Qloballaşma istiqaməti götürən müasir dünyada hər bir ölkənin davamlı iqtisadi inkişafının

Paket kommutasiyalı qlobal şəbəkələr. Bu şəbəkələr paketlərin kommutasiyası şəbəkələrində 
siqnal və verilənlərin ötürülməsi protokolunu təyin edən X.25 standartı ilə işləyən şəbəkələrdir. Burada 
hər bir paket verilənləri ötürən və qəbul edən kompyuterlər haqqında informasiyanı özündə cəmləşdirir. 
Bu interfeys OSİ-nin üç səviyyəsini- fiziki, kanal və şəbəkə səviyyələrini əhatə edir. 
Paket şəbəkə vasitəsilə ötürülməzdən əvvəl şəbəkənin abonentləri – terminalları, marşrutizatorları 
və ya komputerləri arasında virtual əlaqə qurmaq lazımdır. 
Komputer qrafikasının əsasları 
Verilənlərin kompyuterin monitorunda qrafik şəkildə təsvir olunması XX əsrin 50-cü 
illərinə təsadüf edir. Belə təsvirlərdən əsasən elmi və hərbi tədqiqatların aparılmasında istifadə 
edilirdi. O dövrdən başlayaraq verilənlərin qrafik şəkildə monitorda təsvir edilməsi fərdi 
kompyuterlərin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. 
Təsvirin yaradılmasını və təhlilini hesablama kompleksinə daxil olan proqramlar və 
təchizatların köməyi ilə öyrənən metodlardan və avadanlıqlardan ibarət xüsusi sahə kompyuter 
qrafikasıdır. 

---

Kompyuter qrafikası ilə iş fərdi kompyuterdən istifadə etməyin ən yayılmış 
istiqamətlərindəndir. Bu işlə təkcə peşəkar rəssamlar və dizaynerlər deyil, istənilən fərdi 
kompyuter istifadəçisi maraqlana bilər. İstənilən müəssisədə reklam vərəqəsi və buklet 
buraxılmasına, həmçinin qəzet və jurnallarda reklam elanlarının verilməsinə daima ehtiyac 
yaranır. İri firmalar belə işləri xüsusi dizayner bürolarına və reklam agentliklərinə tapşırırlar. 
Məhdud büdcəyə malik olan kiçik müəssisələr isə belə işləri öz vəsaitləri hesabına, əksər 
hallarda isə mövcud proqram vasitələrindən istifadə etməklə həyata keçirirlər. 
Müasir multimedia proqramları fərdi kompyuter qrafikası olmadan fəaliyyət göstərmir. 
Qrafika üzərində iş, kütləvi tətbiq edilən proqramlar tərtib edən proqramçılar qrupu tərəfindən 
hazırlanır və proqramçıların işinin təxminən 90%-ini əhatə edir. 
Redaksiya və nəşriyyatın işində əsas əmək məsrəfləri də qrafiki proqramlarla bərabər 
bədii və tərtibat işlərinin payına düşür. 
Qrafik proqram vasitələrinin geniş istifadəsi zərurəti İnternetin inkişafı ilə əlaqədar olaraq 
xüsusilə hiss olunmağa başlamışdır. Bu işdə aparıcı rol ayrı-ayrılıqda yaradılmış milyonlarla 
Web səhifələrini vahid "ümumdünya hörümçək toru"nda birləşdirən sistemin xidmətinə 
məxsusdur. Həmin səhifələrlə əsaslı tanışlıq WWW istifadəçisini lazımı səviyyədə başa salır ki, 
fərdi kompyuter qrafikasından istifadə etməklə yerinə yetirilən tərtibat işlərinin yüksək 
səviyyədə həyata keçirilməsi firmalar arasında baş verən rəqabət nəticəsində birinin digərindən 
fərqlənməsinə səbəb olur. Nəticədə bu işdə fərqlənən firmalar kompyuter qrafikası ilə 
maraqlananların və məşğul olanların diqqətini özünə çəkməyə nail olurlar. 
Cazibədar Web səhifiləri yaratmağa qoyulmuş tələbat belə işlərlə məşğul olan rəssam və 
dizaynerlərin imkanları daxilində gördüyü işlərə qoyulmuş tələbatdan dəfələrlə çoxdur. Bununla 
əlaqədar olaraq müasir kompyuter qrafikası vasitələri elə yaradılır ki, onlar nəinki rəssam və 
dizaynerlər üçün əlverişli alətə çevrilsin, hətta rəssamlıq və dizayner işləri ilə məşğul olmağa 
həvəskar olan, amma kifayət qədər təcrübəsi və qabiliyyəti (və ya vərdişi) olmayanlar bu sahədə 
məhsuldar işləyə bilsinlər. 
Kompyuter qrafikası ilə işləmək üçün çoxlu sayda proqram təminatının olmasına 
baxmayaraq qrafikanın cəmi üç növünü bir-birindən fərqləndirirlər. Bunlara rastr, vektor və 
fraktal qrafikanı aid etmək olar. Hər üç qrafika fərdi kompyuterin ekranında əks olunan zaman 
və ya onların kağız üzərində çapı zamanı alınmış təsvirin formalaşmasına, formalaşma 
prinsiplərinə görə qrafikaları bir-birindən fərqləndirirllər. 
Rastr qrafikasını elektron (multimedia) və poliqrafik nəşrlərin hazırlanması zamanı tərtib 
edirlər. Rastr qrafikasının vasitələri ilə hazırlanan illüstrasiyalar mürəkkəb olduğu üçün onları 
nadir hallarda fərdi kompyuter proqramlarından istifadə etməklə əllə hazırlayırlar. Bu məqsədlə 
əsasən rəssam tərəfindən kağız üzərində hazırlanmış illüstrasiyalar və ya fotoşəkillər 
toplusundan istifadə edilir. Çox zaman hazırlanmış fotoşəkillər skaner vasitəsilə skanlaşdırılır. 

---

Son zamanlar rastr qrafikalarından daha səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə onların fərdi 
kompyuterlərə daxil edilməsi üçün rəqəmli foto və videokameralardan geniş istifadə olunur. Bu 
səbəbdən də rastr illüstrasiyaları ilə işləmək üçün yaradılmış qrafik redaktorların əksəriyyəti 
təsvirlərin yaradılmasından çox, onların emalı üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
Rastr təsvirinin əsas elementi onun nöqtəsidir. Əgər bu ekran təsviridirsə, nöqtə piksel 
adlanır. Fərdi kompyuterin əməliyyat sisteminin hansı qrafik rejimə uyğunlaşdırılmasından asılı 
olaraq, ekranda 640x480, 1024x768 və daha çox pikselə malik təsvirlər yerləşdirmək 
mümkündür. 
Təsvirin həcmi onun ölçüsü ilə bilavasitə əlaqədardır. Bu parametr bir uzunluq vahidinə 
düşən nöqtələrin sayı ilə (dot per inc - dpi) ölçülür. 
Diaqonalı 15 dyüm olan ekranda təsvir təqribən 28x21 sm
2
ölçüdə, bir dyümün 2.54
millimetrə bərabər olduğunu nəzərə alsaq, manitorun 800x600 piksel rejimində işi zamanı 
ekran həlli 72 dpi-yə bərabər olduğunu asanlıqla hesablamaq olar. 
Çap zamanı monitorun ekran həlli xeyli yüksək olmalıdır. Məsələn, rəngli təsvirin 
poliqrafik çapı üçün ekran həlli 300x200=600000 dpi tələb olunur, və yaxud, standart ölçülü 
(10x15 sm) fotoşəkil üzərində tərtibat işi aparılırsa, onda ekran həlli 1500x1000=1500000 dpi 
olduğu aydın görünür. 
Qeyd etmək lazımdır ki, ekranda bir nöqtənin kodlaşdırılması üçün bayt istifadə edilir. 
Rastr qrafikasinın aşağıdakı çatışmayan cəhətləri vardır: 
- Rastr təsvirinin istifadəsi zamanı əsas problem verilənlərin həcmcə böyük olmasıdır. 
Məsələn, adi jurnalın iki səhifəsi ölçüsündən böyük ölçülü illüstrasiyalarla fəal işləmək üçün
128 Mbayt və daha artıq əməli yaddaşı olan fərdi kompyuterlər tələb olunur. Bu parametrlə 
yanaşı istifadə edilən fərdi kompyuterin tərkibindəki mikroprosessorun da məhsuldarlığının 
yüksək olması vacibdir. 
- Rastr təsvirlərinə aid olan detalların nəzərdən keçirilməsi üçün onların böyüdülməsi 
qeyri-mümkündür. Təsvir nöqtələrdən ibarət olduğu üçün onun böyüdülməsi təsviri təşkil edən 
nöqtələrin ölçüsünün böyüməsinə gətirib çıxarır. Nəticədə təsvirdəki əlavə detalları görmək 
istifadəçi üçün mümkün olmur. Bununla yanaşı nöqtələri böyüdülmüş illüstrasiyanın vizual 
görünməsi təhrifə uğrayır və ümumilikdə illüstrasiya kobudlaşır. Baş verən proses rastr 
qrafikasında pikselləşdirmə effekti adlanır. 
Müasir dövrdə İnternet şəbəkələrində yalnız rastr illüstrasiyaların tətbiqinə geniş 
imkanlar verilir. 
Vektor qrafikası ilə işi həyata keçirən proqram vasitələri isə əksinə ilk növbədə 
illüstrasiyaların emalını deyil, onların yaradılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Belə vasitələr 
reklam agentliklərində, dizayner bürolarında, redaksiya və nəşriyyatlarda geniş istifadə olunur. 

---

Şrıftlərin və ən sadə həndəsi elementlərin tətbiqinə əsaslanan tərtibat işləri vektor 
qrafikası vasitələrindən istifadə etməklə xeyli asanlaşır. Vektor qrafikası vasitələrindən istifadə 
etməklə indiki zamanda istifadəçilər yüksək bədii keyfiyyətlərə malik əsərlər yarada bilirlər. 
Ümumilikdə belə əsərlər istisna təşkil edirlər. Çünki yüksək səviyyəli əsərlərin vektor qrafikası 
vasitələrinin köməyi ilə bədii hazırlanması olduqca mürəkkəb prosesdir. 
Rastr qrafikasında təsvirin əsas elementi nöqtə olduğu halda, vektor qrafikasında bu rolu 
xətt oynayır. Bu zaman vektor qrafikasinda istifadə edilən xəttin düz və ya əyri xətt olmasının 
istifadəçi üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur. 
Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, rastr qrafikasrnda da xətlərdən istifadə edilir. 
Amma belə xətlər ümumilikdə nöqtələrin kombinasiyası kimi nəzərdən keçirilir. Rastr 
qrafikasında xəttin hər bir nöqtəsi üçün yaddaşın bir və ya bir neçə xanası ayrılır. Xətti əmələ 
gətirən nöqtələrin rənglərinin sayı artdıqca yaddaşda onlar üçün ayrılan xanaların sayı da 
mütənasib olaraq bir o qədər artmış olur. Beləliklə, rastr qrafikasında xətt uzandıqca, yaddaşda 
daha çox sahə tələb olunur. Bundan fərqli olaraq vektor qrafikasında xətt üçün tələb olunan 
yaddaş sahəsi xəttin uzunluğundan asılı olmur. Xətt üzərində istənilən əməliyyatların 
aparılmasından asılı olmayaraq xətt üçün ayrılmış yaddaş sahəsi deyil, yaddaş sahəsində 
saxlanılan parametrlər dəyişmiş olur. Bu zaman yaddaş sahəsindəki xanaların sayı dəyişməz 
qalır. 
Qeyd etdik ki, vektor qrafikasının əsas element xəttdir. Deməli, vektor qrafikası vasitəsi 
ilə əldə edilmiş vektor illüstrasiyasında olan təsvir xətlərdən ibarətdir. Yəni sadə obyektlər 
birləşərək mürəkkəb obyektləri, illüstrasiyanı əmələ gətirirlər. Belə yanaşmaya görə vektor 
qrafikasını bəzən obyektyönümlü qrafika da adlandırırlar. 
Qeyd etdiyimiz kimi vektor qrafikasının obyektləri yaddaşda parametrlər yığımı 
kimi saxlanılır. Odur ki, ekranda alınmış təsvirlər nöqtələr toplusu şəklində çıxarılır. Buna isə 
əsas səbəb ekranın sadə texnologiya əsasında hazırlanmasıdır. 
Vektor qrafikasında istənilən obyekti ekrana çıxarmazdan əvvəl kompyuterin yaddaşında 
olan proqram ekran nöqtələrinin koordinatiarını təsvir üçün hesablayır. Obyektin printerdə çapı 
zamanı da analoji hesablamalar həyata keçirilir. Bu səbəbdən də vektor qrafikasına bəzən 
hesablanan qrafika da deyirlər. 
Digər obyektlər kimi, xətlərin də öz xüsusiyyətləri vardır. Bu xüsusiyyətlərə aşağıdakıları 
aid etmək olar: 
- xəttin forması (düz, əyri); 
- xəttin qalınlığı; 
- xəttin rəngi; 
- xəttin qrafik təsviri (bütöv, qırıq xətlər şəklində). 

---

Qapalı xətlərin əmələ gətirdiyi daxili sahə rənglənmə xassəsinə malik olur. Daxili sahəni 
rənglə, naxışla doldurmaq mümkündür. 
Rastr və vektor qrafikaları arasında müəyyən fərqlər vardır. Bundan əvvəl rastr 
qrafikasının catışmayan cəhətlərini qeyd etmişdik. Vektor qrafikasında bu catışmazlıqlar aradan 
qaldırılmışdır. Lakin belə catışmazlıqların olması öz növbəsində bədii illüstrasiyaların 
yaradılması zamanı yerinə yetirilən işləri xeyli mürəkkəbləşdirir. Bunları nəzərə alaraq təcrübədə 
əsasən vektor qrafikasından əksər hallarda bədii kompozisiyaların yaradılması üçün deyil, 
lahiyə-konstruktor və çertyoj işlərinin həyata keçirilməsində, həmçinin illüstrasiyaların 
tərtibatında istifadə edirlər. 
Müəyyən edilmişdir ki, xətt kimi sadə obyektin haqqında informasiyanın əməli yaddaşda 
saxlanması üçün vektor qrafikasında cəmisi səkkiz parametr tələb olunur. Bura xəttin enini, 
rəngini, xarakterini və sairə xüsusiyyətlərini əks etdirən parametrləri də əlavə etdikdə, belə 
xüsusiyyətə malik olan bir obyektin əməli yaddaşda saxlanması üçün təxminən 20-30 baytlıq 
yaddaş sahəsi kifayət edir. Deməli, minlərlə sadə obyektlərdən əmələ gələn mürəkkəb obyektləri 
yaddaşda saxlamaq üçün yüzlərlə kilobayt tutuma malik yaddaşın olması vacibdir. 
Vektor qrafikasında miqyaslaşdırma (obyektin böyüdülməsi və ya kiçildilməsi) 
məsələləri asanlıqla həll olunur. Məsələn, əgər xətt üçün 0.15 qalınlıq müəyyənləşdirilsə, şəkli 
kifayət qədər böyütsək belə (və ya kiçiltsək) bu parametr dəyişməyəcəkdir, və yaxud, çertyojun 
böyük və ya kiçik ölçülü kağızda çap edilməsindən asılı olmayaraq çertyoju əmələ gətirən 
xətlərin qalınlığı eyni qalacaqdır. 
Vektor qrafikasının bu xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq ondan kartoqrafiyada, 
avtomatlaşdırılmış layihələndirmənin konstruktor sistemlərində və memarlıq işlərinin 
layihələndirilməsinin avtomatlaşdırılması sistemlərində geniş istifadə edirlər. 
Fraktal qrafikası ilə iş proqram vasitələri, riyazi hesablamaların koməyi ilə təsvirləri fərdi 
kompyuterlərdə avtomatik generasiya etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Fraktal bədii 
kompozisiyanın yaradılması üçün təkcə şəkil çəkmək və ya tərtibatla məşğul olmaq deyil, bütün 
prosesi proqramlaşdırmaq lazımdır. 
Ümumiyyətlə, fraktal qrafikadan çap işlərində, həmçinin elektron sənədlərin 
hazırlanmasında nadir hallarda istifadə edirlər. Ondan əsasən fərdi kompyuterlərdə əyləncəli 
oyunlar üçün istifadə olunur. 
Qeyd etmək lazımdır ki, fraktal qrafika da vektor qrafikası kimi hesablanandır. Fraktal 
qrafika ilə iş zamanı fərdi kompyuterin yaddaşında heç bir obyekt saxlanılmır. Burada təsvirlər 
tənlik üzrə (və ya tənliklər sistemi üzrə) qurulur. Bu səbəbdən də istifadə edilən düstürlardan 
başqa heç nəyi yaddaşda saxlamaq tələb olunmur. Fərdi kompyuterin ekranında bir-birindən 
fərqli təsvirlər almaq üçün sadəcə olaraq istifadə olunan tənliklərdəki əmsalları dəyişdirmək 
kifayətdir. 

---

Fraktal qrafikanın canlı təbiətin surətlərini modelləşdirmək qabiliyyətindən istifadə 
edərək, istifadəçilər tez-tez qeyri-adi illüstrasiyaların fərdi kompyuterdə generasiya edilməsinə 
nail olurlar. 
Kompyuter qrafikasında eyni zamanda müxtəlif obyektlərin bir neçə xassəsi ilə işləmək 
lazım gəldiyi üçün həll anlayışı ilə daha çox anlaşılmazlıqlar meydana çıxır. Bu səbəbdən də 
aşağıdakı anlayışları dəqiq fərqləndirmək lazım gəlir: 
- ekran həlli; 
- prınter həllı; 
- təsvirin həlli. 
Bu anlayışlar müxtəlif obyektiərə aiddir. Şəklin ekranda, kağızda və ya sərt diskdəki 
faylda hansı fiziki ölçüdə olmasını aydınlaşdırana qədər yuxarıda adları çəkilən həll qaydalarının 
bir-biri ilə qətiyyən əlaqəsi olmur. 
Ekran həlli fərdi kompyuter sisteminin (monitorun və videokartın parametrlərindən asılı 
olan) və əməliyyat sisteminin xassəsidir. Ekran həlli piksellərlə ölçülür və ekranı bütünlüklə 
tutan təsvirin ölçülərini müəyyənləşdirir. 
Printer həlli printerin xassəsi olub, vahid uzunluqda çap oluna bilən ayrı-ayrı nöqtələrin 
miqdarını əks etdirir və bir dyümə düşən nöqtələr sayı (dpi) ölçü vahidi ilə ölçülür və verilmiş 
keyfiyyətdə təsvirin ölçüsünü, yaxud da əksinə, verilmiş ölçüdə təsvirin keyfiyyətini 
müəyyənləşdirir. 
Təsvirin həllı təsvirin öz xassəsidir. Bu, həldə bir dyümə düşən nöqtələrin sayı ilə ölçülür. 
Təsvirin həlli təsvirin qrafik redaktorda və ya skanerlərin köməyi ilə yaradılmasında verilir. 
Təsvirin həlli parametrləri təsvirin faylında saxlanılır və təsvirin digər ayrılmaz xassəsi olan 
fiziki ölçü ilə sıx əlaqədə olur. 
Təsvirin fiziki ölçüsü həm piksellə, həm də uzunluq vahidləri ilə (millimetr, santimetr, 
dyümlə) ölçülə bilir. O, təsvirin yaradılması zamanı verilir və faylla birlikdə mühafizə olunur. 
Əgər təsvir ekranda nümayış etdiriləcəksə, onda onun hündürlüyü və eni piksellərlə 
verilir. Bu zaman şəklin ekranın hansı hissəsini tutacağını müəyyən etmək asanlaşır, və yaxud, 
təsvir çap etmək üçün hazırlanacaqsa, onda təsvirin ölçüləri, onun kağızda nə qədər yer 
tutacağını bilməklə lazım olan uzunluq vahidlərinin köməyi ilə təqdim edilir. Təsvirin həlli 
məlumdursa, onun piksellə verilmiş ölçüsünü uzunluq vahidinə, yaxud da əksinə çevirmək 
istifadəçiyə çətinlik törətmir.