Qlobal tüTÜn epidemiyasi barəDƏ Üst-nin MƏruzəSİ, 2008-ci IL. Mpower tədbirlər kompleksi yaĢayır və təsir edir
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tütünsüz dünyanı dəstəkləyək 20
Mənbə: Mathers CD, Loncar D. Projections of global mortality and burden of disease from 2002 to 2030. PLoS Medicine 2006, 3(11):e442. BU GÜNDƏN BAġ LAYARAQ 2030-CU ĠLƏDƏK TÜTÜN DÜNYADA 175 MĠLYON ĠNSANIN HƏYATINA SON QOYACAQ Tütünlə əlaqəli cəmi ölüm hallarının sayı, 2005–2030 illər. Dünyada ĠnkiĢaf edən ölkələr ĠnkiĢaf etmiĢ ölkələr Tütünl ə əl aqə li cə m i ö lü m hal la rı nı n sa yı (m ln .) Hər hansı bir xəstəlik haqqında düĢünəndə mən heç vaxt ona qarĢı dərman axtarıĢı barə sin də fikirləĢmirəm, əksinə mən onun profilaktikası üsulları barəsində düĢünürəm. Lui Paster (1822 – 1895) 21
Tütünün
iqtisadi təhlükəsi Tütün sənayesinin nümayəndələri hətta təsdiqləsələr ki, onlar iş yerləri yaradırlar və büdcəyə yerli və milli iqtisadiyyatı möhkəmləndirən gəlir gətirirlər, bu sahənin hər bir ölkədə qoyduğu əmanəti – iztirablar, xəstəliklər və ölüm, eləcə də iqtisadi itkilərdir. Tütün istehlakı bu gün dünyaya hər il yüz milyardlarla dollar vəsaiti hesabına başa gəlir 22 .
halları itirilmiş iqtisadi imkanlar deməkdir. Birləşmiş Ştatlarda bu itkilər ildə 92 milyard ABŞ dolları həcmində qiymətləndirilir 22,23 .
ölkələrdə, hansıların ki, bir çoxları qlobal iqtisadiyyat üçün istehsal mərkəzləri sayılır, iqtisadi imkanların itirilməsi, tütün epidemiyasının genişlənməsi nəticəsində daha ağır xüsusiyyətlərə malik olacaq, çünki tütün istehlakı ilə əlaqədar ölüm hallarının yarısı əmək qabiliyyəti yaşında baş verir 22 . Tütündən istifadə ilə əlaqədar ölüm hallarının iqtisadi xərcləri inkişaf edən ölkələr üzərində ağır yük olaraq qalır ki, bu ölkələr üzərinə 2030-cu ilədək tütünlə əlaqədar hər beş ölüm hallarından dördü düşəcək 1 . Tütünün qlobal səhiyyənin xərclərinə olan təsiri barədə məlumatlar natamamdır, lakin məlumdur ki, bu təsir böyükdür. Birləşmiş Ştatlarda tütündən istifadə ilə əlaqədar səhiyyənin illik xərcləri 81 milyard ABŞ dolları, Almaniyada təxminən 7 milyard ABŞ dolları, Avstraliyada 1 milyard ABŞ dolları təşkil edir 22 . Tütündən istifadə ilə əlaqədar yekun iqtisadi effekt – yoxsulluğun artmasıdır. Tütün sənayesinin kommersiya məqsədi – tütündən asılı olan istehlakçıların sayının artması – kasıb əhali təbəqələrinə həddindən artıq zərər vurur. Əksər ölkələrdə tütün istehlakı varlılarla müqayisədə daha çox kasıblar arasında yayılıb və tütündən istifadə ilə əlaqədar varlılar və kasıblar arasında olan ən böyük fərq orta gəlirlər ən aşağı səviyyədə olan regionlarda müşahidə olunur 24 .
Daha sağlam gələcəyin formalaĢmasına kömək edək 22
Mənbə: Bir ölkəyə düşən siqaret çəkənlərin sayı yayılma dərəcəsinin təshih edilmiş qiymətləndirilməsi vasitəsi ilə hesablanmışdır. Bu üsulun nöqsanı ondadır ki, siqaret çəkənlərin sayını hesablamaq üçün istifadə olunan təshih edilmiş qiymətləndirmələr, bəzən ölkə üzrə məhdud məlumatlardan irəli gəlir, bununla belə bir sıra ölkələrə dair xeyli təshihlər aparılmalıdır. Belə hallarda təshih edilmiş qiymətləndirmələr, ölkələrin məruzə etdikləri faktiki yoxlmalardan fərqlənə bilər. Braziliyada siqaretçəkmənin yayılması barədə məlumatlar VIGITEL 2006–dan götürülüb. Xroniki xəstəliklərin profilaktikası və onlarla mübarizə barəsində mövcud biliklərin tətbiq olunmaması gələcək nəsillər üçün təhlükə yaradır. ÜST-nin 2005-ci il Məruzəsi, Xroniki xəstəliklərin qarşısının alınması: vəsaitlərin həyati vacib istiqamətdə yönəldilməsi SĠQARET ÇƏKƏNLƏRĠN TƏXMĠNƏN ÜÇDƏ DÖRD HĠSSƏSĠ 10 ÖLKƏDƏ YAġAYIR
ünya da si qar et ç ək ənl ər in fa iz i Çin Hindistan İndoneziya Rusiya Amerika Yaponiya Braziliya Banqladeş Almaniya Türkiyə Federasiyası Birləşmiş Ştatları 23
Tütünə xərclənmiş pullar kasıblar üçün qida məhsulları, yaşayış yeri, təhsil və tibbi yardım kimi vacib sahələrə yönələn xərclərin azalması deməkdir. Banqladeşdəki ən kasıb ev təsərrüfatlarının tütünə xərclədiyi vəsaiti təhsilə xərclənənlərdən demək olar ki, 10 dəfə çoxdur 25 . İndoneziyada, harada ki, siqaretçəkmə daha çox kasıb əhali arasında yayılıb, ən aşağı gəliri olan qrupda tütünlə əlaqədar xərclər, ümumi xərclərin 15%-ni təşkil edir 26 . Misirdə aşağı gəliri olan ailələrdə tütünə ayrılan xərclər məişət xərclərinin 10%-ni təşkil edir 27 . Meksikadakı 20% ən kasıb ev təsərrüfatları tütünə ailə gəlirlərinin 11%-ni xərcləyir 28 . Çində siqaret çəkməklə əlaqədar müalicə xərcləri 50 milyondan çox insanı müflis edir 29 . Kasıb əhali arasında tütün səbəbindən xəstələnmə və vaxtından əvvəl ölüm ehtimalı varlılara nisbətən qat-qat yüksəkdir. Bu, iqtisadi yükü daha da ağırlaşdırır, kasıblıq və xəstəliklərin qapalı dairəsini yaradır
30 . Ailə başçılarının vaxtından əvvəl ölümü kasıb ailələr və icmalar üçün xüsusi faciəli nəticələr yaradır. Məsələn, 45 yaşlı banqladeşli, aşağı gəlirli ailənin başçısı 35 il ərzində bidinin çəkilməsi nəticəsində xərçəngdən vəfat edir, bütün ailənin yaşamaq ehtimalı təhlükə ilə üzləşir. Onun itirilmiş iqtisadi potensialın miqyası artır, çünki həyat yoldaşı, uşaqları və digər öhdəsində olan insanlar daha da kasıb olur, dövlət və ya yaxın qohumları isə onları öz hesabına saxlamağa məcbur qalırlar. Passiv siqaretçəkmə təkcə sağlamlığa təsir etmir, o həm də iqtisadi ehtiyatların tükənməsinə gətirib çıxarır. Qiymətləndirmələrə görə təkcə Birləşmiş Ştatlarda passiv siqaretçəkmə hər il 5 milyard ABŞ dolları həcmində bilavasitə müalicə xərcləri ilə və həmçinin 5 milyard ABŞ dolları həcmində müalicə ilə bağlı əmək qabiliyyətinin itirilməsi və itirilmiş qazanclar kimi dolayı xərclərlə nəticələnir 31 . Çinin Xüsusi inzibati ərazisi olan Honkonqda passiv siqaretçəkmə səbəbindən müalicənin, uzun müddətli qulluğun və məhsuldarlıq itkilərinin dəyəri hər il təxminən 156 milyon ABŞ dolları təşkil edir 32 . Baxmayaraq ki, tütünlə bağlı xərclər və iqtisadi yüklə əlaqədar əlavə məlumatlara və tədqiqatlara ehtiyac var, aydındır ki, kasıb əhaliyə artıq qeyri-proporsional təsir edən, onun məhsuldarlıq və səhiyyə üçün iqtisadi nəticələri tütün istehlakının artması ilə dərinləşəcək. Tütündən istifadə ilə əlaqədar xəstələnmə və ölüm səviyyəsi növbəti onilliklərdə yüksək səviyyəyə çatdıqdan sonra epidemiyanın pul xərcləri, gəlir səviyyəsi aşağı və orta olan ölkələrə ciddi iqtisadi təsir göstərəcək. MPOWER bütün cəmiyyətə rifah gətirir 24
Xəstəliklər törədicisi kimi olan tütün sənayesi Bütün epidemiyalar zamanı xəstəliyi yayan və ölüm gətirən xəstəliyin törədicisi mövcud olur. Tütün epidemiyası üçün törədici virus, bakteriya və ya digər mikroorqanizm deyil, sənaye sahəsi və onun biznes aparma strategiyasıdır 33 . Bu gün bizə məlum olduğu kimi əgər ötən əsr dövründə fəal satış və tütün sənayesi tərəfindən öz öldürücü məhsulunun satışının stimullaşdırılması olmasaydı, tütün istehlakı epidemiyası və onunla bağlı xəstəliklər olmazdı Tütün şirkətləri çoxdandır ki, “siqaret çəkənləri əvəz edənlər” qismində, siqaret çəkməkdən imtina edən və ya ölənləri əvəz edən gəncləri tuşlayıblar. Bu sahənin nümayəndələri başa düşürlər ki, gəncləri onlardan asılı vəziyyətə salmaq – gələcəkləri üçün yeganə ümiddir. Baxmayaraq ki, tütündən asılılıq istənilən tütün istifadəçisində yarana bilər, 21 yaşadək siqaret çəkməyə başlamayan insanlar çətin ki, bunu nə vaxtsa edəcəklər. Yeniyetmələr tərəfindən tez asılılıq yaradan, tütün sənayesi vasitəsi ilə irəliləyən məhsulun təcrübədən keçirmələri nəticəsində tütünün asanlıqla ömürlük asılılığa çevrilməsi mümkündür. Uşaqların ilk dəfə siqaret çəkməyə başlaması yaşı nə qədər az olsa, onların həris siqaret çəkən olması ehtimalı bir o qədər çox və siqaret çəkməkdən imtina etmək ehtimalı bir o qədər az olacaq
34,35,36,37,38 .
Dünya miqyasında tütün sənayesi marketinqə on milyardlarla dollar vəsaiti xərcləyir 39 . Hazırda qlobal tütün sənayesi inkişaf etmiş ölkələrdə mükəmməl səviyyəyə çatdırılmış – və çox vaxt qeyri-qanuni hesab olunan – eyni marketinq və lobbiçilik taktikasını tətbiq etməklə, inkişaf edən ölkələrdən istifadə edir. Məsələn, bu gün inkişaf edən ölkələrdə o, qadınları və yeniyetmələri tütündən istifadə etməyə yönəldir, eyni zamanda hökumətlərə təzyiq göstərərək, onilliklərlə inkişaf etmiş ölkələrdə istifadə etdiyi taktikanı yeridərək, satışın məhdudlaşdırılmasının aradan qaldırılması və vergilərin artırılmasına yol verilməməsinə nail olmaq istəyir. Asılılığa cəlb olunmuş müştəri bazası və yüksək mənfəət hesabına tütün şirkətləri külli miqdarda gəlir əldə edir ki, bu da onlara inkişaf edən ölkələrin bazarlarına qəti hucuma keçmək imkanı verir. Dünyada olan ən iri tütün şirkətlərindən biri siqaret istehsalı ilə bağlı beynəlxalq biznesini inkişaf etdirərək ABŞ-dakı biznesindən imtina edir. Bu addım şirkət üçün qanunla bağlı problemdən qorunmasını və Birləşmiş Ştatlarda öz etibarının saxlanmasını təmin edir 40
yaradılması və iri şirkətlərinin bütün dünyada satış bazarlarının genişləndirilməsi cəhdi ilə əlaqədar, transmilli şirkətlərlə xırda dövlət şirkətlərinin birləşməsi geniş yayılıb. Son illər qlobal tütün nəhəngləri, inkişaf edən ölkələrdə satışın və tütün istehlakının artırılması məqsədi ilə, Dominikan Respublikasında, İndoneziyada, Meksikada, Pakistanda və digər ölkələrdə tütün şirkətlərinin səhmlər paketini əldə etmişdirlər 41,42,43,44 .
25
XÜLASƏ Baxmayaraq ki, qlobal tütün epidemiyası hər hansı yoluxucu xəstəlikdən daha da çox sayda insanların həyatına təhlükə törədir, onun dayandırılması üçün müalicə və ya vaksinləmənin inqilabi üsullarının icad edilməsinə ehtiyac yoxdur. Əksinə bu epidemiya sınaqdan keçmiş dövlət siyasəti tədbirlərinin həyata keçirilməsi nəticəsində dayandırıla bilər. Tütün epidemiyasından azad olmaq ölkələrin rəhbərlərindən asılıdır. Öz xalqının mühafizəsi üçün onlar tərəfindən aparılacaq tədbirlər barədə növbəti fəsildə ümumi məlumat verilir.
Mənbə: FAOSTAT Qida və kənd təsərrüfatı təşkilatının məlumatlar bazası, Beynəlxalq Millətlər Təşkilatının birja mallarının ticarətinin məlumatlar bazası, Beynəlxalq Millətlər Təşkilatının ümumi məlumatlar bazası, ABŞ-ın kənd təsərrüfatı Nazirliyinin iqtisadi tədqiqat xidmətləri, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının statistik məlumat sistemi əsasında, ERC Group Plc.’s World Cigarettes Report 2005
26
MPOWER: Tütün epidemiyasına son qoya biləcək mübarizənin altı strategiyası Tütün epidemiyasının qarşısını almaq mümkündür. Əgər dövlət rəhbərləri və vətəndaş cəmiyyəti dərhal hərəkətə keçsə, bu yüzillikdə yüz milyonlarla insan tütünün yaratdığı xəstəliklərdən ölməyəcək. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) tütündən istifadəyə qarşı mübarizədə və tütün sənayesini öz ölümcül məhsullarının miqdarını azaltmağa həvəsləndirməkdə ölkələrə yardım edir. 2003-cü ilin may ayında ÜST Dünya Səhiyyə Assambleyası yekdilliklə tütün əleyhinə mübarizə üzrə ÜST Çərçivə Konvensiyasını qəbul etdi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının daha çox sayda iştirakçısı olan bu konvensiya dünyada tütün əleyhinə ilk müqavilələrdən biri olub, tütün epidemiyasına qarşı tədbirlərin qlobal və ölkə səviyyəsində fəallaşdırılmasına yönəldilmişdir. Müqavilə hər il milyonlarla insanın həyatına bais olan bu qatilin neytrallaşdırılması məqsədilə səmərəli siyasi müdaxilə tədbirlərinin qəbul edilməsinə şərait yaradır. Bütün dünyada dövlət rəhbərləri tütündən istifadənin epidemiya olduğunu, bu epidemiyaya qarşı mübarizənin mümkün və vacib olduğunu, onun qarşısının alına biləcəyini və dayandırılmalı olmasını anlamağa başlamışlar. Bəzi ölkələr öz vətəndaşlarının və iqtisadiyyatlarının müdafiəsi üçün səylərin səfərbər edilməsinə başlamışlar. Məsələn, Malayziya siqaretlərin pərakəndə satış qiymətini 40% artırmaq üçün tütün məhsullarına qoyulan vergiləri artırmışdır. Misirdə ictimai yerlərdə tütün tüstüsündən azad zonalar təşkil edilmişdir və tütün məhsullarının üzərində onların səhhət üçün zərərli olduğunu göstərən əyani xəbərdarlıqların yazılması məcburidir. Tailandda tütünün mətbuatda, radio və televiziyada reklamı, habelə siqaret satışı üçün avtomatların qoyulması qadağan edilmişdir. İordaniyada kütləvi informasiya vasitələri tütündən istifadənin azaldılması üçün kampaniya təşkil etmişdir. Uruqvay ictimai yerlərdə və iş yerlərində, o cümlədən restoranlarda, bar və kazinolarda siqaret çəkilməsini qadağan edərək, Amerika qitəsində tütün tüstüsündən tam azad olan ilk ölkəyə çevrilmişdir. Bununla belə, hər bir ölkədə görüləcək çox iş var. Tütün epidemiyası ilə mübarizənin genişləndirilməsi üçün ÜST sınaqdan keçirilmiş altı strategiyadan ibarət MPOWER kompleksini təklif etmişdir:
profilaktik strategiyaların monitorinqi
tüstüsündən mühafizəsi
dayandırılması məqsədi ilə kömək təklifi
dair xəbərdarlıq
reklamına, satışının stimullaşdırılmasına və sponsorluğuna qoyulmuş qadağalara əməl edilməsinə təminat
qoyulan vergilərin artırılması. MPOWER tədbirlər kompleksi tütün epidemiyasını geri çevirə və tütünün təsirindən milyonlarla ölümün qarşısını ala bilər.
27 Tütün istehlakının və profilaktik strategiyaların
Tütün epidemiyası ilə mübarizənin uğurla aparılması üçün etibarlı milli və beynəlxalq monitorinq vacibdir. Monitorinq məlumatları MPOWER kompleksinə daxil olan digər beş strategiyanın müvəffəqiyyətini təmin etmək üçün lazımdır. Yalnız dəqiq qiymətləndirmə tütünün yaratdığı problemləri anlamağa, müdaxilə tədbirlərinin səmərəli tətbiqinə və təkmilləşdirilməsinə imkan yarada bilər.
Hərtərəfli monitorinq dövlət rəhbərliyi və vətəndaş cəmiyyətini tütün epidemiyasının onların ölkələrinə vurduğu zərər barədə məlumatlandırır, eləcə də tütünlə mübarizəyə ayrılmış vəsaitlərin ən vacib və səmərəli sahələrə yönəldilməsinə yardım edir. Monitorinq həmçinin görülən tədbirlərin nə dərəcədə səmərəli olduğunu, müxtəlif ölkələrin və ölkə daxilində müxtəlif əhali qruplarının konkret tələblərini nəzərə almaqla, bu tədbirlərin necə hazırlanması üsulunu göstərir.
Monitorinqin səmərəli sistemlərinin xüsusiyyətləri Monitorinqin etibarlı sistemi bir neçə göstəricini, o cümlədən, (i) tütündən istifadənin yayılma dərəcəsini; (ii) müdaxilə tədbirlərinin nəticəsini; və (iii) marketinq, tütün sənayesi tərəfindən satışın stimullaşdırılması və lobbiçiliyi izləməlidir. Əldə edilmiş məlumatlar səmərəli şəkildə yayılmalıdır ik, dövlət, ölkənin rəhbərliyi və vətəndaş cəmiyyəti tütünə qarşı mübarizə tədbirlərini hazırlaya, bu tədbirləri səmərə ilə həyata keçirə və onlara əməl etmək üçün potensial yarada bilsin. Monitorinq göstəriciləri tətbiq edilən tədbirlərin güclənməsini dəstəkləyən tərəfdaşlar üçün vacib arqumentlərə çevrilir. Monitorinq proqramları tütün epidemiyası haqqında həm ümumi, həm də konkret məlumat verməlidir. Bu proqramlara həm ümummilli miqyasda, həm də ayrı- ayrı bölgə və rayonlarda yaş qruplarına, cinsinə, gəlir səviyyəsinə və digər demoqrafik yarım-kateqoriyalara görə tütündən istifadənin yayılma və onun istehlakı səviyyəsinin tədqiqi daxildir. Tütündən istifadənin qarşısının alınmasını nəzərdə tutan yerli və milli proqramların hərtərəfli qiymətləndirilməsi tələb olunur. Səmərəli monitorinq sistemini dəstəkləmək üçün səhiyyə sahəsində çalışan mütəxəssislərin, iqtisadçıların, epidemioloqların, məlumatları idarə edənlərin, dövlət vəzifəli şəxslərinin və bir çox başqalarının əməkdaşlığı tələb olunur. Həmçinin sabit və davamlı maliyyələşdirmə tələb edən səmərəli rəhbərlik və təşkilatçılıq da zəruridir. ÜST qlobal və milli səviyyəli monitorinq sistemlərinin yaradılması məqsədi ilə müxtəlif ölkələrlə əməkdaşlıq edir.
28
İnsanların tütün tüstüsündən mühafizəsi Tütün tüstüsündən azad zonaların təĢkil edilməsinin xeyrinə Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|