Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Fe’l nisbatlari 
Yozma yodgorliklar tilida fe’lning birgalik nisbati 
-š
qo‘shimchasi bilan yasaladi. 
Fe’lning orttirma nisbati quyidagi qo‘shimchalar bilan 
yasalgan: 
-
t
affiksi. MK da: 
ol anï sïxtattï
– u uni yig‘latdi, 
ol anï 
tilätti
– u uni tilantirdi.
-
r, -ur, -ür
affiksi. MK da: 
ol anï ewdin köčürdi
–
u uni 
uydan ko‘chirdi. 
-
tur, -tür / -dur, -dür / -tïr, -tir / -dïr, -dir
affiksi. MK da: 
ol 
qapuğ ačturdï
–
u eshikni ochtirdi, 
ol suw töktürdi
–
u suvni 
to‘ktirdi. RQ da: 
semritür
– semirtiradi, 
aruqlatur
– ozdiradi, 
oriqlatadi. 
-qur, -kür / -ğur, -gür
affiksi. MK da: 
ol meni toδğurdï
–
u 
meni to‘ydirdi. 
-
z, -uz, -üz
affiksi. MK da: 
urağut oğlïŋa süt emüzdi
–
xotin bolasiga sut emizdi, 
ol suw tamuzdï
–
u suv tomizdi. 
-
duz, -düz 
affiksi. MK da: 
ol tawar alduzdï
– u mol oldirdi, 
ol meŋä iš bildüzdi
– u menga ish o‘rgatdi. 
Misollar: 
Dağï Havva dayim egiz oğlan toğurur erdi: biri 
er oğlan, biri qïz oğlan
(RQ.137b); 
Čin padšahïnïŋ qïzï sordï-
kim: Ol qaysï tewä erdi-kim, atasïz, anasïz tuğdï
(RQ.141a). 
 
 

---

189
O‘tgan zamon fe’li 
Yozma yodgorliklar tilida o‘tgan zamon -
dï, -di / -tï, -ti; -
duq, -dük / -tuq, -tük; -mïš, -miš / -mïs, -mis
qo‘shimchalari 
bilan hosil qilingan. Bulardan 
-dï, -di / -tï, -ti
qo‘shimchasi 
turkiy tillarning tarixiy taraqqiyoti davomida keng amal qilib 
kelmoqda. U aniq o‘tgan zamonni anglatadi: 
keldim, keldik, 
keldiŋ, keldiŋiz, keldi, keldilär; ketti, oquttï, jattï
. 
O‘tgan zamon fe’lining o‘zga birligi -
dï, -di / -tï, -ti, 
bo‘lishsiz shakli 
-madï, -mädi
qo‘shimchasi bilan hosil 
qilinadi.
Misoli: 
Türk bodun ölti, alqïntï, yoq boltï, türk sir 
bodun yärintä bod qalmadï.
–
Turk xalqi o‘ldi, tugadi, yo‘q 
bo‘ldi, turk sir xalqi yerida (hech bir) urug‘ qolmadi. (Ton.3
–
4). 
O‘zga 
ko‘pligi 
o‘zga 
birlik 
shakliga 
-lar, 
-lär 
qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilinadi. 
O‘tgan zamon fe’lining so‘zlovchi birligi -
dïm, -dim / -tïm, 
-tim
, bo‘lishsiz shakli -
madïm, -mädim
qo‘shimchasini qo‘shish 
bilan hosil qilingan. 
O‘tgan zamon fe’lining tinglovchi birligi 
-dïŋ, -diŋ, -tïŋ, -
tiŋ
, bo‘lishsiz shakli -
madïŋ, -mädiŋ
qo‘shimchasi bilan 
yasaladi: 
čïzdïŋ
– yozding, 
čïzmadïŋ
– yozmading. Tinglovchi 
ko‘pligi -
dïŋïz, -diŋiz, -tïŋïz, -tiŋiz
, bo‘lishsiz shakli -
madïŋïz, -
mädiŋiz
qo‘shimchasi bilan yasaladi: 
čïzdïŋïz
–
yozdingiz, 
čïzmadïŋïz
–
yozmadingiz. 
Mahmud Koshg‘ariyning yozishiga qaraganda, 
-duq, -dük / 
-tuq, -tük
qo‘shimchasi o‘g‘uz va qipchoqlarning tillariga xos 
(MK.II.52
–
65). Muhim xususiyati shundaki, bu qo‘shimcha 
bilan qo‘llangan fe’l shaxs-sonda tuslanmaydi, qanday bo‘lsa, 
shunday ko‘rinishda turaveradi. Shaxs-sonni gapdagi olmoshlar 
anglatadi: 
men ya qurduq
– men yoy yasadim, 
biz ya qurduq
– 
biz yoy yasadik, 
ol keldük
– u keldi, 
olar ewgä kirdük
– ular 
uyga kirdilar (MK.II.64
–
65). 

---

190
“Kitob-i tarjumon-i turkiy”da ta’kidlanishicha, so‘zlov-
chilar tomonidan birgalikda bajarilgan ish-harakat (so‘zlovchi-
ning boshqalar bilan birgalikdagi ish-harakati) 
-dïğ
, bo‘lishsiz 
shakli esa -
madïğ
qo‘shimchasi bilan hosil qilinadi: 
čïzdïğ
– 
yozdik, 
čïzmadïğ
– yozmadik (KTT.66). Hozirgi o‘zbek adabiy 
tilida bu qo‘shimchaning yolg‘iz 
-dik
varianti amal qilmoqda: 
bardik, yazdik, aytdik 
(og‘zaki nutqda: 
ayttik
), 
keldik, ketdik 
(nutqda: 
kettik
) va b. 
Qadimgi grammatik asarlarda sifatdoshning -
mïš, -miš / -
mïs, -mis
, ravishdoshning -
ïp, -ip / -ïb, -ib
qo‘shimchasi ham 
o‘tgan zamon belgisi sifatida talqin etilgan (AZFT.120
–
121). 
Birinchisining birlikdagi misoli: 
kelmiš, ketmiš, yatmïš; 
ko‘plikda: 
kelmišlär, ketmišlär, jatmïšlar
. Grammatik asarlarda 
ta’kidlanuvicha, bu fe’l ko‘z bilan ko‘rganda emas, faqat 
eshitganlik haqidagi xabarni anglatadi. Ular shaxs-son 
qo‘shimchalari bilan ham qo‘llanadi: 
kelmišmän, kelmišsän, 
kelmišsiz, qalmïšbiz.
Ikkinchi belgi bilan qo‘llanganda: 
keliptür
. So‘zlovchi 
uchun: 
keliptürmän, 
keliptürmiz
. 
Tinglovchi 
uchun: 
keliptürsän, keliptürsiz, keliptür, keliptürlär.