QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Səsin yüksəkliyi
- Səsin səviyyəsi, dBA Uzun müddət akustik təsirə orqanizmin reaksiyası 1 2
- Səsin əsəb sisteminə təsiri.
- Səsdən mühafizənin əsas istiqamətləri
- Vibrasiyanın sağlamlığa təsiri
- 22.2. Mühitin elektromaqnit çirklənməsi və onun insan sağlamlığına təsiri
|
XXI FƏSİL BİOSFERƏ XÜSUSİ TƏSİR NÖVLƏRİ 21.1. Ətraf mühitin akustik (səs) çirklənməsi və sağlamlığa təsiri Səs tezliyi 20 hs-lə 20000 hs arasında olan və ixtiyari elastik mühitdə yayılan mexaniki dalğadır. Tezliyi 20 hs-dən aşağı olan səs infrasəs, 20000 hs-dən yuxarı olan səs ultrasəs, 10 9 -10 13 hs olan səs hipersəs adlanır. Hipersəsin yuxarı sərhədi atom və molekulların ölçüləri ilə təyin edilir: qazlarda 10 9 hs-dən, bərk cisimlərdə isə 10 13 hs-dən yuxarı olmur. Səsin əsas xarakteristikası onun spektridir. Spektrdə əsas tezlik səsin ucalığını, harmonik toplananlar çoxluğu səsin tembrini təyin edir. Səsin intensivliyi onun təzyiqinin amplitudasından, mühitin xassəsindən, dalğanın formasından asılıdır. Səsin sürəti mühitin sıxlığından və onun elastikliyindən asılıdır; quru havada 0 0 C temperaturda 330 m/san, şirin suda 17 0 C temperaturda 1430 m/san-dir. Əksər metallarda uzununa dalğanın sürəti 4000-7000 m/san, eninə dalğanın sürəti 2000-3500 m/san-dir. Müasir ekologiyanın qlobal problemləri (istilik – parnik effekti, ozon qatının dağılması, suyun və atmosfe- rin çirklənməsi, radioaktiv tullantılar və s.) arasında akustik (səs) çirklənməsi ən həyəcanlı problemlərdən
Əlverişsiz akustik təsiri planetimizdə bu və ya digər dərəcədə hər iki adamdan biri hiss edir. Sənayeyə yeni in- tensiv texnologiyanın geniş tətbiqi, avadanlıqların gücü və sürəti, bir sıra yer, hava və su nəqliyyatından geniş istifadə olunması, müxtəlif elektrikləşdirilmiş məişət avadanlıqlarının hər yerdə tətbiqi insanın işdə, məişətdə, istirahət yerlərində, hərəkət etdikdə və s.-də insan bir çox zərərli səslərin təsirinə məruz qalır. Səsin akustik tərəddüdünün (titrəyişinin) intensivliyi, loqarifmik şkala üzrə destiballarla (dBA) ölçülür. O (sıfır) dBA-ı küləksiz havada qışda meşə yaradır. 1 dBA-lı səs çox yaxşı eşitmə qabiliyyətinə malik olan adam tərəifndən çətinliklə eşidilir. İnsanın normal tənəffüsündən yaranan səs 10dBA ilə qiymətləndirilir. Səsin belə səviyyəsi normal eşitmə qabiliyyəti olan adamların hamısı tərəfindən eşidilir. Pıçıltı 20 dBA səs yaradır. 25-30 dBA intensivlikli səsdə istirahət və yuxu mükəmməl sayılır. Müəssisə və idarələrdə səs 40-60 dBA-ya qədər yüksəlir. Bəzi səsli müəssisələrdə adamlar 70 dBA səsdə işləyir. Həddindən yüksək səs zərərlidir. Ağrı həddi adətən 120-130 dBA arasında olur, bundan sonra bilavasitə eşitmə aparatı zədələnə bilər. Səhiyyə normalarına uyğun olaraq binalar arasında gündüz saatlarında səsin səviyyəsi 55 dBA-nı, gecə (saat 23-dən səhər 7-yə kimi) – 45; mənzillərdə uyğun olaraq 40 və 30 dBA-nı keçməməlidir. Səsin yüksəkliyi səs titrəyişi tezliyi ilə təyin olunur və herslərlə (Hs), yəni saniyədə dövrülüyün sayı ilə ölçülür. İnsanın səsi eşitmə diapazonunda (16-dan 20 min Hs) ona ən əlverişsiz təsir spektrdə yüksək tezlikli (800 Hs-dən yuxarı) səs hesab olunur; ultrasəs (tezliyin tərəddüdü 20 kHs-dən yuxarı) və infrasəsi (tezliyin tərəddüdü 1-dən 16Hs-ə qədər) insanın qulaqları qəbul etmir, lakin onlar da pis təsir göstərə bilər. İsveçrə tədqiqatçılarının məlumatına görə «səs çirklənməsi» hazırda bütün şəhərlərə xasdır və burada insanların ömrünü 10-12 il qısaldır. Təcrübələr göstərir ki, yüksək səs bitkinin inkişafına da əlverişsiz təsir göstərir. Müxtəlif mənbələrdəki səsin səviyyəsi və orqanizmin akustik təsirə qarşı reaksiyası 21.1 cədvəldə verilir. Cədvəl 21.1 Müxtəlif intensivli akustik təsirə qarşı orqanizmin reaksiyası Akustik təsir mənbəyi Səsin səviyyəsi, dBA Uzun müddət akustik təsirə orqanizmin reaksiyası
3 Yarpaqların, ləpənin səsi 20 Sakitləşdirir Mənzildə, sinifdə orta güclü səs 40
Gigiyenik norma Magistralda yerləşən binanın daxilində 60
Qıcıqlanma hissi, yorğun- luq, baş ağrısı verir 346
1 2 3 Televizor 70 Qatar (metroda və dəmir yolun- da) 80
Çığıran adam 80
Motosiklet 90
Dizel yük maşını 90
300 m yüksəklikdə uçan reaktiv təyyarə
95 Eşitmə tədricən zəifləyir, əsəb-psixi xəstəliyi stresi (əzginlik, həyəcan, təcavüzkarlıq), mədə yarası, hipertoniya Toxuculuq fabrikində səs 110 Pleyerin səsi 114 Alkoqola bənzər səs sərxoşluğu, yuxu və psixi sağlamlığı pozur, karlığa səbəb olur Toxucu dəzgahı 120 Kömürsındıran çəkic 120 Reaktiv mühərrik (25 m məsafədə uçan zaman) 140-150
Diskotekada səs 175
Simfonik orkestr 115
Nəqliyyat vasitələrinin səsinin intensivliyinin (dBA) aşağıdakı kimi olması aşkar edilmişdir: minik avtomobili –
5-80 yük avtomobili – 0-90
motosiklet –
0-95 mühərrikli qayıq - 0-95 metro qatarı -
-95 adi qatarlar -
5-100 təyyarə uçan zaman -
10-130
iri reaktiv təyyarə - 55-160
Böyük nəqliyyat axınının səs cəmi yüksək səviyyəyə (90-95 dBA) çatır və magistralda sutka boyu davam edir. Nəqliyyat səs-küyündən ən çox şəhər, həmçinin iri avtomagistralın dəmir yolları və stansiyaların, dəniz və çay limanları, aeroportların yaxınlığında yerləşən yaşayış məntəqələrinin əhalisi əziyyət çəkir. Son 100 ildə Al- maniyada gündəlik səsin səviyyəsi 7 dəfə artmışdır. Sankt-Peterburq, Moskva, Nijniy-Novqorod, Yekaterinburq və digər iri şəhərlərdə səsin ekvivalent səviyyəsi orta hesabla 73-83 dBA, maksimum – 90-95 dBA təşkil edir, yaşayış binaları yaxınlığında səsin səviyyəsi 65-80 dBA-ya çatır, bu isə yol verilən səviyyədən (YVS) xeyli yüksəkdir. Moskvada 1992-ci ildə 2000-ci il daxil olmaqla avtonəqliyyatın sayı üç dəfədən artıq çoxalmışdır, bununla əlaqədar əhaliyə səs-küy yükü də yüksəlmişdir. Romada avtomobil nəqliyyatından akustik çirklənmənin payına 75%, dəmir yoluna – 8%, avianəqliyyat və tikintiyə 12%, sənaye obyektlərinə 5% düşür. Meqapolislərdə səs (səsin ekvivalent səviyyəsi) 65-80 dBA arasında dəyişir. Pekin
Mexiko, Madrid, Paris
70 Honkonq, Nyu-York, Moskva
75
Roma, Berlin
80 San-Paulu 95 İri şəhərlərin əhalisi (60%-dən çoxu) akustik çirklənmə şəraitində yaşayır, çirklənmə parametri yol verilən həddi keçir. Səsin səviyyəsi orta hesabla 3 dBA miqdarında artır. Mütəxəssislərin fikrinə görə, birləşmiş Avro- pada 130 mln-dan artıq adam, səviyyəsi 65 dBA-dan yüksək intensivlikli səsin təsirinə məruz qalır, 400 mln-dan artıq adama isə səviyyəsi 55 dBA-nı keçən səs (yəni normativdən artıq) təsir göstərir. Yeniyetmələr üçün pleyerlər və diskotekalar xüsusilə təhlükə yaradır. Skandinaviya alimləri belə nəticəyə gəlmişlər ki, hər beşinci yeniyetmə ağır eşidir, lakin çox vaxt bunun səbəbini anlamır. Səbəbi isə pleyerlərdən sui istifadə və diskotekalardakı səs-küydür. Diskotekalarda səsin adi səviyyəsi 80-100 dBA 347
arasında tərəddüd edir, pleyerin səsinin gücü 100-114 dBA-ya çatır. Elə kömürsındıran çəkic də, belə qulaqbatırıcı səslə işləyir, lakin belə vəziyyətdə səsdən qorunma tədbiri nəzərdə tutulur. Fransız mütəxəssislərinə görə, pleyer əsrində eşitmənin pozulması gənclərdə müşahidə olunur və pleyerdən sonra bu adamlar eşitmə aparatına keçməlidir. Bakının şadlıq evlərində musiqi səsinin səviyyəsi demək olar ki, diskotekalardakı səsin səviyyəsinə yaxındır. Burada eşitmənin pisləşməsinin ilk simptomunu «toy» effekti adlandırmaq olar. Çoxsaylı insanların toy məclisində gur səsin təsirindən yanında əyləşən ayrı-ayrı məclis iştirakçılarının danışıq səsini və nitqini qarışıq salırsan, bilmirsən kim nədən söhbət edir, nə üçün gülür, pis vəziyyətdə qalırsan. Toydan çıxanda elə bil başın şişir, süstləşirsən, o gecəni yata bilmirsən, səhər isə iştahan olmur, əzgin halda durub evdən çıxmağa çalışırsan. Sonralar isə çoxsaylı görüşlərdən kənarlaşmağa çalışırsan, bu isə insanı sosial təcrid olunmağa, təklənməyə aparır. Musiqinin səsi ucaldıqca orqanizmdə çoxlu miqdarda stres hormonları, məsələn adrenalin yaranır. Bu za- man qan damarları daralır, bağırsağın fəaliyyəti ləngiyir. Sonralar isə bütün bunlar ürəyin və qan dövranının fəaliyyətini də pozur. Bu həddindən artıq yüklənmə infarkta səbəb ola bilər. 21.1.1. Səs və vibrasiyanın ətraf mühitə və insana təsiri Səsin insana və onun orqanizminə təsiri və ona qarşı tədbirlər son onilliklərdə bütün dünyada ən aktual problemlərdən biri sayılır. Qeyd edildiyi kimi, səs insana istehsalatda (sənaye müəssisələri və bəzi səsli obyektlər), küçədə və evdə təsir göstərir. Yaşayış evində buna çox vaxt zəngin radiotexnika, divarların konstruksiyası və s. səbəb olur. Sənayenin intensiv artması səs və onun insanlara təsiri haqqında elmin inkişafına səbəb oldu. 1868-ci ildə alman fiziki H.Helmhols (1821-1894) ilk dəfə eşitmə və görmənin fiziologiyasını əsaslandırdı. Həmin vaxtdan etibarən sağlamlığa ziyanlı istehsalatda (dəmirçi, pərçimçi, qazançı) insanlarda ağır eşitmə ilə bağlı müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqatlar aparılmışdır. Səs, ümumi bioloji qıcıqlandırıcı olub insan orqanizminin bütün orqanlarına və sisteminə təsir göstərərək müxtəlif fizioloji dəyişkənliklər əmələ gətirir. Bu təsir həm spesifik xarakter (eşitmənin dəyişməsi) daşıyır, həm də qeyri spesifik hadisələr (qan təzyiqinin yüksəlməsi, diqqətin və yaddaşın zəifləməsi, gözlərin yorğunluğu), psixi-fizioloji göstəricilərin (qıcıqlanmanın artması, yuxunun pozulması, həmçinin məktəbə hazırlığın aşağı düşməsi) pozulması şəklində özünü göstərə bilər. Ətraf mühitin səs çirklənməsi şəraitində yaşayan uşaqlarda çox vaxt məktəbə hazırlaşma problemi yaranır. Bu uşaqlarda psixi pozuntuların artma sürəti 1dBA səviyyədə səsə 0,5% olduğu aşkar edilmişdir. Səsin təsir effekti genetik və orqanizmin əldə etdiyi xüsusiyyətlərdən asılıdır. Bəzi adamlar səsə qarşı xüsusi hissiyata malikdir.
348
Şəkil 21.1. Müxtəlif mənbələrdən səs
• Səsin ürək-damar sisteminə təsiri. Səs ürək-damar sistemi stresinin potensial faktoru sayılır. Avia- siya və nəqliyyat səsi həm gündüz, həs də gecə vaxtları bütün dünyada qəbul edildiyi kimi, qan təzyiqinə təsir göstərir. Böyük Britaniyada nəqliyyat səsinin təsiri qiymətləndirildikdə ürəyin işemiya xəstəliyi 66-77 dBA səviyyədə 1,1 təşkil edildiyi aşkar olunmuşdur. Alman alimlərinin «hadisə-nəzarət» metodu ilə apardığı tədqiqatlar göstərdi ki, 60-80 dBA səviyyəsində səs infarkt-miokardanın əmələ gəlməsi riskini yaradır. Magi- stral nəqliyyatının və aeroportun yüksək səviyyədə səsinin təsiri nəticəsində uşaqlarda sistoloji və diostoloji qan 349
təzyiqinin yüksəlməsi müəyyən edilmişdir. Bir sıra mənbələrdən yaranan səsin gündəlik təsiri fizioloji sistemlər bərpa olunduğu istirahət dövründə əhalinin sağlamlığına pis təsir göstərə bilər. Fasiləsiz yüksək səs qan təzyiqinin qalxmasına, ürək döyüntüsünün qısalmasına, qan damarlarının daralmasına, qanın əzələlərə, beyinə və digər orqanlara verilməsinin güclənməsinə səbəb olur. Səsin təsiri nəticəsində beyin maddələrində adrenalinin və noradrenalinin ayrılması arta bilər. Məlum olduğu kimi, adrena- lin ürəyin fəaliyyətinə təsir göstərir, sərbəst turşu və qanın ayrılmasına şərait yaradır. İnsanda belə effektin yaranması üçün onun qısa müddət ərzində 60-70 dBA səviyyəsində səsə məruz qalması kifayət edir. • Səsin əsəb sisteminə təsiri. Assosiativ reaksiyaların tədqiqatlarının nəticələri göstərdi ki, əlverişsiz akus- tik şəraitdə yaşayan şəxslərdə mərkəzi əsəb sisteminin funksional vəziyyətinin dəyişməsinin ilkin əlamətləri görünür. Təyyarə tərəfindən yaranan nisbətən az intensivlikli səs (50-60 dBA) yalnız elektrokortikal reflekslərin şərti qıcıqlandırıcısı deyil, həm də orqanizmə digər təsirlərin siqnalı ola bilər. Bundan başqa, uçan təyyarələrin saatlıq təsiri və daim davam edən səs 70 dBA səviyyədən yüksək işləyən aviasiya mühərriklərinin səs-küyü mərkəzi əsəb sisteminin funksional vəziyyətində davamlı oyanma yaranmasına səbəb olur. Beyin qabığına daxil olan səs zamanı qıcıqlanma orada gedən əsəb proseslərini dəyişdirir. Əgər səs çox güclü olarsa və ya uzun müddət təsir göstərərsə, beyin qabığının hüceyrələrində həddindən artıq həyəcan başlayır. Bu zaman əsəb hüceyrələrinin iş fəaliyyətinin hüdudu pozulur və bu hüceyrələrin qıcıqlandırmaya ca- vab reaksiyasının xarakteri dəyişir. Bir sıra kliniki müşahidələr göstərir ki, səs qıcıqlandırıcıları kənar edildikdə hipertoniya xəstələrində arteri- al qan təzyiqi normaya düşür. Zehni əməklə məşğul olan adamlarda məişət səslərinin təsirindən qan təzyiqi yüksəlir. Bir sıra hallarda stenokardiya tutmasının məişətdə qəflətən səs qıcıqlanması arasında əlaqə aşkar edilmişdir. Hətta ana bətnində olan körpə də səsin zərərli təsirindən mühafizə oluna bilmir. Nəzarət olunmayan səs insanın dərk etmə fəaliyyətinə böyük ziyan vura bilər, onun həyəcanını artırar, vəzifəsini yerinə yetirərkən strategiyasını dəyişə bilər, ona diqqəti azalar. • Səsin yuxuya təsiri. Yuxu prosesində insan orqanizminin bütün sistemi bərpa olunur. Səsin daim təsiri zamanı belə funksiyalar, yəni beynin aktivlik funksiyası və yuxu zamanı ürək-damar sistemi üçün dinclik dövrünün təmin olunması pozulur. Yuxunun keyfiyyətinin aşağı düşməsi gündüz vaxtı insanın fəaliyyətinə pis təsir göstərə bilər. Məişət səsi yuxunu xeyli pozur. Fasiləli və qəflətən olan səslər, xüsusən axşam və gecə saatlarında hələ təzə yuxuya getmiş adamlara səs olduqca pis təsir göstərir. Bu, təzə yuxuya gedən adamın «hipnoz» fazası vəziyyətində olması ilə izah edilir. Yuxu vaxtı qəflətən olan səs (yük maşınının gurultusu, radionun ucadan səsi) çox vaxt, xüsusən, uşaq və xəstələrdə qorxu yaradır. Səs yuxunun davamiyyətini və dərinliyini azaldır. Səsin xronoloji konfiqurasiyası, müxtəlif intensivlikli səslərin əvəzlənməsinin mühüm rol oynadığı aşkar edilmişdir. Belə ki, nəqliyyatın qeyri-bərabər hərəkəti inten- siv və eyni qaydada hərəkətindən yuxunu daha çox pozur. Müxtəlif adamlar yuxu vaxtı səsə eyni cür reaksiya vermir. Səs təsirinə reaksiya insanın yaşı, cinsi və sağlamlığından asılıdır. Belə ki, 70 yaşlı adamların eyni intensivlikdə olan səsdən 72%-i, 7-8 yaşlı uşaqların isə cəmi 1%-i oyanır. Uşaqların oyanması üçün intensiv səsin hüdudu 50 dBA, yaşlılar üçün 30 dBA hesab olunur, ahıl yaşlılar səsin daha aşağı intensivliyində oyanır. Səs yuxunun müxtəlif mərhələlərinə təsir göstərir. Belə ki, yuxunun yuxugörmə ilə müşayiət olunan para- doksal mərhələsi, ümumi yuxu dövrünün 20%-dən az olmur; yuxunun bu mərhələsinin qısalması əsəb sistemi- nin və zehni fəaliyyətin ciddi pozulmasına səbəb olur. Dərin yuxu mərhələsinin qısalması hormonal pozuntula- ra, depressiyaya və digər psixi pozuntulara səbəb olur. 50 dBA intensivlikli səsin təsirindən yuxuya getmə müddəti bir saat və daha çox uzanır, yuxu çox səthi (ötəri) olur, oyandıqdan sonra isə adam özünü yorğun hiss edir, başı ağrıyır, çox vaxt isə ürəyi döyünür. Əmək günündən sonra normal istirahət olmadıqda, işdən sonra olan yorğunluq aradan götürülmür, tədricən xroniki süstlüyə keçir və bir sıra xəstəliklərin (əsəb sisteminin pozulması, hipertoniya xəstəliyi) əmələ gəlməsinə səbəb olur. • Səsdən mühafizənin əsas istiqamətləri. Ətraf mühitin akustika çirklənməsini aşağı salmaq məqsədilə aşağıdakılardan istifadə edilir: •
350
•
Səs mənbəyi şüalanmasının istiqamətinin dəyişdirilməsi; •
Mənbəyindən başlayaraq mühafizə olunduğu yerə qədər səsin yayıldığı yolda intensivliyinin azaldılması; •
Səs aqreqatlarında, nəqliyyatda səsdən mühafizə olunması üçün kompleks tədbirlərin görülməsi; •
Yaşayış tikintilərində arxitektur-planlaşdırma işləri; •
Təşkilati tədbirlər; •
Qəbul edilən səsin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması; •
Yeni akustik texnologiyanın tətbiqi; Göstərilən tədbirlərin «Mühəndis ekologiyası və ekoloji menedcet» (M. «Loqos», 2004) kitabında ətraflı izahı verilir.
cisimlərin mexaniki rəqsidir. Vibrasiyanın orqanizmə təsiri müxtəlif olur: bütün orqanizmə təsir göstərirsə, ümumi vibrasiya, orqanizmin bir hissəsinə təsir göstərirsə, yerli və ya lokal vibrasiya adlanır. Qatarda, təyyarədə gedərkən, qopartma çəkiclə və s. mexanizmlərlə işləyərkən, həmçinin kosmik uçuşlarda start və yerəenmə zamanı əmələ gəlir. Vibrasiyanın bioloji təsiri onun tezliyindən asılıdır; tezliyi 15 Hs-dək olan rəqslər vestibulyar aparata təsir edir. Tezliyi 25 Hs-dək rəqslər ayrı-ayrı təkanlar şəklində olub, sümüklərdə və oynaqlarda dəyişikliklər əmələ gətirir; 50 Hs-dən 250 Hs-dək olan rəqslər isə sinir sisteminə təsir edir, damarların spazmasına, ürək fəaliyyətinin dəyişməsinə, yorğunluğa, ayrı-ayrı orqanlarda ağrılara, vibrasiya xəstəliyinə səbəb olur. Daha yüksək ultrasəs tezliklərdə mexaniki enerji istilik enerjisinə çevrilir.
insan sağlamlığına təsiri Ekoloji problemlərin təhlili zamanı elektrik və maqnit sahələrinin bütün növlərini mənşəyinə görə aşağıdakı qruplara ayırmaq olar: •
Keçmiş mənbələrdən törəyən elektromaqnit sahələri (Günəş, ulduzlar və s.); •
Yerin sabit elektrostatik maqnit sahəsi; •
Yerin atmosferi və ionosferində baş verən bəzi proseslər zamanı əmələ gələn elektromaqnit sahələri (şimşək, qütb şəfəqi və s.); •
•
Antropogen mənşəli elektromaqnit şüalanması. İnsan fəaliyyəti ilə törənən elektromaqnit sahələri yalnız son 10 ildə Yerin təbii fonu ilə müqayisədə min dəfədən də çox artmış və bu sahələrin diapazonu da kəskin genişlənmişdir. Odur ki, insanın elektromaqnit sahəsi (EMS) ilə qarşılıqlı təsiri problemi son vaxtlar olduqca aktual olub, radioəlaqə və radiolokasiyanın intensiv inkişafı, texnoloji əməliyyatları həyata keçirmək üçün elektromaqnit enerjisindən istifadə sferinin genişlənməsi, məişət elektrik və radioelektron qurğularının kütləvi yayılması ilə bağlıdır. Son onilliklərdə ətraf mühitin yeni faktoru – antropoen mənşəli elektromaqnit sahələri – elektrosmoq formalaşmışdır. Mühitin elektromaqnit çirklənməsi dünya miqyasında vacib məsələ olduğundan, ÜST bu problemi bəşəriyyət üçün ən aktual problemlər sırasına daxil etmişdir. Bəzi mütəxəssislər isə EMS-ni bütün canlılar üçün fəlakətli nəticələrə səbəb olan güclü təsir göstərən ekoloji faktorlar sırasına daxil edir. EMS-lərinin gərginliyi xüsusən, elektrik ötürücü xətlərin (EÖX), radio və telestansiyaların, radiolokasiya və radiorabitə (o cümlədən mobil və peyk) vasitələrinin, müxtəlif energetik və enerji sərfi qurğularının, şəhər elektrik nəqliyyatının yaxınlığında kəskin yüksəlmişdir. Son illər şəhərlərdə bütün tezlikli dipazonlu (10QQs-yə qədər) EMS-nin müxtəlif mənbələrinin sayı artmışdır. Bura radiotelefonlar (Mobil əlaqə sistemləri), DAM-lərin radarları, kiçik dalğalı sobalar, kompüterlər və b. daxildir. EMS-nin bioloji təsiri sahəsində aparılan tədqiqatlar insan orqanizminin ən həssas sistemləri – əsəb (sinir), immunitet və endokrin olmasını təyin etməyə imkan yaratdı. Elektromaqnit çirklənmənin insana təsiri üzrə qeydə alınan nəticələr arasında orqanizmin əsas funksiyalarının, o cümlədən, ürək-damar və həzm sistemlərinin zədələnməsi, psixi pozuntuların inkişafı və b. göstərmək olar. EMS-in hətta nisbətən zəif səviyyədə təsiri xərçəng xəstəlikləri, davranışın dəyişməsi, huşun itirilməsi, bronxit, astma, aritmiya, miqren, xroniki yorğunluq və bir çox digər neqativ vəziyyətin inkişafına səbəb ola bilər.
Bəzi məlumatlara görə, böyük şəhərlərdə infarkt miokard hadisələrinin baş verməsinin çox hissəsi, 351
sıçrayışla güclü aşağı tezlikli texnogen EMS-lər ilə bağlıdır. EMS-nin təsiri, xüsusən ana bətnindəki körpə, uşaqlar və allergiya xəstəliklərinə məruz qalan şəxslər üçün təhlükəli sayılır, çünki onlar EMS-nin intensivliyi şəhərdən kənardakı səviyyəni 1000 dəfə keçir. Moskvada yalnız son illər elektromaqnit çirklənməsi 20-30 dəfə artmışdır. Rusiyanın iri sənaye mərkəzlərində EMS-nin gərginliyi son bir neçə onillikdə 1000 dəfə artmışdır (Xotunsev, 2002).
1150 300 750 250
500 150 330 75
220 25 110 20
35 15 20-yə qədər 10
Faktlar təsdiq edir ki, iri sənaye şəhərinin aşağı tezlikli elektromaqnit sahəsinin adi səviyyəsi təbii «maqnit qasırğası»na uyğun gəlir. EÖX yaxınlığında yaşamaq təhlükəlidir. Yaşayış yerini kəsib keçən yüksək gərginlikli xətt yolu boyu sanitar qoruyucu zonanın sərhədi 21.2 saylı cədvəldə verildiyi kimi göstərilir. Qoruyucu-sanitar zonası hüdudunda yaşayış binası, dayanacaq və nəqliyyat dayanacağı yerləşdirmək, istirahət yeri, idman və oyun meydançaları düzəltmək qadağan olunur. Hələ məktəb fizikası fənnindən bilirik ki, dəyişən cərəyan axan naqil ətrafında elektromaqnit sahəsi yaradır. 50 Qs-lik maqnit sahəsinin komponenti, xüsusən hər bir maneə, o cümlədən bədənimizdən yaxşı keçir. Tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, 03-6 kmTl indikasiyalı aşağı tezlikli maqnit sahəsi şəraitində daima olduqda adamlarda asteniya (gücsüzlük), melanxoliya (qəmginlik), depressiya və qıcıqlanma müşahidə edilir. Dəyişən maqnit sahəsinin insan sağlamlığına təsir nəticələri kəskin hal olduğundan, 1970-ci illərin sonlarında onlarla ölkələrdə bu istiqamətdə geniş miqyasda epidemioloji tədqiqatlara başlandı. 1992-ci ildə İsveçdə sənaye tezlikli yüksək qiymətli maqnit sahəsi şəraitində yaşayan 500 min adamın sağlamlığı üzərində aparılan müşahidələr yekunlaşdı. Tədqiqatlar göstərdi ki, yaşyış yerində maqnit sahəsinin induksiyası 03 mk Tl-i keçərsə, xərçəng xəstəlikləri və leykozlara iki dəfə tez rast gəlinir. ABŞ və İsveçdə insanlar olan yerdə maqnit sahəsi induksiyanın səviyyəsi 02 mk Tl olarsa, neqativ nəticə müşahidə olunmaz. Hazırda onlarla ölkədə maqnit sahəsinin 50 Qs miqdarı təhlükəsiz sayılır. Odur ki, şəhər tikintilərində, mənzil layihələşdirildikdə və məişət texnikası hazırlayarkən, bu rəqəmə əməl etmək vacibdir. Bizim mənzillərdə təhlükəli maqnit sahələri aşağıdakı güclü cərəyanlı cihazlardır: qril, ütü, soyuducu, televizor, kompüter, giriş yolundakı və ya liftdəki ümumi yüksək enerjili kabel. «Palma» yemək hazırlayan mikrodalğalı elektrik sobası da təhlükəli cihazlar siyahısına aid edilmişdir. Ev qadını sobanın yanında saatlarla dayanır, sobadan 30 sm aralıda maqnit sahəsinin miqdarı 04-4 mk Tl təşkil edir. Mikrodalğalı sabadakı hətta 1 m aralıda maqnit sahəsi 0,5 mk Tl-dən aşağı olmur. Maqnit sahəsinin yüksək miqdarı qabyuyan maşın və paltarı yuyub-qurudan maşının yanında da qeydə alınır. Videooyunlar, elektrik odeyalları və digər elektrik qızdırıcılarından müntəzəm istifadə edən uşaqların leykoz xəstəliklərinə tutulma riskinin yüksək olması haqqında 1991-ci ildə ABŞ-da məlumatlar dərc olunmuşdur. Elektrik qatarlarında (elektriçka, metro, tramvay, trolleybus) EMS-nin səviyyəsi təbii fonu yüz min dəfə keçir, maqnit sahəsinin gərginliyi isə 10 mTl-ə çata bilər və təhlükəsiz səviyyəni 5000 dəfə keçə bilər. Belə EMS-nin təsiri ürək-damar xəstəliklərindən əziyyət çəkən adamlarda patoloji proseslərə səbəb olar və infarkta gətirib çıxara bilər. 352
Güclü elektromaqnit şüalanmasının biri də cib radiotelefon Mobil rabitəsi sayılır. Məişət şunursuz telefonlar təhlükə yaratmır. 900 MQs diapazonunda, 1 Vt şüalanma gücü ilə işləyən radiotelefonlar insanın gicgahının kəllə hissəsi sahəsində yol verilən miqdardan (10 mk Vt/sm2) 10-100 dəfə artıq axın gücü sıxlığı yaratmağa monal xəstəliklərə, təzyiqin yüksəlməsinə ürək-damar effektinə və davranışın dəyişməsinə gətirib çıxarır. Bir ay ərzində, həftədə 6 gün, gündə iki saat standart mobil telefondan istifadə edən 20 nəfər könüllü üzərində eksperiment aparılmışdır. Bunun nəticəsində həmin şəxslərdə qalxanvari vəzin işinə məsul olan hormonların davamlılığının aşağı düşməsi müşahidə olunmuşdur. Bu zaman oksigendən istifadə azalmış, mübadilə proseslərinin sürəti aşağı düşmüşdür. Bunun xarici əlamətləri – saçın tökülməsi, quru sarı çalarlıqlı şişkin dəri, xırıltılı səs olmuşdur. 450-900 MQs daşıyıcı tezlikli mobil telefonlarından istifadə zamanı beyində şüalanma qeyri-bərabər udulur. Gücü 2 Vt və işçi tezliyi 900 MQs olan telefonlardan istifadə zamanı baş beynində gərginlik sahəsi 20-dən 30 V/m, güc sıxlığı isə 120-dən 230 mkVt/sm 2 təşkil edir (Rusiyada və ABŞ-da mobil telefonların istifadəçiləri üçün normativ 100 mk Vt/sm 2 -dir). Sotovıy (mobil) telefonun şüa saçması mürəkkəb spektrli, aşağı tezlikli (2 Qs-yə qədər) olub, mənbəyi qida batareyasıdır. Bəzi modellərdə bu aşağı tezlikli 6 mk Tl-ə qədər maqnit sahəsi yaradır, yəni təhlükəsiz səviyyəni 30 dəfə keçir. Müəyyən modulyasiya rejimində EMS allergiyaya meyilli şəxsləp olduqca yüksək həssaslığa malikdirlər. Onlar üçün 1-4 mk Vt/sm 2 -ın təsiri də təhlükəli sayılır, odur ki, belə şəxslərin mobil telefonlardan istifadə etmələri nəzərə alınmalıdır. Hazırda Azərbaycanda hər 4 adamdan birinin mobil telefonu vardır (4200000 ədəd). 1996-cı ildə Moskvada elektromaqnit təhlükəsizliyi Mərkəzində aparılan ölçü işləri göstərdi ki, antennadan 5 sm məsafədə axın gücünün sıxlığının səviyyəsi 0,2-0,7 Vt/sm 2 , orta hesabla 0,5 Vt/sm 2 təşkil etmişdir. Bu 10 mk Vt/sm 2 hüdud
səviyyəsini 50 dəfə və 100 nkVt mobil telefonu istifadəçisinin yol verilən şüalanma səviyyəsini 5 min dəfə keçir.
1996-cı ilin dekabrında Moskvada dövlət sanitar-epidemioloji nəzarət Mərkəzinin, mobil telefonlarını sınaqdan keçirməsi göstərdi ki, müxtəlif modelli mobil telefonlarının antennasından axın gücünün sıxlığı 0,01- dən 0,08 Vt/sm 2 təşkil edir, bu yol verilən səviyyədən 100-800 dəfə artıqdır. YES Çenelec 50166 standartına uyğun olaraq, əhali üçün EMS-nin udulma gücü dozasının hüdud miqdarı 0,08 Vt/kq-a bərabərdir. Şüalanma gücü 1 Vt olan mobil telefonların yaratdığı orta xüsusi udulma gücü ASM sistemi üçün 3,09 Vt/kq, Dest – 1800 sistemi üçün isə 4,6 Vt/kq təşkil edir, yəni standartın tələbatından bir neçə on dəfə artıqdır. İnsanda davranışın dəyişməsi xüsusi udulma gücü 2,5-5 Vt/kq olduqda hormonal dəyişiklik 3-4 Vt/kq, ürək-damar effekti isə 0,3-3 Vt/kq olduqda başlayır. EMS-nin sakinlər üçün təhlükəli səviyyəsi, hətta mobil te- lefonu olmayan şəxslər üçün adətən evlərin çardaqlarında qurulan mobil rabitənin bazası (mənbəyi) yarada bilər. 1996-cı ildə Moskvada belə baza stansiyaları 100-dən artıq olmuşdur. Kompüterlər geniş spektrdə elektromaqnit şüalanması yaradır: rentgen, ultrabənövşəyi, yüksəktezlikli (10- 300 MQs), aşağıtezlikli (5 Qs-300 kQs) və elektrostatik sahə. İstifadəçi üçün başlıca təhlükə monitorun diapazonunda 20 Qs-300 MQs tezlikli elektromaqnit şüalanması və ekrandakı statik elektrik yükü sayılır. Elektromaqnit şüalanması bütün istiqamətlərdə yayılır və yalnız istifadəçiyə deyil, həm də ətrafdakılara (monitordan 5 m aralıda olan) təsir göstərir. Yaxşı konstruksiyalı kompüter süzgəci (əgər yerlə əlaqələndirilirsə) elektrostatik sahəni xeyli azalda bilər. Personal kompüterlərinin işi havanın aeroion tərkibini pisləşdirir (yüngül aeroionlar azalır, ağır aeroionların sayı çoxalır). İşin başlanğıcından 2 saat sonra əmələ gələn baş ağrısı çox vaxt yüngül aerozolun çatışmazlığı ilə bağlıdır. Yoxlama aparılan kompüter otaqlarının 95%-dən çoxunda yüngül aeroionların çatışmazlığı müşahidə olunmuşdur. Kompüterdən istifadə zamanı insan aktiv seyirçi yükünə malik olur: o, displeydə şəklə baxır, konkret məlumatlar alır, simvolları, qrafikləri, tekstləri oxuyur və yerinə yetirdiyi iş üzrə qərar qəbul etmək üçün daima məşğuldur. Kompüter arxasında əyləşən şəxsin gözləri iş günü ərzində 15-20 min dəfə fokus axtarmalıdır. Ekranın parıltı titrəyişi, simvolun görünüşünün yaxşı olmaması, işıq ləkələrinin və təhriflərin olması, aydınlıqlı (parlaqlıqlı) kontrastlığın optimal qarşılıqlı nisbətindəki problemlər istifadəçinin gözlərində və beynində ciddi problemlər yaradır, bu isə seyrçi diskomfortuna, gözlərin sancmasına, 60-85% istifadəçinin görmə qabiliyyətinin pisləşməsinə səbəb olur. Kompüter istifadəçiləri üçün sağlamlıqlarında bir sıra subyektiv şikayətlər səciyyəvidir. Bura gözlərin sancması, baş ağrısı, yüksək əsəbilik, yorğunluq, yaddaş pozğunluğu, yuxunun pozulması, saçın tökülməsi, dərinin quruluğu və
353
qızarması, ekzema və allergiya, düzgün oturmamaqla əlaqədar qarında və beldə ağrı, işçi yerinin konfiqurasiyasının düzgün olmamasından (yerləşməməsindən) irəli gələn bilək və barmaqlarda ağrılar daxildir. Ümumiləşdirilmiş məlumatlara əsasən monitorinq arxasında sutkada 2 saatdan 4 saata qədər işləyənlərdə mərkəzi sinir sistemində funksional pozuntular, kontrol qruplarla müqayisədə 4,6 dəfə tez-tez; ürək-damar sistemi xəstəlikləri 2 dəfə tez-tez; yuxarı tənəffüs (nəfəs) yollarının xəstəlikləri 1,9 dəfə tez- tez; dayaq-hərəkət aparatında xəstəliklər isə 3,1 dəfə tez-tez baş verir. Kompüterdə iş vaxtının uzadılması istifadəçilər arasında sağlam və xəstələrin sayını kəskin artırır. Müəyyən edilmişdir ki, monitorların elektromaq- nit şüalanması təsirinin tez-tez olması hamiləliyin anomal nəticəsinə səbəb olur. 1996-cı ildə Rusiya Federasiyasının Dövlət səhiyyə-epidemioloji nəzarəti «videodispley terminallara, fərdi elektron-hesablama maşınlarına (FEHM) və işin təşkilinə gigiyena tələbatı»nda FEHM-da yaşlılar üçün fasiləsiz iş müddəti 2 saat, 5-6 yaşlı uşaqlar üçün 10 dəq., az yaşlı məktəblilər üçün 15 dəq., 5-7-ci siniflər üçün 20 dəq., 8-9-cu siniflər üçün isə 25 dəq. müəyyən edilmişdir. Yuxarı siniflər üçün birinci dərsdə 30 dəq., ikinci dərsdə 15 dəq. iş vaxtı tövsiyə olunur. Minimum fasilə 15 dəq. olmalıdır. 10-11-ci siniflər üçün FEHM-dən istifadə həftədə 2 dərs, qalan siniflər üçün isə həftədə 1 dərsdən artıq olmamalıdır. Stolun hündürlüyü 680-dən 800 mm-ə qədər nizamlanmalıdır, bu mümkün olmasa, stolun hündürlüyü 725 mm təşkil edib ayaqaltısı olmalıdır. İstifadəçinin kreslosu mütləq qalxıb-çevrilən olmaqla, yuxarıya və yanlara nizamlanmalıdır. İş yeri ekranın yanında sənədlər qoyulmaq üçün pyuputlə təchiz olunmalıdır. İstifadəçinin gözü ilə monitorun ekranı arasındakı məsafə 50 sm-dən az olmamalı, optimal 60-70 sm təşkil etməlidir. Bir nəfər yaşlı istifadəçi üçün sahə 6 m 2 -dən az, həcm isə 20 m 3 -dən az olmamalıdır. Ümumi işıqlandırma mənbəyi kimi lyuminessent lampalarından (LB) istifadə olunması məsləhət görülür. Pəncərədən düşən təbii işıq yandan yaxşı olar ki, sol tərəfdən düşsün. Elektromaqnit təhlükəsizliyi Mərkəzi (Moskva) aşağıdakı tədbirləri hazırlamışdır.
Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|