) və 

biçənək sahələrində eroziya prosesləri ilə yanaşı,  şorlaşma, bataqlaşma, subasmalar kimi hallar onların 

deqradasiyasını sürətləndirmişdir. Təqribən 201 min hektar və ya 15% yem sahəsi  şorlaşma, bataqlaşma və 

subasmaya məruz qalmış, minlərlə hektar sahə qanunsuz olaraq şumlanmış  və yaşayış yerlərinə çevrilmişdir. 

Bütövlükdə yem sahələrinin 978 min hektarının  əsaslı yaxşılaşdırma, meliorasiya və digər tədbirlərə ehtiyacı 

vardır. Bununla yanaşı, yem sahələrinin, yay və  qış otlaqlarının, biçənəklərin aşağıdakı ekoloji problemlərinə 

daha geniş aspektdə baxılması tələb olunur: 

1. Yem sahələri təyinatı üzrə istifadə edilməli, quzuları  və boğaz heyvanları yaşıl yemlə  təmin etmək 

məqsədilə qış otlağının ümumi sahəsinin 3 faizdən çox olmayan hissəsində yaşıl yem üçün olan əkini çıxmaqla, 

qalan ərazilərdə hər hansı əkinçilik fəaliyyətinə yol verilməməlidir;  

2. Köç yolları  və mal-qara düşərgələri təyinatı üzrə istifadə edilməli, yataqlar və otlaqlararası xüsusi 

yollardan istifadəyə lazımsız yol və  cığırların salınmasına və otlaqlarda iribuynuzlu mal-qaranın sürü halında 

otarılmasına yol verilməməlidir. Otarılma norması hər hektara 5-6 baş heyvanla məhdudlaşmalıdır; 

3. Yay və qış otlaqlarında ərazinin relyef, iqlim, bitki örtüyünün vəziyyətini, ilin əlverişli (yağıntılı) və ya 

əlverişsiz (quraq) olmasını  nəzərə almaqla otarma normalarına ciddi əməl olunmalı, eroziya prosesinin güclü 

getdiyi və yarğanəmələgəlmə təhlükəsinin mövcud olduğu sahələrdə otarma məhdudlaşdırılmalı və ya qadağan 

olunmalıdır; 

4. Yay və  qış otlaq sahələrində ot örtüyünün keyfiyyətini yüksəltmək və botaniki tərkibini qiymətli yem 

bitkiləri hesabına 1 hektarın məhsuldarlığını 5-6 sentnerə çatdırmaq məqsədilə eroziyaya məruz qalmış (663 min 

ha) və meliorasiya tədbirlərinin həyata keçiriləcəyi  şorlaşmış, bataqlaşmış  və su altında qalan (201 min ha) 

ərazinin 744 min hektarında səthi və 234 min hektarında isə əsaslı yaxşılaşdırma tədbirləri aparılmalıdır; 

5. Otlaq və biçənəklərin bioloji məhsuldarlığını yüksəltmək məqsədilə ot örtüyünün botaniki tərkibi, 

torpağın fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla gübrələmə işlərinin aparılması vacibdir. Üzvi gübrələrin 

5 ildən bir (hər hektara orta hesabla 20 ton qurumuş peyin), mineral gübrələrin isə 2-3 ildən bir (hər hektara 

fiziki çəkidə orta hesabla 1-2 sentner ammonium şorası, 2-2,5 sentner superfosfat, 1-15 sentner kalium-xlorid) 

verilməsi məsləhədir; 

6. Otlaqlarda səthi və kökündən yaxşılaşdırma tədbirləri görülməli, səthi yaxşılaşdırma zamanı otlaqların 

hər hektarına 40-60 kq xaşa toxumu, 8-10 kq yonca toxumu, 18-30 kq isə taxıl fəsiləsinə mənsub olan ot növləri 

toxumlarının səpilməsi həyata keçirilməlidir; 

7. Respublikanın regionlarında  əkmə (mədəni) otlaqların yaradılması  və mövcud olanların 

intensivləşdirilməsi və genişləndirilməsi istiqamətində  tədbirlər görülməli, bu zaman müasir texnologiyalara  

üstünlük verilməlidir; 

8. Son illər otlaq və biçənək sahələrində baş vermiş  dəyişiklikləri nəzərə alaraq yem sahələrinin torpaq 

örtüyü, geobotaniki tərkibi, yem vahidi və otarma (optimal) norması göstərilməklə onların iri miqyaslı 

xəritələşdirilməsi həyata keçirilməli, ilk növbədə otlağın məhsuldarlığı, keyfiyyəti və baş hesabı ilə yükü nəzərə 

alınmaqla yem vahidi xəritələri tərtib edilməlidir.        

 

19.3. BİOLOJİ MÜXTƏLİFLİK 

Dünyanın bioloji müxtəlifliyi (BM) və ya canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi ekoloji, genetik, sosial, iqtisadi, 

elmi, tədris, mədəni, rekreasiya və estetik baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. BM biosferin təkamül 

həyatiliyinin təmin olunması sisteminin saxlanması üçün mühüm hesab edilir. BM-in saxlanması və dayanıqlı 

istifadəsi Yer əhalisinin daima artan bir sıra tələbatının (ərzaq, dərman vasitələri və s.) təmin edilməsi üçün 

 

296

xüsusilə vacib sayılır.  

BM ətraf mühitin vəziyyətini və ekosistemin dayanlıqlığını qiymətləndirən ən obyektiv amillərdən biridir. 

BM planetimizdəki bütün həyat formalarının birliyi olub, bununla da onu Günəş sisteminin digər planetlərindən 

fərqləndirir. BM özündə heyvan, bitki və orqanizm növlərini, ekosistemləri, landşaftları  və onlarda gedən 

prosesləri cəmləşdirir. BM-də üç iyerarxik kateqoriya (səviyyə) ayrılır: 1) növ müxtəlifliyi; 2) genetik 

müxtəliflik;                      3) ekosistemin müxtəlifliyi, yəni yaşayış yerinin, biotik qruplaşmaların və biosferdə 

gedən ekoloji proseslərin müxtəlifliyi.  

Növ müxtəlifliyi – konkret ərazidə növlərin sayı və onların fərdlərinin ratslaşma dərəcəsini əks etdirir. Alfa, 

beta və qamma müxtəliflik ayrılır.  

Alfa müxtəliflik – müəyyən biotada (ekosistemdə) növlərin sayı,  beta müxtəliflik – müəyyən vilayətin 

bütün biotalarında növlərin sayı, qamma müxtəliflik alfa və beta müxtəlifliklərini birləşdirən göstəricidir.   

Növmüxtəlifliyinin göstəricisi növlərin sayı ilə onların xüsusi qiyməti (miqdar, biokütlə, məhsuldarlıq) 

arasında olan nisbət və ya növlərin sayının vahid sahəyə nisbəti hesab olunur. Növlər növün arealının bir 

hissəsini tutan yarımnövlərə bölünür. Bir-birinə yaxın növlər cinslərdə, cinslər fəsilələrdə, fəsilələr dəstələrdə 

(heyvanlar üçün) və ya sıralarda (bitkilər üçün), dəstələr və ya sıralar siniflərdə, siniflər isə tiplərdə (şöbələr) 

birləşir.  

Növlərin saxlanmasının başlıca vəzifəsi onların inventarizasiyası (siyahıya alınması), ikinci vəzifəsi isə 

əhəmiyyətinə görə bərpası və saxlanmasıdır.  

Yer üzərində növ müxtəlifliyinin sayı hələ indiyə qədər ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif göstərilir. 

Bitki və xordalı heyvan növlərinin 80-90%-i, digər qalan taksonların isə yarıdan da az növləri təsvir 

olunmuşdur. Müxtəlif müəlliflər tərəfindən növlərin ümumi sayı 3,6 və 112 mln arasında olduğu göstərilir. Bu 

qədər böyük fərqin olması əsasən həşərat növlərinin sayının 2-dən 100 mln arasında qiymətləndirilməsidir.  

BM-ə daha etibarlı qiymət 1500 mütəxəssisin iştirakı ilə 1995-ci ildə YUNEP tərəfindən verilməsidir. Bu 

qiymətə  əsasən növlərin  ən ehtimal sayı 13-15 mln təşkil edir, onun yalnız 1,75 mln növ, yəni 13%-dən azı 

təsvir edilmişdir.  

Genetik müxtəliflik olduqca böyük olub növlər arasında genlərin variasiyaları deməkdir. Genetik 

baxımdan növün dəyəri (əhəmiyyəti) onun digər növlərdən nə  dərəcədə seçilməsi ilə  təyin olunur (əsasən 

taksonomik xüsusiyyətlərinə görə).  

Hər hansı bir növün populyasiyası öz arealı daxilində qalmaqla yanaşı, ona həm də yeni yaşama şəraitində 

rast gəlinir və müxtəlif ekoloji sığınacaqlara yiyələnərək çoxalması üçün müxtəlif yerlərdən istifadə edir. Bu 

zaman ekoloji müxtəliflik baş verir. Belə halda, məsələn, bitkilərdə çiçəkləmə, heyvanlarda isə cütləşmə vaxtı 

uyğun gəlmir. Seçilmə  nəticəsində populyasiyanın genetik tərkibi dəyişir, bir neçə  nəsildən sonra belə 

dəyişkənlik yeni növlərin əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. 

Növlərin müəyyən qədər dar diapazonda fəaliyyət göstərməyə uyğunlaşmasına baxmayaraq növün 

populyasiyası çox vaxt subpopulyasiya və ya ekotiplərə (çox vaxt bir sıra fasiləsiz iqlim, edafik, senotik 

dəyişmələr daxilində bitki və heyvanların ekoloji irqlər və növdəyişkənliyi) bölünür. Ekotiplərin populyasiya 

strukturunun daha müfəssəl (dəqiq) analizinə keçməsi, kiçik lokal populyasiyalar daxilində dəyişiklik ayırmağa 

imkan yaradır. Belə  dəyişkənlik  polimorfizm adlanır. Polimorfizm bir növ daxilində xarici görünüşünə görə 

kəskin fərqlənən və keçid formaları olmayan fərdlərdir. Belə formalar ikidirsə, bu hadisə dimorfizm adlanır. Bir 

və ya müxtəlif populyasiyadan olan fərdlərin xarici görünüşündəki fərdlər də polimorfizmə daxildir. Eyni 

yaşama  şəraitində iki və daha müxtəlif növ formalarının mövcudluğu  genetik polimorfizmdir. Populyasiya 

daxili polimorfizm çox hallarda təbii seçmə ilə saxlanılır.    

- Bioloji müxtəlifliyin  ən yüksək iyerarxik səviyyəsi ekosistem və ya landşaft biomüxtəlifliyi saylıır. 

Dünyanın və kontinentlərin kiçik miqyaslı zonal landşaft tipləri xəritəsi bioloji müxtəlifliyin yüksək iyerarxik 

səviyyəsini  əks etdirir. Aşağıdakı landşaftlar  ən yüksək növ müxtəlifliyi ilə  fərqlənir (azalan cərgə üzrə): 

mülayim qurşağın rütubətli ekvator meşələri, karollov rifləri, quru tropik meşələr, mülayim qurşağın rütubətli 

meşələri, okean adaları, Aralıq dənizi iqlimi landşaftları, meşəsiz landşaftlar (savanna, bozqır). Rütubətli 

ekvator meşələri daha zəngindir: məsələn, İndoneziyada 200 ha meşədə ağac növlərinin sayı Şimali Amerikanın 

bütün tropikdən kənar ərazisində bitən ağac növlərinin sayı qədərdir. Karollov rifləri də yüksək növmüxtəlifliyi 

ilə seçilir.  

1996-cı ildə Bonn Universitetində (Almaniya) «Qlobal biomüxtəliflik» xəritəsi  tərtib olunmuşdur. Bu 

xəritəyə  əsasən fitomüxtəliflik ekosferdə fundamental rol oynayıb quru ekosistemlərinin bioloji müxtəlifliyini 

müəyyənləşdirir. Dünyada ali bitkilərin ümumi sayı 400 min olub bioməhsuldarlıq və biomüxtəliflik baxımından 

dominantlıq edir. Onlardan 20 min növü konsument və redusent orqanizmlər olub üzvi maddələrin sərf edilməsini 

 

297

və parçalanmasını  təmin edir. Orta hesabla bir borulu bitki növü təxminən 66 heyvan, göbələk və bakteriya 

növünün həyatını təmin edir.  

«Qlobal biomüxtəliflik» xəritəsi BM-in 2 əsas qlobal qanunauyğunluğunu əks etdirir: