Residivə görə cəza təyin edilməsi barədə Vəkillərin İxtisas Komissiyasının üzvü

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐  V nömrə

­  6 ­

­  7 ­

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐ V nömrə

görə ödənilməmiş məhkumluğunun‐yəni  cinayətin  residivinin olmasını müəyyən etmiş,  bunula

belə,  cinayət  hadisəsinin  məhz  zərərçəkmişin  təhriki  ilə yaranmış mübahisə  zəminində baş

verməsini  və  təqsirləndirilən şəxsin  səmimi neşman olmasını  RF  CM‐nin  61‐ci  maddəsinin  1‐ci

hissəsinin  «k»  bəndinə  əsasən yüngülləşdirici  hallar  kimi,  həmin yüngülləşdirici halları  və

Kudakayevin şəxsiyyətini müstəsna hallar kimi qiymətləndirmiş və RF CM‐nin 64 ‐cü maddəsini

(qanunla konkret cinayətə görə nəzərdə tutulmuş cəzadan daha yüngül cəzanın təyin olunması )

tətbiq etməklə həmin cəzanı təyin etmişdir.

Başkordıstan Respublikası Ali Məhkəməsinin CİÜMK, sonradan isə həmin məhkəmənin Rəyasət

Heyəti prokurorun protestini təmin etməmiş və hökmü dəyişdirmədən qüvvədə saxlamışlar.

Rusiya Federasiyası

Baş  prokurorunun müavininin  protesti əsasında işə baxmış  RF  Ali

Məhkəməsinin CİÜMK 20 sentiyabr 2000­ci il tarixli qərarı ilə protesti təmin etmiş və Kudakayev

barəsində olan hökmü dəyişdirərək, ona Demsk rayon məhkəməsi tərəfindən təyin edilmiş 7(yeddi)

il azadlıqdan məhrum etmə cəzasını azaldaraq 5 (beş) il 6(altı) aya endirmişdir.

Ali Məhkəmə həmin iş üzrə aşağı məhkəmələr tərəfindən işin faktikin hallarına, əməlin tövsifinə,

təqsirin sübut olunmasına, eləcə də yüngülləşdirici halların və məhkumun şəxsiyyətinin müstəsna

hal  kimi  qiymətlədirilməsinin  və  buna görə  də  onun  barəsində  RF  CM‐nin  64‐cü  maddəsinin

tətbiqinin mümkünlüyünü dair  gəldiyi nəticəni əsaslı hesab etmiş, lakin bunula yanaşı maddi hüquq

normasının tətbiqi və təfsirində aşkar səhvə yol verildiyini müəyyən etmişdir. Ali Məhkəmə həmin

qərarında göstərmişdir ki, birinci instansiya məhkəməsinin RF CM‐nin 64‐cü maddəsinin tətbiqini

mümkün  hesab  etməsinə  baxmayaraq,  məhkum    Kudakayevə  RF  CM‐nin  105‐ci  madəsinin  1‐ci

hissəsində nəzərdə tutulan 6 ildən 15 ildək azadıqdan məhrum etmə cəzasının   həddi daxilində,

yəni 7 (yeddi) il müddətinə azadlıqdan məhrum etmə cəzası təyin etmişdir, halbuki CM­nin  64­cü

maddənin  tətbiqi zamanı  məhkuma    6  ildən aşağı  həddə  cəza  təyin  edilməsini  tələb  edir.  Ali

Məhkəmə göstərmişdir ki, məhkum Kudakayevin əməlində  cinayətinin residivinin olması CM­nin

64­cü maddəsində nəzərdə tutulmuş cəza təyin edilməsi qaydalarını dəyişdirə bilməz. Məhkəmə

həmin qərarında, həmçinin, aydın şəkildə göstərmişdir ki, cinayətin residivi zamanı, residiv nəzərə

alınmadan  cəza  təyin  edilərkən,  əgər  təyin  edilən  cəza  maddənin sanksiyası  həddində  olduqda

(Kudakayevin işində olduğu  kimi)  bu  zaman  həm  də  CM‐nin  64‐cü  maddəsinə  istinad  edilməsi

yolverilməzdir. (Mənbə: Bülleten ¹ 5 Verxovnoqo Suda RF)

Beləliklə də, tam əminliklə demək olar ki, cinayətlərin residivi zamanı residivi nəzərə almadan cəza

təyini zamanı (CM. Maddə 65.3) maddənin sanksiyası həddində cəza təyin edildikdə CM‐nin 62‐ci

maddəsinə istinad edilməsinin qanuni əsası yoxdur.

Bəzi həmkarlarımın  bununla bağlı mövcud  məhkəmə təcrübəsinə əsaslanmalarına  gəldikdə  isə,

yəqin ki, heç kimi inandırmağa  ehtiyac yoxdur ki, məhkəmə təcrübəsi yalnız qanuna əsaslanmalıdır

və yalnız bu halda məhkəmə təcrübəsinə əsaslanmaqla hansısa məsələyə aydınlıq gətirmək, onu

izah etmək olar, qanuna uyğun olmayan məhkəmə təcrübəsi isə heç bir halda əsaslı hesab edilə

bilməz.

Bu  məsələ  ilə bağlı  Azərbaycan Respublikası  Ali  Məhkəməsinin  25.06.2003‐cü  il  tarixli  Plenum

Qərarına istinad edənlərin də mövqeyi ilə razılaşmaq olmaz.

Ali Məhkəmənin Plenum qərarlarının təyinatı və işə baxan məhkəmələr üçün onların əhəmiyyəti

barədə yuxarıda bəhs edildiyindən, bir daha onların təkrarlanmasına lüzum görmürük.

Ali Məhkəmənin Plenumunun həmin qərarının özünün daha diqqətlə öyrənilməsini isə zəruri hesab

edirik.

Birinci yazımızda da qeyd etmişdik ki, yeni qanunların qəbul edilməsindən sonra onların  tətbiqi

zamanı təcrübədə  yaranan çətinliklər  və anlaşılmamazlıqların  izah  edilməsi  ilə bağlı müxtəlif

məsələlərə  dair  Ali  Məhkəmənin  Plenumu  tərəfindən    məhkəmələr  (həmçinin  digər  sahələrdə

çalışan praktiki hüquqşünaslar üçün) üçün mühüm praktiki əhəmiyyətə malik xeyli sayda  olduqca

mühüm qərarlar qəbul olunmuşdur.

Belə  qərarlardan  biri  də  «Məhkəmələr  tərəfindən  cinayət cəzalarının  təyin  edilməsi təcrübəsi

haqqıda» 25 iyun 2003­cü il tarixli 4 ¹­li qərardır.

Etiraf  etmək lazımdır  ki,  cinayət işlərinə  baxan  məhkəmələr üçün  cəza  təyini  məsələsi  əvvəlki

qanunvericiliyin qüvvədə olduğu vaxt ən mürəkkəb və  ən problematik məsələlərdən biri olduğu

kimi,  yeni qanunların  qəbulundan  sonra  da  bu  məsələ  eyni  dərəcədə mürəkkəb  və  problematik

olaraq qalmaqdadır.

Yeni qanunların  qəbulundan sonrakı    Ali  Məhkəmənin  Plenumu  tərəfindən  ilk  qəbul olunmuş

qərarlardan  birinin  də  məhz  bu  məsələ‐  cəza  təyini  məsələsi  ilə bağlı olması  da  cəza  təyini

məsələsinin nə dərəcədə aktual və əhəmiyyətli olduğunu göstərir.

Qərarın özünə  gəldikdə  isə,  qeyd  etmək lazımdır  ki,  həmin Qərarın  cəza  təyini  ilə bağlı bütün

məsələləri əhatə etməsi, nəzərdə tutulmuş izahların konkret, əhatəli  və dolğun olması və praktiki

əhəmiyyəti baxımından məhkəmələr üçün olduqca zəruri olan və gündəlik iş fəaliyyətlərində  istifadə

edilən ən vacib qərarlardan biridir.

Həmin qərarda cəza təyininin bir çox başqa məsələləri ilə yanaşı, CM‐nini 62‐ci maddəsinin (cinayətə

görə müəyyən edilmiş cəzadan daha yüngül cəza təyin edilməsi), eləcə də CM‐nin 65‐ci maddəsinin

(residivə görə cəzanın təyin edilməsi) tətbiqi ilə bağlı olan məsələlərə dair də vacib və zəruri izahlar

verilmişdir.

Bizim hazırkı yazımız residivə görə cəza təyini məsələsi ilə bağlı olduğundan və  cinayətin residivi

zamanı  residivi  nəzərə  almadan  cəza  təyin  edilərkən hökümdə  həm  də  CM‐nin  62‐ci  maddəsinə

istinad edilməsinin zəruri olduğunu iddia edənlərin də mövqeylərini əsasladırarkən məhz Plenumun

həmin qərarına istinad etdiklərindən, qeyd edilən qərarın cinayətlərin residivi zamanı cəza təyini

məsələri ilə bağlı olan hissəsinin daha diqqətlə nəzərdən keçirilməsini əhəmiyyətli hesab edirik.

Həmin Qərardan görünür ki, qərarın 11 və 12‐ci hissələri cinayətlərin residivi zamanı cəza təyini,

habelə residivi nəzərə almadan cəza təyini məsələlərinə izahı ilə bağlıdır. Qərarın 11‐ci hissəsinin

2­ci abzasında isə konkret olaraq CM‐nin 65.3‐cü maddəsində nəzərdə tutulmuş qaydalarına uyğun,

yəni cinayətin residivi nəzərə alınmadan cəza təyini məsələsindən bəhs edir.

Cinayətlərin residivi halında residivi nəzərə almadan cəzanın  təyin edilməsi şərtlərini­qaydasını

tənzimləyən CM‐nin 65.3‐cü maddəsinini izahını verən həmin hissəni diqqətlə nəzərdən keçirdikdə

müəyyən olunur ki, Plenum həmin qərarında bəzi həmkarlarımızın mövqeyini, yəni CM‐nin 65.3‐cü

maddəsinin tətbiqi(cinayətin residivi zamanı residivi nəzərə almadan cəza təyini) zamanı hökümün

nəticə hissəsində həm də CM‐nin 62‐ci maddəsinə istinad edilməli olmasını əsaslandıra biləcək hər

hansı göstəriş nəzərdə tutulmamışdır.

Plenum qərarının 11‐ci hissəsindən görünür ki, həqiqətən də orada hökümün nəticə hissəsinədə

CM‐nin 62‐ci maddəsinə istinad edilməsinə dair göstəriş nəzərdə tutulmuşdur, lakin həmin abzası

daha diqqətlə öyrənərkən açıq ­ aşkar aydın olur ki, bu göstəriş heç də CM‐nin 65.3‐cü maddəsinin

deyil, yalnız CM‐nin 65.2‐ci maddəsinin tətbiqi ilə əlaqələndirilmişdir.

Bununla bağlı iki vacib məsələnin qeyd olunmasını zəruri hesab edirik.

Birincisi, cinayətlərin residivi zamanı AR CM­nin 65.3­cü maddəsinə əsasən residivi nəzərə almadan

cəza təyin edərkən hökümün nəticə hissəsində həm də CM‐nin 62‐ci maddəsinə istinad eldilməsi

ilə bağlı mövqeyin  cinayət  qanunvericiliyinin  tələbləri baxımından əsassız olduğu  kimi,  Ali

Məhkəmənin Plenumunun 25.07.2004‐cü il tarixli 4¹­li Qərarı baxımından da əsassız odmasının

müəyyən edilməsi ilə bağlıdır.

İkincisi,  Plenumun  həmin qərarının  istinad  olunan  11‐ci  hissəsinin,  daha doğrusu  onun  2­ci

abzasının mətni ilə bağlıdır.

Belə ki, hazırkı yazımızda müzakirə olunan məsələnin araşdırılması zamanı diqqət çəkən maraqlı

bir məqam da otaya çıxmışdır.  Məlum olmuşdur ki, bəzi həmkarlarımızın müzakirə olunan məsələdə

fərqli mövqeydə olmaları bir tərfdən həmin qərarın tam təhlil edilmədən öyrənilməsi ilə bağlı olsa

da, digər tərəfdən isə həm də həmin qərarın 11‐ci hisəsinin 2‐ci abzasının mətni ilə bağlıdır.

Həmin abzası diqqətlə təhlil etdikdə məlum olur ki, həmin abzasın mətni işlənərkən orada AR CM­nin

65.2, 65.3 və 62‐ci maddələrinin yazılışının ardıcıllığında, çox güman ki, texniki səbəbdən yanlışlığa

yol verilmişdir ki, bu da öz növbəsində həmin abzasda nəzərdə tutulmuş göstərişlə bağlı müəyyən

sualların yaranmasına səbəb olmuşdur.

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐  V nömrə

­  8 ­

­  9 ­

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐ V nömrə

Cinayətin residivi və residivə görə cəza təyin edilməsi ilə bağlı qanunvericiliyinin tətbiqi zamanı

prakikada ortaya çıxan bəzi problemli məsələlərə dair hazırkı yazımızı tamamlayaraq, sonda bu

problemlərin  həllinə  xidmət  edə  biləcəyi  qənatində olduğumuz  bəzi  təkliflərimizi  də bölüşmək

istərdim.

Birincisi:  fikrimizcə Ali Məhkəmənin Plenumunun 25.07.2004‐cü il tarixli 4¹­li Qərarının 11­ci

hissəsinin 2‐ci abzasındakı yanlışlıq aradan qaldırılmaqla, onun düzəldilməsi və  həmin abzasın

yenidən işlənməsinə ehtiyac vardır.

İkincisi isə qanunvericilik qaydasında  Cinayət Məcəlləsinin cinayətlərinin residivi və onun növlərini

tənzimləyən 18‐ci və residivə görə cəzanın təyin edilməsini tənzimləyən 65‐ci maddələrində onların

bir qədər  «yumşaldılması» istiqamətində müvafiq dəyişiklik edilməsini zəruri hesab edirik.

Cinayət Məcəlləsinin 18‐ci maddəsində təsbit edilmiş residivin müəyyən olunması zamanı nəzərə

alınmayan hallarn dairəsinə CM‐nin 15‐ci maddəsinin təsnifatına əsasən

böyük ictimai təhlükə

törətməyən cinayətlərə görə məhkulluqlaın da daxil edilməsini, eləcə də CM‐nin 65.2‐ci maddəsində

təsbit edilmiş residivə görə daha ciddi cəza növünün son həddinin yarısından, üçdə birinə, təhlükəli

residivə görə  nəzərdə tutulmuş üçdə  ikidən, xüsusilə təhlükəli  residivə görə    nəzərdə tutulmuş

dörddə üçdən isə daha ciddi cəza növünün son həddinin yarısından az olmayan həddə edirilməsini

məqsədəmüvafiq hesab edirik.

Fikrimmizcə, cinayətin residivini və onun növlərini, eləcə də  residivə görə cəzanın təyin edilməsini

tənzimləyən  normalara  təklif  edilən dəyişikliklər  (yuxarıda  da  qeyd edilmişdir  ki,  Rusiya

Federasiyasının  CM müvafiq  (Maddə  18  və  68) normalarında  da  bu  məsələ  məhz  təklif  olunan

qaydada təsbit olunmuşdur) cinayət qanunun əsas prinsiplərini müəyyən edən CM‐nin 8‐ci (Maddə

8. Ədalət prinsipi) və 9‐cu (Maddə 9. Ədalət prinsipi)  maddələrinin tələbləri baxımından zəruri

olmaqla yanaşı,  həm  də  residivə görə  cəza  təyin  edilməsi zamanı  cinayət  əməlinin törədilməsi

şəraiti, tərəflərin münasibəti (həm cinayət hadisəsinə qədər, həm də ondan sonrakı) təqsirləndirilən

şəxsin şəxsiyyətini  səciyyələndirən  hallar,  o cümlədən  onun  ailə  vəziyyəti,  təhsili, yaşı,  təhsilni

davam  etdirməsi, işləyib­işləməməsi, zərərçəkmiş şəxsin  cinayət  hadisəsinin baş  verməsindəki

«rolu», təqsirləndirilən şəxsin məhkəmə iclasındakı davranışı  və sair bu kimi hər bir cinayət işi

üçün fərdi xarakter daşıyan xüsusiyyətlərin  nəzərə alınması və nəticə etibarı ilə qanuni və əsaslı

olmaqla yanaşı, həm də  konkret işə  baxan məhkəmənin mülahizə sərbəstliyinə, başqa sözlə isə

məhkəmənin həm də «görünən» ədalətli qərar qəbul etməsinə əlavə təminat vermiş olardı.

­  10 ­

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐  V nömrə

Əhməd Fərhadov

Vəkillərin Kollegiyasının üzvü

CİNAYƏT MÜHAKİMƏ İCRAATINDA

MƏHKƏMƏ ARAŞDIRMASININ HƏDLƏRİNİN

AKTUAL MƏSƏLƏLƏRİ

“Azərbaycan  Respublikasında  məhkəmə  sisteminin  müasirləşdirilməsi  və  “Azərbaycan

Respublikasının  bəzi  qanunvericilik  aktlarına  dəyişikliklər  və  əlavələr  edilməsi  haqqında”

Azərbaycan  Respublikası  Qanununun  tətbiq  edilməsi  barədə”  Azərbaycan  Respublikası

Prezidentinin 19 yanvar 2006‐cı il tarixli Fərmanı məhz insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının

müdafiəsinin  təmininə,  məhkəmə  sisteminin  müasirləşdirilməsinə,  məhkəmə  hakimiyyətinin

möhkəmlənməsinə  yönəlmişdir.  Demokratik  və  hüquqi  dövlət  olan  Azərbaycanda  ədalət

mühakiməsi həyata keçirilərkən Konstitusiyanın, CM‐nin, CPM‐in, Azərbaycan Respublikasının digər

qanunlarının və tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrin müddəa və tələblərinə ciddi əməl edilməsi

məhkəmə və cinayət prosesi iştirakçılarının əsas vəzifələrindən biri olmaqla ədalət mühakiməsi bu

hüquqi  baza  ilə  şərtləndirilən  prosessual  hüquq  normalarına  uyğyn  həyata  keçirilməli  və

məhkəmələr tərəfindən cinayət‐prosessual qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalara dəqiq riayət

olunmalıdır.

Lakin buna baxmayaraq, bu gün məhkəmə hüquq təcrübəsində “məhkəmə baxışının hədləri” anlayışı

hələ  qəti  həllini  tapmamış  hüquqi  mübahisə  mövzularından  biri  olmaqla  vaxtaşırı  gündəmi

dolaşmaqdadır. Bu məsələni sabit düşüncə mövqeyinə çəkməyə dəfələrlə tanınmış hüququşünaslar,

Ali Məhkəmə, Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən cəhd göstərilsə də natamamlıq və kolliziya yenə

də qalmaqdadır. Məncə bunun əsas səbəbi məsələyə qüvvədə olan hüquqi aktların kontekstindən

yanaşılmaması, cinayət prosessual qanunvericiliyin bir sıra prinsip və şərtlərinin fikir yürüşündə

əsassız diskvalifikassiyası, məhkəmə təcrübəsinin ehkam həddinə qaldırılmasıdır.

Qanunları rəsmi şərh edən Konstitusiya Məhkəməsinin mövqeyinə görə cinayət prosesində hədd

kateqoriyası məcburi prosessual şərt olmaqla “məhkəmə baxışının hədləri” təqsirləndirilən şəxsə

qarşı  irəli  sürülmüş  və  məhkəmədə  müdafiə  edilən  ittihama  uyğun  məhkəmə  tədqiqatının  və

qərarının qanunla müəyyən edilmiş sərhədləridir.

Nə qədər ki, hüquqi terminlər doğru seçilməmiş və ifadə tərzi mükəmməl formaya salınmamışdır,

sərgilənən mövqe ilə tam razılaşmaq olmaz və bu məsələdə aydın fikir yaratmaq qeyri‐mümkündür.

Əvvəlcə, ondan  başlayaq  ki,  Azərbaycan  Respublikası  CPM‐nin  318‐ci  maddəsinin  adı  düzgün

müəyyənləşdirilməmişdir.  Normativ‐hüquqi  aktlar  haqqında  Azərbaycan  Respublikasının

Konstitusiya Qanununun 30.6‐cı maddəsinə əsasən normativ hüquqi aktın maddəsi  tamamlanmış

normativ müddəanı əks etdirən əsas struktur elementi olmaqla, onun mahiyyətini əks etdirən ada

malik olmalıdır. Bildiyimiz kimi hazırda qüvvədə olan cinayət prosessual qanunvericiliyinə görə

cinayət mühakimə icraatı —məhkəməyədək, BİM, AİM, KİM‐də aparılan icraatdır. Məhkəməyədək

icraat ibtidai araşdırma adlanmaqla cinayət işi üzrə ibtidai istintaq və təhqiqat növündə aparılır.

(bax: CPM m.7.0.8; 7.0.22 ). BİM, AİM, KİM‐də aparılan icraat isə “məhkəmə baxışı” adlanır. Halbuki

məhkəməyədək icraat “ibtidai araşdırma” yox, ”ibtidai tədqiqat” (расследование) adlandırılmalı,

ali  tədqiqat  kimi  isə  məhkəmə  baxışı  götürülməli  idi.  Məhkəmə  baxışı  isə  cinayət  işlərinə,

məhkəməyədək sadələşdirilmiş icraat üzrə materiallara və xüsusi ittiham  qaydasında  şikayətlərə

­ 11 ­

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐ V nömrə

ilkin baxılması; məhkəmə baxışının açılışı; məhkəmə istintaqı; məhkəmə çıxışları və təqsirləndirilən

şəxsin  son  sözü;  yekun  məhkəmə  qərarının çıxarılması;  məhkəmə  hökmünün  və  digər  yekun

qərarının qüvvəyə minməsi; cəzaların icra edilməsi, məhkumluğun götürülməsi kimi mərhələlərdən

ibarətdir. Bu mövqe qismən də olsa  “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında”

Avropa Konvensiyasının 6‐cı mad. 1 hissəsinin məntiqi mənasından da irəli gəlir. Belə ki, həmin

maddəyə əsasən  “hər kəs... ona qarşı hər hansı cinayət ittihamı irəli sürülərkən, qanun əsasında

yaradılmış müstəqil və qərəzsiz məhkəmə vasitəsilə, işinin ağlabatan müddətdə ədalətli və açıq

araşdırılması hüququna malikdir”. Cinayət işləri ilə bağlı həmin müddətlərin hesablanması zamanı

“ağlabatan  müddət”  həm  ibtidai  araşdırma  müddətini,  həm  də  hökmün  çıxarılmasına  kimi  olan

məhkəmə baxışı müddətini əhatə edir. Avropa Məhkəməsinin hüquqi mövqeyinə görə müddətin

hesablanması şəxs barəsində hökmün qanuni qüvvəyə minməsinə və ya onun barəsində cinayət

təqibinə  xitam  verilməsinə  kimi  davam  edir.  Lakin  bizim  fikrimizcə  cəzaların  icra  edilməsi,

məhkumluğun götürülməsi də (ödənilməsi yox) məhkəmə baxışı mərhələsinə aiddir. Məsələn: eyni

işi üzrə cəzanın dəyişdirilməsi, cəzadan şərti olaraq azad etmə, cəzanın çəkilməmiş hissəsini daha

yüngül cəza növü ilə əvəz etmə, xəstəliyə görə cəzanı çəkməkdən azad etmə, hamilə qadınlar və

azyaşlı uşaqları olan şəxslər tərəfindən cəzanın çəkilməsinin təxirə salınması, ittiham hökmünün

icrası müddəti ilə əlaqədar cəza çəkməkdən azad etmə və s. məhz məhkəmə baxışı ilə həll olunur.

Məhkəmə araşdırması yalnız BİM və AİM‐də məhkəmə istintaqı formasında aparılır. Ona görə də

CPM‐nin 318‐ci maddəsinin adında “məhkəmə baxışının hüdudları” ifadəsi doğru hesab edilə bilməz.

O,  “məhkəmə  araşdırmasının  hüdudları”  şəklində  yazılmalıdır.  Çünki  məhkəmə araşdırması

bilavasitə  təqsirləndirilən  şəxsə  qarşı  irəli  sürülmüş  ittihamla bağlı  olmaqla  məhkəmə  istintaqı

formasında  həyata  keçirilən  cinayət  prosessual  icraatdır. Rusiya  Federasiyası  CPM‐nin  252‐ci

maddəsində də fikirlərimizi təsdiq edən ifadə tərzi vardır. Orada belə yazılmışdır:

Ñòàòüÿ 252. Ïðåäåëû ñóäåáíîãî ðàçáèðàòåëüñòâà

1.  Ñóäåáíîå  ðàçáèðàòåëüñòâî  ïðîâîäèòñÿ  òîëüêî  â  îòíîøåíèè  îáâèíÿåìîãî  è  ëèøü  ïî

ïðåäúÿâëåííîìó åìó îáâèíåíèþ.

2. Èçìåíåíèå îáâèíåíèÿ â ñóäåáíîì ðàçáèðàòåëüñòâå äîïóñêàåòñÿ, åñëè ýòèì íå óõóäøàåòñÿ

ïîëîæåíèå ïîäñóäèìîãî è íå íàðóøàåòñÿ åãî ïðàâî íà çàùèòó.

Yəni “1. Məhkəmə araşdırması yalnız təqsirləndirilən şəxsə münasibətdə və ancaq ona qarşı irəli

sürülmüş ittiham üzrə aparılır.

2. Məhkəmə araşdırmasında ittihamın dəyişdirilməsinə məhkəməyə verilmiş təqsirləndirilən şəxsin

vəziyyəti pisləşmədiyi və onun müdafiə hüququ pozulmadığı halda yol verilir.”

Qanunverici oxşar hüquqi məsələ üzrə hüquqi terminləri qayğısız tərcümə etməklə kateqoriyaları

ümumiləşdirmişdir. Belə ki, “разбирательства” heç vaxt “baxış” kimi tərcümə edilə bilməz və onun

yeganə düşgün tərcüməsi “araşdırma”dır.

Azərbarcan Respublikası CPM‐nin 318.1.‐ci maddəsinə əsasən isə  “Məhkəmə baxışı zamanı Cİ, MSİ

və  XİQŞ‐ə  yalnız  təqsirləndirilən  şəxsə  qarşı  irəli  sürülmüş  və  ya  məhkəməyə  verilən  ittiham

daxilində baxılır.” Məhz bunu əldə bayraq edən bəzi hüquqşünaslar belə qənatdədirlər ki,istintaq

orqanı Cİ, MSİ, xüsusi ittihamçı isə XİQŞ materiallarında təqsirləndirilən şəxsə qarşı məhkəmədə

hansı ittiham irəli sürərlərsə, məhkəmə də bu həddə işə baxmalıdır. Hətta məhkəmədə ittihamin

maksimal  həddinin  düzgün  müəyyənləşdirilmədiyi  sübuta  yetsə  belə.  Halbuki  CPM‐nin  318‐ci

maddəsində  məhkəmənin  ittihamın  həddini  aşması  üçün iki  istisna  halı  təsbit  olunmuşdur.

Bunlardan biri ittihamın həddindən aşağı,ikincisi isə yuxarı yönəli istisnalardır. Qanunverici birinci

istisna halını belə ifadə etmişdir: “Məhkəmə baxışı??? nəticəsində məhkəmə təqsirləndirilən şəxsin

əməlini ağır cinayətdən daha yüngül cinayət əməlinə??? tövsif etmək, habelə ona qarşı irəli sürülmüş

ittihamdan  ayrı‐ayrı  bəndləri  çıxartmaq  hüququna  malikdir.”  Bir  çox  hüququşünaslar  “yüngül

cinayət” anlayışını qəbul etməyərək Azərbaycan Respublikası CM‐nin 15‐ci maddəsində cinayətlərin

təsnifatında belə kateqoriya cinayətin olmadığını əsas gətirirlər. Bəs əgər cinayət əməli xüsusilə

ağır, yaxud az ağırdırsa, onda niyə “ağır cinayətdən” ifadəsinə də eyni dərəcədə hiddət göstərilmir.

Məncə, bunu dramatikləşdirmək lazım deyil və sadəcə olaraq, qanunverici CM‐nin “ağır sanksiyalı”

maddəsindən  “yüngül  sanksiyalı”  maddəsinə    tövsif  etmək... şəklində  yazmaqla  mübahisəyə  son

qoya bilər. Təqsirləndirilən şəxsin əməli heç vaxt cinayət əməlinə tövsif olunmur, əksinə, cinayət

əməli  CM‐nin  müvafiq  maddəsinə  tövsif  oluna  bilər.  Məhkəmə  baxışı  gedişində  ittihamın

yüngülləşdirilə  biləcəyi  hal  aşkar  edildikdə  məhkəmə  cinayət  prosesi  tərəflərinin  fikrini  də

öyrənməli və ittihamın yüngülləşdirilməsi üçün kifayət qədər əsaslar olduqda ittihamı dəyişərək

təqsirləndirilən şəxsə yeni ittiham elan etməli və yüngülləşdirilmiş ittiham üzrə məhkəmə baxışını

davam etdirməlidir.

2‐ci  istisna  halı  isə  Azərbaycan  Respublikası  CPM‐nin  318.2‐ci  maddəsində  öz əksini  tapmış  və

kifayət  qədər  məchul  olmaqla  mübahisəlidir.  Bunun  bir  səbəbi  isə  “Normativ  hüquqi  aktlar

haqqında” Konstitusiya Qanununda normativ hüquqi aktlar və onların struktur bölmələrindən ən

əsası olan maddələrlə bağlı tələblərə riayət olunmamasədər. CPM‐nin 318.2‐ci maddəsində deyilir:

“Məhkəmə  baxışı???  zamanı  təqsirləndirilən  şəxsin  hərəkətlərində???  daha  ağır  cinayətin

əlamətlərinin  mövcudluğu  müəyyən  edildikdə,  dövlət  ittihamçısının  vəsatəti  əsasında  məhkəmə

irəli sürülmüş ittiham üzrə məhkəmə baxışını dayandırmalıdır.” Burada qanunverici təqsirləndirilən

şəxsin  “hərəkətlərində”  ağır  cinayətin  əlamətlərinin  mövcudluğunu əsas  götürmüşdür  ki,bu  da

düzgün hesab edilə bilməz. Belə ki, Azərbaycan Respublikası CM‐nin 14.1‐ci maddəsinə əsasən “Bu

Məcəllə  ilə  cəza  təhdidi  altında  qadağan  olunmuş  ictimai  təhlükəli  əməlin  (hərəkət  və  ya

hərəkətsizliyin) təqsirli olaraq törədilməsi cinayət sayılır.” Yəni cinayətin törədilməsi həm hərəkət,

həm də hərəkətsizlikdə ifadə olunur.

Qanunvericiliyə əsasən daha ağır cinayət (ittiham) dedikdə təqsirləndirilən şəxsin törətmiş olduğu

cinayət əməlinin CM‐nin xüsusi hissəsinin sanksiyasında daha ağır cəza nəzərdə tutan maddəsinə

tövsifi, ona yeni cinayət epizodu‐cinayət hadisələri üzrə ittihamın elan edilməsi, ittihama CM‐nin

61‐ci  maddəsində  nəzərdə  tutulmuş  cəzanı  ağırlaşdıran  halların  daxil  edilməsi,  habelə  ittihamın

başqa formada ağırlaşması (məsələn: ziyanın məbləğinin artması,iştirakçılıqla törədilmiş cinayətdə

şəxsin  rolunun  artması,cinayətə  hazırlığın  cəhdlə  əvəz  edilməsi  və  s.)  başa  düşülür. XİQŞ

materiallarına baxıldıqda isə xüsusi ittihamçının vəsatəti ilə məhkəmə təqsirləndirilən şəxsə qarşı

irəli  sürülmüş  ittihamı  ya  CM‐nin  147‐ci  maddəsindən  148‐ci  maddəsinə,  yaxud  165.1‐ci

maddəsindən 166.1‐ci maddəsinə və ya əksinə dəyişə bilər.

Sözsüz  ki,  CPM‐nin  318.2‐ci  maddəsində  söhbət  Cİ  və  MSİ    materiallarından  gedir. Çünki  XİQŞ

materialları üzrə məhkəmə baxışında dövlət ittihamçısı olmur və ittiham fiziki şəxslər tərəfindən

irəli sürülür. Maddənin bu göstərişi hakimlərin müstəqilliyi haqqında qanunların tələblərinə ziddir.

Belə ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 127‐ci maddəsinin birinci hissəsinə uyğun olaraq

hakimlər  müstəqildirlər  və  yalnız Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasına  və  qanunlarına

tabedirlər.  Məhkəmə  qərarları  hakimlərin  sərbəst  daxili  inamına  və  məhkəmə  araşdırmasının

nəticələrinə əsaslanmalıdır.

Bu, Məhkəmələr və hakimlər haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun 100‐cü, CPM‐nin 25.1‐ci

maddəsində,  habelə  digər  qanunvericilik  aktlarında  da  təsbit  olunmusdur. Ona  görə  də  dövlət

ittihamçısının vəsatətinin məhkəmələr üçün imperativ xarakter daşıyan prosessual hərəkət olması

barədə qanunvericinin mövqeyi, anlaşılan subyektiv istəyə söykənən qanunsuz ibarədən başqa bir

şey deyildir. CPM‐nin 91.5.38‐ci maddəsinə əsasən təqsirləndirilən şəxs məhkəmə iclasında cinayət

prosesinin digər iştirakçıları tərəfindən verilmiş vəsatət və təkliflər, habelə məhkəmə tərəfindən

həll edilən məsələlər üzrə öz fikrini bildirmək hüququna malikdir. Əgər dövlət ittihamçısının vəsatəti

məhkəmə ücün məcburi imperativ xarakter daşıyırsa, onda daha təqsirləndirilən şəxsin və ya onun

müdafiəçisinin fikrini dinləməyə nə ehtiyac vardır?

Həmçinin burada CPM‐nin 318‐ci  maddəsinin müvafiq müddəsı ilə ziddiyyət təşkil edən 391.8‐1‐ci

maddə  də  səpkili  şəkildə AİM‐də  ittihamın  həddi  ilə  bağlı  prokurorluğun  mövqeyini əks  etdirir.

Hərçənd burada birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən çıxarılmış hökmdən verilmiş protestdən

söhbət  getsə  də  ittihamın  həddi  ilə  bağlıdır.  Belə  ki,  qeyd  olunan  maddəyə  əsasən  “Apellyasiya

instansiyası  məhkəməsi  birinci  instansiya  məhkəməsində  dövlət  ittihamçısı  tərəfindən  müdafiə

edilmiş ittihamla müqayisədə daha ağır cinayət üzrə ittihamın irəli  sürülməsinə  dair  Azərbaycan