79
jamiyatlari, xo‘jalik shirkatlari va b.) balansi; jamoat tashkilotlari
balansi va h.k
Axborotlar hajmi bo‘yicha
balanslar
yakka, yig‘ma va
umumlashtirilgan (konsolidatsiyalangan)
balanslarga bo‘linadi.
Yakka
balans
faqat bitta xo‘jalik yurituvchi subyektning moliya-xo‘jalik
faoliyati natijalarini aks ettiradi.
Yig‘ma balans
bir nechta balanslarning moddalarini mos ravishda
mexanik jamlash yo‘li bilan tuziladi. Yig‘ma balanslarning o‘ziga xos
turlaridan biri konsolidatsiyalangan balans hisoblanadi.
Umumlashtirilgan (konsolidatsiyalangan) balans
yuridik mustaqil,
lekin iqtisodiy va moliyaviy jihatdan o‘zaro bog‘liq korxonalarning
balanslarini birlashtirish natijasida hosil bo‘ladi. Umumlashtirilgan
balans «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunining 23-moddasi va №
8-«Umumlashtirilgan moliyaviy hisobot va sho‘ba xo‘jalik jamiyat-
larida investitsiyalarni hisobga olish» nomli BHMSga muvofiq tuziladi.
Tuzish vaqti bo‘yicha
balanslar
dastlabki, joriy, sanatsiyalanuvchi,
tugatish, bo‘linish va birlashtirish
balanslariga bo‘linadi.
Dastlabki (tashkiliy) balans
faqat
bir marta tuzilib, korxonada
buxgalteriya hisobini yuritish shundan boshlanadi. U korxona o‘z
faoliyatini boshlayotgan vaqtda ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga
qo‘shiladigan ulushlar hajmini bildiradi va korxona ustavi ro‘yxatga
olinganidan keyin yoki aktivlar (ulushlar) ustav kapitaliga qo‘shilga-
nidan keyin tuziladi.
Joriy balanslar
xo‘jalik yurituvchi subyektning butun faoliyat
davri davomida belgilangan muddatlarda tuziladi. Ular boshlang‘ich
(kirish), oraliq va yakunlovchi balanslarga bo‘linadi. Boshlang‘ich
balans yil boshida, yakunlovchi balans esa yil oxirida tuziladi.
Oraliq balanslar yil davomida tuziladi.
Oraliq balanslar
yakunlovchi balanslardan, birinchidan yakunlovchi balansga undagi
moddalarni ochib beruvchi bir qancha hisobot shakllari ilova qilinishi
bilan farq qiladi. Ikkinchidan, oraliq balanslar, qoidaga ko‘ra, faqat joriy
hisob ma’lumotlari asosida tuziladi. Yakunlovchi balansni tuzishdan
oldin esa to‘liq inventarizatsiya tuzilib, uning
natijalari ham balansga
ta’sir ko‘rsatadi va yakunlovchi balans aniq tuzilishiga erishiladi.
Sanatsiyalovchi balanslar
xo‘jalik yurituvchi subyekt bankrot
bo‘lishiga yaqinlashgan vaqtda tuziladi. Bunday sharoitlarda xo‘jalik
yurituvchi subyekt o‘zini bankrot deb e’lon qilishi yoki kreditorlar bilan
qarzlar bo‘yicha to‘lovlarni uzaytirishga shartnoma tuzishi zarur bo‘ladi.
Ammo kreditorlar ko‘rgan zararlari qanchalik katta ekanligi va kel-
80
gusida ularni qoplashga umid borligini bilishlari zarur. Sanatsiyalovchi
balans auditor yordamida, xo‘jalik yurituvchi
subyektdagi haqiqiy
holatni baholash maqsadida, hisobot davri tugamasdan oldin tuziladi.
Tugatish balansi
xo‘jalik yurituvchi subyekt tugatilayotganda
tuziladi. U boshqa balanslardan o‘z moddalarining hisob (dastlabki yoki
tiklanish) qiymati bo‘yicha emas, balki tugatilish paytida har bir
aktivning sotish mumkin bo‘lgan bahoda baholanishi bilan tubdan farq
qiladi. «Noumid qarzlar», «Zararlar», «Kelgusi davr daromadlari» va
«Kelgusi davr xarajatlari» moddalari tugatish balansiga kiritilmasligi
mumkin.
Ammo gudvill, patent va savdo belgilari qiymati kabi yangi
moddalar paydo bo‘lishi mumkin. Tugatish davri boshidan barcha o‘z
mablag‘lari maxsus ochiladigan «Tugatish» schotida hisobga olinib,
unda keyinchalik mulkiy moddalar va xo‘jalik yurituvchi subyektni
tugatish xarajatlari o‘rtasidagi farq ko‘rsatiladi.
Bo‘linish balansi
yirik korxonani bir qancha mayda korxonalarga
bo‘lish, bitta yoki bir nechta bo‘linmalarni boshqa korxonaga berish
paytida tuzilib, so‘nggi holatda balans
o‘tkazish balansi
deb ham ataladi.
Birlashtirish balansi
bir nechta korxonalar
bittaga birlashganida
tuziladi.
Huquqiy maqomi bo‘yicha buxgalteriya balanslari quyidagicha:
Dostları ilə paylaş: