”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

3. Cho‘yan va po‘lat ishlab chiqarish asoslari 
Qora metallar ishlab chiqarish murakkab texnologiya bo‘lib, shartli 
ravishda ikki bosqichdan iborat. Birinchi bosqichda temir rudasidan cho‘yan 
ishlab chiqariladi. Ikkinchi bosqichda esa cho‘yandan po‘lat ishlab chiqariladi. 
Cho‘yan temir rudasini koks yoqilg‘isi bilan domna pechlarida eritish 
natijasida hosil bo‘ladi. Koks yonganda hosil bo‘ladigan karbonat angidridi 
(SO
2
) cho‘g‘langan koksdan o‘tib uglerod oksidiga (2SO) aylanadi va temir 
rudasiga ta’sir etib quyidagi umumiy sxema tarzida cho‘yan hosil qiladi: 
Fe
2
O
3
Fe
3
O
4
FeO Fe. Flyuslar-ohaktoshlar, dolomitlar va qumtoshlar 
keraksiz jinslarning suyuqlanish haroratini pasaytirish va koks kulini shlakka 
aylantirish uchun ishlatiladi.

---

Domna pechining sxemasi
1-shaxta; 2-koloshnik; 3-yuklash qurilmasi; 4-metall qobiq; 5-futerovka
(qoplama); 6-pechning silindrik qismi (eng keng qismi); 7-pastki qismi; 8shlak 
chiqarib yuboriladigan teshik; 9-gorn; 10-cho‘yan; 11-cho‘yanni chiqarib 
yuborish uchun teshik; 12-havo beriladigan quvur.
Domna pechi tashqi tomondan metall qobig‘ bilan va ichki tomondan 
olovbardosh g‘isht bilan qoplangan shaxta ko‘rinishida bo‘ladi (35.1-rasm). 
Pechga ustki qismidan maxsus moslama vositasida ruda, yoqilg‘i va flyus 
shixta hosil qilish uchun navbat bilan tashlab turiladi. Koks yonishini 
ta’minlash uchun pechning pastki qismidan (gorn) issiq havo bosim ostida 
beriladi. 
Pechning pastki qismida 900-1100
0
S temirning tiklangan bir qismi 
uglerod bilan birikib temir karbidini hosil qiladi. Bu jarayon uglerodlanish 
jarayoni deyiladi.
1150
0
S haroratda hosil bo‘lgan suyuq cho‘yan pech gorniga 
oqib tushadi. Suyuqlangan shlak esa zichligi kamligi tufayli cho‘yan 
eritmasining ustki qismida bo‘ladi. Navbat bilan avval shlak, keyin cho‘yan 
gorndan chiqarib turiladi. Suyuqlangan cho‘yandan maxsus cho‘yan quyish 
mashinalari yordamida qoliplanib “chushkalar” tayyorlanadi yoki maxsus 
kovshlarda po‘lat eritiladigan sexga yuboriladi.
Suyuqlangan shlakdan shlak granulalari, pemzasi va tosh quymalar 
tayyorlash mumkin.