”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

Marten pech sxemasi
1-tag; 2-gumbaz; 3-regeneratorlar.
Marten pechi ishchi kamerasi gorizontal bo‘lib, 1000 tonna sig‘imga ega 
bo‘ladi. Pechning ichki qismi olovbardosh g‘isht bilan qoplanadi (3-rasm).
Po‘latni bu usulda eritish jarayonida ferroxrom, ferrovanadiy va boshqa 
turdagi qo‘shimchalar kiritilib legirlangan po‘lat olinadi. Po‘lat eritmasi kovsh 
vositasida po‘lat va cho‘yandan tayyorlangan maxsus qoliplarga (izlojnitslar) 
quyiladi. Marten po‘lati sifatli bo‘lib, undan qurilish konstruksiyalari va 
armaturalar tayyorlanadi.
Elektr toki bilan eritish
- maxsus va Yuqori sifatli po‘lat ishlab 
chiqarishda eng takomillashgan, ammo elektr energiyasini ko‘p talab etadigan 
usuldir. Bu usulda po‘lat yoy va induksion elektr pechlarda eritib olinadi. Xom 
ashyo shixtasi sifatida po‘lat skrap (temir-tersak) va temir rudasi, marten yoki 
konvertor pechidan keltirilgan po‘latlar ishlatiladi. Bu usulda po‘lat olish 
unumdorligi past, mahsulot tannarxi esa Yuqori bo‘ladi. Elektr pechlarda 
po‘latning maxsus turlari-o‘rtacha va Yuqori legirlangan, instrumental, Yuqori 
haroratga bardoshli, magnitli va boshqalar tayyorlanadi.
4. Cho‘yan turlari va xossalari 
Cho‘yanning kimyoviy tarkibi va mo‘rtligi undan faqat quyma 
qotishmalar olishni taqazo etadi. Cho‘yan tarkibidagi uglerodning ko‘rinishiga, 
aralashmalarning miqdori va sovitish tezligiga qarab oq va kulrang cho‘yan 
olinadi. Uglerod sementit ko‘rinishida bo‘lsa oq, sementit va grafit 
ko‘rinishida bo‘lsa kulrang cho‘yan hosil bo‘ladi.
Oq cho‘yan
o‘ta qattiq va mustahkam, ammo juda mo‘rt bo‘ladi. U po‘lat 
va bolg‘alanuvchan cho‘yan olish uchun ishlatiladi. Oq cho‘yan tarkibida 
taxminan S2,8-3,6%; Si0,5-0,8%; Mn0,4-0,6% bo‘lishi mumkin.
Maxsus oqartirilgan cho‘yan ustki qismi oq cho‘yandan, ichki qismi esa 
kulrang cho‘yandan iborat bo‘lib, undan tayyorlangan buyumlar mustahkam va 
edirilishga chidamli bo‘ladi.
Kulrang cho‘yan
temir-kremniy-uglerod qotishmasi bo‘lib, tarkibida 
marganets, fosfor va oltingugurt aralashmasi bo‘ladi. Kulrang cho‘yanning 
taxminiy tarkibi: S 3,2-3,4%; Si 1,4-2,2%; Mn 0,7-1,0% va fosfor, 
oltingugurt miqdori 0,15-0,2% kam bo‘ladi. Kulrang cho‘yan S-seriy va Ch-
chugun
 
harflari bilan SCH holda markalanadi: SCH-10; SCH-18; SCH-21; 
SCH-24; SCH-25; SCH-30; SCH-40. Markadagi raqamlar cho‘zilishdagi 
mustahkamlik
chegarasini kgsmm
2
ifodalaydi.
Modifikatsiyalangan cho‘yan SCH30-SCH35 markalarda bo‘lib, tarkibiga 
grafit, ferrosilitsiy, silikokalsiy kabi moddalar 0,3-0,8% miqdorda qo‘shiladi. 
Bunday cho‘yanning plastikligi, zarbiy mustahkamligi va chidamliligi Yuqori 
bo‘ladi. Kulrang cho‘yan tarkibiga 0,03-0,07% magniy kiritilsa, kristallanish 
jarayonida grafit plastinasimon shakldan sharsimon shaklga o‘tadi. Bu cho‘yan 
turining mustahkamligi Yuqori, quyish xossalari yaxshi, yaxshi ishlanuvchan 

---

va edirilishga bardoshli bo‘ladi. Suyuqlangan kulrang cho‘yan yaxshi 
oquvchan, mexanik usulda ishlov berish oson bo‘ladi.
Kulrang cho‘yandan kolonnalar, tayanch yostiqlari, kanalizatsiya 
quvurlari, qoplama tyubinglar tayyorlanadi. Qurilishda legirlangan va Yuqori 
mustahkamlikdagi modifikatsiyalangan cho‘yanlar faqat maxsus joylarda 
ishlatiladi. Cho‘yandan isitish radiatorlari, vannalar, yuvish qurilmalari, asbob-
uskunalar, pechkalar uchun panjaralar, eshiklar va sh.k. buyumlar tayyorlash 
mumkin.
Kulrang cho‘yan asosida arxitektura-san’at buyumlari quyish mumkin.