Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Bo‘lishsizlik 
Bo‘lishsizlik 
belgisi 
tinglovchi 
buyrug‘ining 
birlik 
shaklidan keyin qo‘shiladigan -
ma, -mä
dir. Bu faqat kelasi 
zamonga bog‘liq: 
alma, almaŋ.
O‘zga buyrug‘ida bo‘lishsizlik shakliga 
-sun, -sün / -sïn, -
sin
qo‘shimchasi 
orttiriladi: 
almasïn, 
almasïnlar.
So‘zlovchining buyruq-istagi almalïm, almayïm, almayïq 
shaklida ifoda etilgan.
Bo‘lishsizlik belgisining 
-maz, -mäz
shakli ham bor. U 
shaxs-son qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi. So‘zlovchi birligi 
kelmäzmän
, ko‘pligi 
kelmäzbiz
, tinglovchi birligi 
kelmäzsän
, 
ko‘pligi 
kelmäzsiz
, o‘zga birligi 
kelmäz
, ko‘pligi 
kelmäzlär
deyiladi. Bu affiksning -
mas, -mäs
varianti ham bor: 
kelmäsmän.
O‘tgan 
zamon 
bo‘lishsizligi: 
kelmädim, 
kelmädik, 
kelmädiŋ, kelmädiŋiz, kelmädilär
. 
Kelasi zamon bo‘lishsizligi: 
kelmägäymän, kelmägäybiz, 
kelmägäysän, kelmägäysiz, kelmägäylär
. 

---

184
Bo‘lishsiz shart fe’lida so‘zlovchi 
kelmäsäm, kelmäsäk
degan, tinglovchiga 
kelmäsäŋ, kelmäsäŋiz
, o‘zgaga nisbatan 
kelmäsä, kelmäsälär
deyilgan. 
Bo‘lishsizlikning yana bir belgisi 
-sïz, -siz
affiksidir: 
Azïqsïz kettim, Aqčasïz keldim
degandagi kabi. 
Takrorlanib qo‘llanuchi 
na ..., na 
... inkor bog‘lovchisi ham 
bo‘lishsizlik ma’nosini bildiradi:
 Üydä na kiži bar, na epči bar. 
Bo‘lishsizlik ba’zi hollarda 
yoq
so‘zi bilan ham ifodalanadi.
 
Fe’llarda shaxs-son ko‘rsatkichi 
Fe’llarda so‘zlovchi birligining shaxs-son ko‘rsatkichi 
-
män~-men
qo‘shimchasidir. Masalan, OD da: 
dost tutar-men
– 
do‘st tutar-men, 
dušman tutar-men
– yov tutarmen. AT.283 da: 
Bir-kiä amraq oğlumun siziŋä tutuzur-män.
– Birgina suyukli 
o‘g‘limni sizga tutqazayapman. So‘zlovchi ko‘plik uchun 
kelasi zamon fe’llarida -
biz, -bïz,
o‘tgan zamon fe’llarida -
q, -k
qo‘shimchasi ishlatiladi.
O‘zga shaxs birligi 
-ï, -i
qo‘shimchasi bilan hosil qilinadi. 
Ko‘plik uchun esa birlik shakliga 
-lar, -lär
qo‘shimchasi 
qo‘shiladi. 
So‘zlovchi fe’llardagi shaxs-sonni quyidagicha ifodalaydi: 
Birlikda: 
ayur-men, kelür-men.
Ko‘plikda: 
ayur-bïz, otunur-bïz
. 
Tinglovchi uchun birlikda: 
aldïŋ, keldiŋ
. Ko‘plikda: 
aldïŋïz, 
keldiŋiz
. 
O‘zga birligi uchun: 
aldï, keldi
. Ko‘plik uchun: 
aldïlar, 
keldilär
. 
Agar shaxs ta’kidlab ko‘rsatilmoqchi bo‘lsa, undan oldin 
kishilik olmoshi orttiriladi. So‘zlovchi birlikda 
men aldïm, men 
keldim
, ko‘plikda 
biz aldïq, biz keldik
. Tinglovchi birlikda 
sen 
aldïŋ, sen keldiŋ
, ko‘plikda 
siz aldïŋïz, siz keldiŋiz
.
Ol sub qudï bardïmïz, sanağalï tüšürtümüz, atïğ ïqa bayur 
ertimiz… kün yemä, tün yemä yelü bardïmïz. Qïrqïzïğ uqa 

---

185
basdïmïz
. – Ul suvning quyisiga bordik. (Lashkarni) sanagani 
tushirdik. Ot(lar)ni butaga boylar edik. ... Kunu tun yelib 
bordik. Qirqizni qo‘qqisdan bosdik (Ton.27). 
“Xuastuanift” asarida so‘zlovchi ko‘pligining shaxs-son 
ko‘rsatkichi ikki xil shaklda: unli bilan tugagan fe’l shakllariga 
-
mïz, -miz
, undosh bilan tugagan fe’llarga esa -
biz
shaklida 
qo‘shilgan: 
ökünür-biz, ötünür-biz, sözläyür-biz, išläyür-biz, 
yazuqluğ-biz
. 
Yana bir muhim belgisi, asarda fe’lning o‘tgan zamon, 
shaxs-son qo‘shimchalari ham o‘zak-negizga moslashadi: 
so‘zning oxirgi bo‘g‘ini lablanmagan unlili bo‘lsa, zamon, 
shaxs-son qo‘shimchalari -
tïmïz, -timiz / -dïmïz, -dimiz
shaklida 
qo‘shiladi: 
sözlädimiz, 
biltimiz, 
ürkitdimiz, 
ačïtdïmïz 
ağrïtdïmïz.
Agar so‘zning oxirgi bo‘g‘ini lablangan unlili 
bo‘lsa, 
-tumuz, -tümüz / -dumuz, -dümüz
shaklida qo‘shiladi: 
yüküntümüz, ölürdümüz, öz ötägči boltumuz
. 
-
siz
affiksi tinglovchi birligida ba’zan hurmat ma’nosini 
ham bildiradi: 
Ötrü ol awïčğa ïğlayu xanqa inčä tip ötünti: 
Täŋrim, ne muŋ taq boltï-kim, antağ täŋri-teg, erdäni-teg 
ögüküŋüzni ölüm yiriŋä ïdur-siz?
–
So‘ng o‘sha qariya yig‘lab, 
xonga shunday deya iltijo qildi: “Tangrim, qanday musibatkim,
shunday 
tangridek, 
javohirdek 
suyukligingizni 
[ya’ni 
o‘g‘lingizni] o‘lim yeriga yuboryapsiz?” (AT.283).