Residivə görə cəza təyin edilməsi barədə Vəkillərin İxtisas Komissiyasının üzvü

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐  V nömrə

­  12 ­

­  13 ­

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐ V nömrə

Respublikası Baş prokurorunun, Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində, həmçinin Naxçıvan

Muxtar Respublikasının prokurorunun protesti ilə razılaşdıqda apellyasiya şikayətinə və apellyasiya

protestinə  baxılmasına  xitam  verilməsi  və  cinayət  işinin,  məhkəməyədək  sadələşdirilmiş  icraat

materiallarının birinci instansiya məhkəməsinə qaytarılması haqqında qərar çıxarır.” Göründüyü

kimi  dövlət  ittihamçısının  ittihamın  həddi  ilə  bağlı  mövqeyi  (vəsatəti)  məhkəmə  üçün  məcburi

olduğu halda, Baş prokurorun, Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində, həmçinin Naxçıvan

Muxtar Respublikasının prokurorunun mövqeyi (protesti) isə belə qüvvəyə malik deyildir. Bu isə

absurddur.

Digər tərəfdən, bu halda məhkəmənin CPM‐nin 318.2‐ci maddəsinə əsasən “müvafiq olaraq Cİ və

ya MSİ materiallarının 10 (on) gün müddətində təqsirləndirilən şəxsə başqa ittihamın irəli sürülməsi

məsələsinə  baxmaq  üçün  ibtidai  araşdırmaya  prosessual  rəhbərliyi  həyata  keçirən  prokurora

göndərilməsi  barədə  əsaslandırılmış  qərar  çıxarması”  barədə  göstərişi  isə  məhkəmə  və  ibtidai

araşdırma təcrübəsinə uyğun gəlməyən müddəadır. Məhkəmənin bu qərarından təqsirləndirilən

şəxsin və ya zərərçəkmişin şikayət vermək hüququ isə qanunla nəzərdə tutulmamışdır. Bununla

da tərəflərin hüququ əsaslı surətdə pozulmuş olur. Halbuki CPM‐nin 91.5.31‐ci maddəsinə əsasən

təqsirləndirilən şəxs hökmdən və məhkəmənin digər qərarlarından apellyasiya, kassasiya və ya

əlavə  kassasiya  qaydasında  şikayət  vermək  və  həmin  qərarların  surətlərini  almaq  hüququna

malikdir. Göründüyü  kimi  qanunverici  burada  “məhkəmənin  digər  yekun  qərarlarını”

yox,ümumiyyətlə “qərarlarını” nəzərdə tutmuşdur. CPM‐nin 384‐cü maddəsində isə məhkəmənin

CPM‐nin 318.2‐ci maddəsində adı cəkilən qərarlarından müstəqil surətdə şikayət verilməsi nəzərdə

tutulmamışdır. CPM‐nin 384.5‐cü maddəsinə əsasən apellyasiya şikayəti və ya apellyasiya protesti

vermək  hüququna  malik  olan  şəxslər  məhkəmə  baxışı  zamanı  birinci  instansiya  məhkəməsi

tərəfindən  qəbul  edilmiş  digər  qərarlardan  narazı  olduqlarını  cinayət  işi  üzrə  yekun  məhkəmə

qərarından  verdikləri müvafiq  olaraq  apellyasiya  şikayətində  və  ya  apellyasiya  protestində

əsaslandırmaq hüququna malikdirlər. Ziddiyyət göz qabağındadır.

Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, CPM‐nin 91.1‐ci maddəsinə əsasən müstəntiqin, prokurorun və ya

məhkəmənin  təqsirləndirilən  şəxs  qismində  cəlb  etmə  barədə  qərar  çıxardığı  fiziki  şəxs

təqsirləndirilən şəxs kimi tanınır və bu qərarın çıxarılmasi ona qarşı ittihamın irəli sürülməsi hesab

olunur. CPM‐nin 297.0.2.‐ci maddəsinə əsasən isə MSİ materialları üzrə  toplanılmış sübutlar və

təhqiqat zamanı araşdırılmış hallar cinayət qanunu ilə nəzərdə tutulmuş əməli törətmiş şəxsə qarşı

ittihamın irəli sürülməsinə imkan verdikdə, prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokuror böyük

ictimai təhlükə törətməyən aşkar cinayət üzrə məhkəməyədək sadələşdirilmiş icraatın nəticələrinə

dair  təhqiqatçı  tərəfindən  tərtib  edilmiş  yekun  protokolunda  ittihamın  irəli  sürülməsini  təsdiq

etmək və bütün materialları məhkəməyə göndərmək hüququna malikdir. Yəni prosessual rəhbərliyi

həyata  keçirən  prokuror  yekun  protokolunu  təsdiq  etdikdən  sonra  cinayət  qanunu  ilə  nəzərdə

tutlmuş əməli törədən şəxs “təqsirləndirilən şəxs” hesab olunur. Burada işlədilən “başqa ittiham”

anlayışı  isə  maddənin  məntiqi  anlayışına  heç  uyğun  deyildir.  Belə  ki, Cİ  və  MSİ  materiallarında

təqsirləndirilən şəxsə qarşı başqa ittiham məhkəmə iclasında məhkəmə tərəfindən ancaq yüngül

sanksiyalı maddələrlə irəli sürülə bilər.İstintaq orqanı isə məhkəmənin təqsirləndirilən şəxsə qarşı

daha  ağır  ittihamın  irəli  sürülməsi  məsələsinə  baxmaq  üçün  cinayət  işini, MSİ  materiallarını

prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurora göndərilməsi barədə əsaslandırılmış qərar çıxarsa

da istintaq orqanı təqsirləndirilən şəxsə qarşı yalnız həm ağır sanksiyalı yeni ittiham, həm əlavə

ittiham,  yüngül  sanksiyalı  yeni  ittiham,  yaxud  ittihama  cəzanı  ağırlaşdıran  hallar  daxil  edərək

yenilənmiş ittiham irəli sürə bilər, işin icraatına xitam verə, icraatı dayandıra bilər və s.

Qanunverici 10 gün müddəti qəti olaraq müəyyən etmişdir. Belə çıxır ki, bu müddətin ötürülməsi,

ona riayət edilməməsi ibtidai araşdırma müddətinin ötürülməsi hesab olunur. Onun ötürülməsindən

sonra həyata keçirilən prosessual hərəkətlərin etibarsız hesab edilərərk ləğv  olunmasına səbəb

olacaqdır.

Lakin istər Cİ, istərsə də MSİ materialları üzrə 10 gün müddətində təqsirləndirilən şəxsə qarşı daha

ağır ittihamın irəli sürülməsi (işin prokurorluğa qaytarılması, orada yenidən icraata qəbul olunması,

təqsirləndirilən şəxsə yeni və ya əlavə ittihamın, yenilənmiş ittihamın irəli sürülməsi, onun yenidən

təqsirləndirilən şəxs qismində dindirilməsi, əlavə iş materialları ilə tərəflərin tanış edilməsi, yeni

ittiham aktının tərtibi, habelə prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurorun cinayət işinin ittiham

aktı ilə daxil olduğu vaxtdan 5 gün müddətində müəyyən qərarlardan birini qəbul etmək hüququnu

və s. nəzərə alsaq) əksərən praktiki cəhətdən mümkünsüz olur. Və əgər nəzərə alsaq ki, CPM‐nin

287‐ci  maddəsinə  əsasən  tərəflər  48  saat  müddətində  vəsatət,  onun  rədd  edilməsindən  48  saat

ərzində şikayət də verə bilərlər, bu müddətin yetərsizliyi aydın görünər. İstintaq təcrübəsində belə

hallarda  istintaq  və  həbs  müddətləri  (əgər  həmin  müddətlər  kifayət  etmirsə)  uzadılır  və

məhkəmənin müvafiq qərarının icrası ən azı bir ay çəkir. Ən başlıcası isə, qətimkan tədbiri kimi həbs

müddətindən fərqli olaraq, məhkəmənin ibtidai araşdırma müddətlərini müəyyən etmək və ya onları

məhdudlaşdırmaq səlahiyyəti yoxdur. Məhkəmə cinayət prosesini həyata keçirən istintaq və təhqiqat

orqanına  ancaq  məhkəmə  tapşırıqları  göndərdiyi  hallar  üçün  müddət  müəyyən  edə  bilər  və  bu

müddətlər qanunverici tərəfindən CPM‐də təsbit olunmuşdur. Lakin Cİ istintaq orqanında müvafiq

vəzifəli şəxs tərəfindən icraata qəbul edilib istintaq və prosessual hərəkətləri aparılırsa, ittiham aktı

tərtib edilib məhkəməyə göndərilirsə, yaxud işin icraatına xitam verilir, dayandırılırsa, onda bunun

üçün istintaq müddəti tələb olunur. İstintaq müddəti isə istintaq orqanı tərəfindən uzadıla və ya

müəyyənləşdirilə bilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi məhkəmənin belə bir səlahiyyəti yoxdur və

CPM‐nin  318.2‐ci  maddəsində  müddətin  müəyyən  edilməsi  sirf  məhkəmə  səlahiyyətlərinin

aşılmasıdır.

CPM‐nin  294.3‐cü  madəsinə  əsasən  “Böyük  ictimai  təhlükə törətməyən  aşkar  cinayətlər  üzrə

şikayətə baxarkən və ya böyük ictimai təhlükə törətməyən aşkar cinayətlər üzrə məhkəməyədək

sadələşdirilmiş  icraat  şəklində  təhqiqatın  gedişində  məhkəməyədək  sadələşdirilmiş  prosedur

daxilində  aparıtması  mümkün  olmayan  istintaq  hərəkətlərinin  aparılması  zərurəti  yarandıqda,

təhqiqatçının  və  ya  müstəntiqin  vəsatəti,  yaxud  öz  təşəbbüsü  ilə  ibtidai  araşdırmaya  prosessual

rəhbərliyi həyata keçirən prokuror cinayət işinin başlanması haqqında qərar qəbul etmək və ibtidai

istintaqın aparılmasını müvafiq istintaq orqanına tapşırmaq hüququna malikdir. “Məhkəmənin MSİ

materiallarını prosessual  rəhbərliyi  həyata  keçirən  prokurora  qaytarılması  barədə  müvafiq

qərarından sonra MSİ materialları üzrə cinayət işi başlaması mütləqdir. Çünki MSİ materialları üzrə

ibtidai araşdırma müddəti 10 gündür və bu müddətin uzadılması imkanı qanunvericilikdə nəzərdə

tutulmamışdır.

Əgər  təcrübə  bunu  diktə  edirsə, onda  Cİ, MSİ  materiallarının əlavə  (təkmili)  ibtidai  araşdırma

aparılması üçün prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurora qaytarılması barədə əvvəlki cinayət

prosessual qanunvericiliyin tələblərindən imtina edilməsinin ibtidai araşdırmanın tezliyi prinsipiniə

gözlənilən töhfəni verməməsi şübhəsizdir.

CPM‐nin 318.2‐ci maddəsində daha sonra deyilir ki, “Bundan sonra ibtidai araşdırmaya prosessual

rəhbərliyi  həyata  keçirən  prokuror  tərəfindən  təqsirləndirilən  şəxsə  qarşı  yeni  ittiham  irəli

sürülərsə,  məhkəmə  baxışı  məhkəmə  iclasında  həmin  ittihamın  elan  olunması  ilə  təzələnir  və

məhkəmə baxışının davam etdirilməsi ümumi qaydada həyata keçirilir.” Bu ifadə tərzi də qeyri­

mükəmməl olmaqla qanunvericinin kateqoriyaları necə qarışdirdiğını bir daha aydın sübut edir.

Prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokuror tərəfindən təqsirləndirilən şəxsə qarşı yeni ittiham

o vaxt irəli sürülə bilər ki,ibtidai araşdırma ya MSİ formasında,ya da ibtidai araşdırma onun özü

tərəfindən aparılmış olsun. Yeni ittiham əsas etibarı ilə ibtidai istintaq aparan müstəntiq tərəfindən

irəli sürülə bilər. Qanunverici ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokuror

tərəfindən  ittiham  aktının  təsdiq  edilməsi  hüququnu  onun  ittiham  irəli  sürməsi  kimi

qiymətləndirmişdir  ki,  bu  da  yolverilməzdir.  Çünki  CPM‐nin  290.3.1‐cü  mad.  əsasən  “cinayət  işi

ittiham aktı ilə daxil olarkən ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbəriyi həyata keçirən prokuror  işin

məhkəməyə göndərilməsi üçün əsasların kifayət olmasını hesab etdikdə ittiham aktını təsdiq etmək

barədə qərar qəbul etməlidir”. Bu ifadə ittihamın irəli sürülməsi kimi təfsir edilə bilməz.

Burada şəksiz haqlı sayılan digər məntiqi sual isə budur: Əgər prosessual rəhbərliyi həyata keçirən

prokuror  və   ya  müstəntiq  tərəfindən  təqsirləndirilən şəxsə  qarşi  yeni  yox, əlavə  ittiham  irəli

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐  V nömrə

­  14 ­

­  15 ­

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐ V nömrə

sürülərsə,  necə  olacaq?  Onda  məhkəmə  iclasında  bu  ittiham  elan  edilmədən  proses

təzələnməlidirmi? Göründüyü kimi qanunverici hüquqi terminlərdən ehtiyatsız istifadə etməklə

kifayət qədər problem yaratmışdır. Normativ hüquqi aktlar haqqında Azərbaycan Respublikasının

Konstitusiya Qanununa əsasən normativ hüquqi aktın terminologiyası aydın anlaşılan sözlərdən

və söz birləşmələrindən istifadə etməklə formalaşdırılmalıdır. Normativ hüquqi aktın məzmununda

qeyri‐müəyyənliklər  və  fərqlər,  habelə  tətbiqi  təcrübəsində  ziddiyyətlər  aşkar  edildikdə  hamin

normaları aktı qəbul etmiş normayaratma orqanı və ya Konstitusiya Məhkəməsi rəsmi şərh edir.

Ona  görə  də  maddənin  mətnindəki  “yeni  ittiham”  sözü  “yeni  və  ya  əlavə  ittiham”  sözü  ilə  əvəz

edilməli,yaxud onun əvəzinə “dəyişdirilmiş ittiham” yazılmalıdır. İttihamın dəyişdirilməsi 3 cür baş

verə bilər: birincisi, təqsirləndirilən şəxsə yeni ittihamın elan edilməsi, ikincisi, yenilənmiş ittihamın

elan  edilməsi,  üçüncüsü  isə  ona  əlavə  ittihamın  elan  edilməsi  ilə.  Birinci  halda  yeni  ittihamla

təqsirləndirilən  şəxsin  məsuliyyəti  həm  ağırlaşdırıla,həm  də  yüngülləşdirilə  bilər. İkinci‐üçüncü

halda isə təqsirləndirilən şəxsin məsuliyyəti yalnız ağırlaşır.

CPM‐nin 318.2‐ci maddəsində daha sonra deyilir: “Məhkəmə baxışı zamanı təqsirləndirilən şəxsin

hərəkətlərində daha ağır cinayətlərin əlamətlərinin mövcudluğu barədə zərər çəkmiş şəxsin və ya

onun qanuni nümayəndəsinin vəsatəti əsasında məhkəmə bu maddədə nəzərdə tutulmuş qaydada

qərar  çıxara  bilər.”  Bu  halda  isə  analoji  qərarın  qəbul  edilməsi  barədə  qanunvericinin  göstərişi

imperativ deyil və məhkəmənin mülahizəsinə buraxılmışdır. Lakin zərərçəkmişin nümayəndəsini

isə qanunvericinin kənarda qoyması təəssüf doğurmaqla CPM‐nin 102.5‐ci maddəsinə ziddir.Belə

ki,müvafiq maddəyə əsasən “Zərər çəkmiş şəxsin... nümayəndəsi cinayət prosesi zamanı şəxsiyyətin

ayrılmaz  hüquqları  istisna  olmaqla,  təmsil  etdiyi  şəxsin  hüquqlarını  həyata  keçirir.”  Həmçinin

CPM‐nin  101.6‐cı  maddəsinə  əsasən  fəaliyyət  qabiliyyəti  olmayan  zərər  çəkmiş  şəxsin  qanuni

nümayəndəsi də zərərçəkmiş şəxsin nümayəndəsi kimi eyni hüquqi vəziyyətdə olmaqla, CPM‐nin

101.11‐ci  maddəsinə  əsasən    şəxsən  və  ya  təmsil  etdiyi  şəxsin  nümayəndəsinin  köməyi  ilə

hüquqlarından istifadə edir və vəzifələrini yerinə yetirir.

Təqsirləndirilən  şəxsin  hərəkətlərində  daha  ağır  cinayətlərin  əlamətlərinin  mövcudluğu  barədə

zərər çəkmiş şəxsin gəldiyi nəticə ilə bağlı verdiyi vəsatət onun şəxsiyyətinin ayrılmaz hüququları

hesab  edilə  bilməz. Yalnız  cinayət  təqibi  XİQ  həyata  keçirildikdə  bu  hüquq  xüsusi  ittihamçının

şəxsiyyətinin ayrılmaz hüquqularını təşkil edə bilər. Qanunverici isə göründüyü kimi zərəcəkmiş

şəxsi xüsusi ittihamçı ilə eyniləşdirmir. Fikrimizcə, qanunverici bu hüququ həm dövlət ittihamçısına,

həm zərərçəkmiş şəxsə (xüsusi ittihamçıya), onların qanuni nümayəndələrinə və nümayəndələrinə

tanımalıdır.

Belə  ki,  CPM‐nin  28.4‐ci  maddəsinə  əsasən  cinayət  mühakimə  icraatını  həyata  keçirərkən

məhkəmələr cinayət prosesində tərəflərə cinayət təqibi ilə əlaqədar bütün halların hərtərəfli, tam

və obyektiv tədqiq edilməsi üçün zəruri şəraiti təmin etmək; şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsi

həm ifşa edən, həm də ona bəraət verən halları, habelə məsuliyyəti yüngülləşdirən və ağırlaşdıran

halları nəzərə almaq vəzifələrini yerinə yetirməlidirlər.

Belə təsəvvür edək ki, iş üzrə bir neçə təqsirləndirilən şəxs vardır və onların mənafeləri arasında

ziddiyyət  mövcuddur.  Bu  halda  onlar  və  ya  müdafiəçiləri  digər  təqsirləndirilən  şəxsin  əməlinin

CM‐nin daha ağır sanksiyalı maddəsinə tövsüf edilməsi barədə vəsatətlə məhkəməyə müraciət edə

bilərmi? Əgər bilərsə, onda bu vəsatət təmin oluna bilərmi?

Yaxud zərərçəkmiş şəxs təqsirləndirilən şəxsə qarşı irəli sürülmüş ittihamın yüngülləşdirilməsi,

habelə  ittihamdan  ayrı‐ayrı  bəndlərin  çıxarılması  barədə  məhkəməyə  vəsatətlə  müraciət  edə

bilərmi? Fikrimizcə, hə. Belə ki, CPM‐nin 87.6.22‐ci maddəsinə əsasən zərərçəkmiş şəxs ona qarşı

cinayət  qanunu  ilə  nəzərdə  tutulmuş əməllərin  törədilməsi  haqqında  verdiyi  şikayətdən  imtina

etmək hüququna malikdirsə, deməli bu hüquqa da malikdir.

Burada aydınlaşdırılması zəruri olan bir məqam da vardır. Məlumdur ki, məhkəmə işin mümkün

nəticələri barədə müşavirə otaqından kənar heç bir fikir və ya rəy söyləyə, qərar qəbul edə bilməz.

Belə  ki,  “Məhkəmələr  və  hakimlər  haqqında” Azərbaycan  Respublikasının  Qanununun  99‐cu

maddəsinə əsasən “Hakim ədalət mühakiməsini həyata keçirərkən baxılan məsələ üzrə yekun qərar

qəbul edilənədək, həmin qərara dair fikir bildirməməlidir.” Əgər hakimlər istər dövlət ittihamçısının,

istərsə də zərərcəkmiş şəxs və ya onun qanuni nümayəndəsinin vəsatəti ilə təqsirləndirilən şəxsə

daha ağır ittihamın irəli sürülməsi barədə vəsatətlərini təmin edirsə, deməli, o, üstüörtülü şəkildə

olsa da təqsirləndirilən şəxsə daha ağır ittihamın irəli sürülməsinin zəruriliyi ilə razılaşmış olur ki,

bu  da  işin  mümkün  nəticəsi  barədə  onun  fikrinin  açıqlaması  hesab  olunmalıdır. Yaranmış

vəziyyətdən çıxış yolu isə aşağıdakı kimi görünür. Bu halda, əgər təqsirləndirilən şəxsə qarşı daha

ağır yeni, yenilənmiş və ya əlavə ittiham irəli sürülərsə, məhkəmə artıq həmin tərkibdə işə baxmağa

səlahiyyətli  olmayacaq  və  işə  baxılması  başqa    hakimə  və  ya  məhkəmə  tərkibinə  tapşırılmalıdır.

Digər  yol  isə, dövlət  ittihamçısı,  zərərəçəkmiş  şəxs, onun  qanuni  nümayəndəsi  (nümayəndəsi)

tərəfindən təqsirləndirilən şəxsə ağır ittihamın irəli sürülməsi məsələsinə baxılması üçün vəsatət

qaldırmaq hüququ ilə yanaşı, qanunverici məhkəmənin də bunu öz təşəbbüsü ilə həyata keçiriməsi

hüququnu tanımalıdır. Lakin burada Ali Məhkəmə və Konstitusiya Məhkəməsi məhkəmələrin bu

hüququnun tanınmasına qarşı vahid cəbhə yaratmaları vəziyyəti daha da çıxılmaz edir. Belə halda

məhkəmə baxışı qanunun tələblərinə əsaslanmaq əvəzinə, daha çox subyektiv təşəbbüslərə yol açır

ki,  bu  da  məhkəmələrin  pozulmuş  hüquqların  bərpasına  etinasız  münasibət  göstərməsi,

fəaliyyətsizliyi görüntüsü yaradır.

Məlumdur ki, Konstitusiyanın 127‐ci maddəsinin VII hissəsinə və CPM‐in 32.1‐ci maddəsinə müvafiq

olaraq Azərbaycan Respublikasında cinayət mühakimə icraatı ittiham və müdafiə tərəfinin çəkişməsi

əsasında həyata keçirilir. Yəni məhkəmə işə ədalətlə və qərəzsiz baxılmasını təmin etməli, tərəflərə

öz prosessual vəzifələrini həyata keçirmək və mövqelərini müdafiə etmək üçün bərabər imkanlar

yaratmalıdır.

Konstitusiya Məhkəməsi isə bu prinsiplə bağlı öz mövqeyini belə ortaya qoyur ki,  çəkişmə yalnız

bitərəf məhkəmənin mövcudluğu halında mümkün olduğundan məhkəmənin tərəflərin prosessual

funksiyalarını  (ittiham, yaxud  müdafiə)  öz  üzərinə  götürməsi  yolverilməzdir.  (bax:  Konstitusiya

Məhkəməsi Plenumunun Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının 07 iyul

2011‐ci  il  tarixli  qərarının  Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasına  və  qanunlarına

uyğunluğunun yoxlanılmasına dair 17 aprel 2012‐ci il tarixli Qərarı).

Digər tərəfdən, Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Cinayət‐Prosessual

Məcəlləsinin 409‐cu maddəsinin şərh edilməsinə dair” 19 iyul 2002‐ci il tarixli Qərarında bir qədər

də  irəli  gedərək  qeyd  etmişdir  ki,  məhkəmə  məhkəmə  baxışının  təyin  edilməsi  barədə  qərarda

müəyyən  edilmiş  ittihamın  hədlərindən  kənara  çıxa  bilməz.  Məhkəmə  baxışı  zamanı  ittihamın

ağırlaşdırılmasına səbəb ola biləcək hal aşkar edildikdə, qeyd olunan şəxslərin vəsatəti olmadan

məhkəmənin  öz  təşəbbüsü  ilə  məhkəmə  baxışını  dayandıraraq  işi  və  ya  materialları  ibtidai

araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurora qaytarmaq, habelə barəsində ittiham

irəli sürülməmiş və məhkəməyə verilməmiş istənilən digər şəxs haqqında öz təşəbbüsü ilə bu və ya

digər,  xüsusilə  də,  ittiham  yönümlü  qərar  qəbul  etmək  səlahiyyəti  (hüququ)  qanunvericilikdə

nəzərdə tutulmamışdır.

Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Cinayət‐Prosessual Məcəlləsinin

43.1.1,  314.2‐ci  maddələrində  nəzərdə  tutulmuş  “dövlət  ittihamçısı  və  xüsusi  ittihamçı  cinayət

təqibindən imtina etdikdə” müddəasının şərh edilməsinə dair” 15 fevral 2008‐ci il tarixli Qərarında

əks etdirdiyi hüquqi mövqeyinə görə çəkişmə və tərəflərin hüquq bərabərliyi əsasında məhkəmə

hakimiyyətini həyata keçirən məhkəmə işin icraatı zamanı ittiham və ya müdafiə tərəfinin prosessual

səlahiyyətlərini  öz  üzərinə  götürərək  onlardan  hər  hansı  birinin  tərəfində  dayanmamalı,  yaxud

onları əvəz etməməli, bütün proses boyu obyektiv və qərəzsiz arbitr olaraq qalmalıdır.

Biz isə bu fikirdəyik ki, çəkişmə prinsipi güləşmə prinsipi kimi qəbul edilməməli, hakim isə idman

arbitri  rolunu  oynamamalıdır. Əgər  məhkəmədə  ədalət  mühakiməsi  yalnız  cəkişən  tərəflərin

mübarizəsinin nəticəsi kimi qiymətləndiriləcəksə, onda daha məhkəməyə (arbitrə) nə ehtiyac vardır.

Elə bu nəticəni cinayət prosesini həyata keçirən istintaq və təhqiqat orqanı da fiksə edə bilərdi. Digər

tərəfdən,məhkəmə əgər təqsirləndirilən şəxsə qarşı irəli sürülən ittihamla mütləq bağlıdırsa,onda

çəkişmə prinsipi də boş ibarədən başqa bir şey deyildir.

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐  V nömrə

­  16 ­

­  17 ­

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐ V nömrə

Çünki  Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  125‐ci  maddəsinin  (Məhkəmə  hakimiyyətinin

həyata  keçirilməsi)  VII  bəndinə  əsasən  məhkəmə  icraatı  həqiqətin  müəyyən  edilməsini  təmin

etməlidir. Habelə CPM‐nin 25.2‐ci maddəsinə əsasən “Hakimlər cinayət prosesini həyata keçirən

orqanların ibtidai araşdırmada gəldikləri nəticələrlə bağlı deyillər.”

CPM‐nin 8‐ci maddəsinə əsasən  cinayət mühakimə icraatının vəzifələri cinayətləri tezliklə açmaq,

cinayət təqibi ilə bağlı bütün halları hərtərəfli, tam və obyektiv araşdırmaq; cinayət törətmiş şəxsləri

ifşa  və  cinayət  məsuliyyətinə  cəlb  etmək;  cinayət  törətməkdə  ittiham  olunan  şəxslərin  təqsirini

müəyyən  edərək  onları  cəzalandırmaq  və  təqsirsiz  şəxslərə  bəraət  vermək  məqsədi  ilə  ədalət

mühakiməsini həyata keçirməkdən və s. ibarətdir.

Məhkəmələr cinayət işlərinə və cinayət təqibi ilə bağlı digər materiallara məhkəmə iclaslarında

yalnız bu Məcəlləyə müvafiq surətdə müəyyən edilmiş hüquqi prosedurlara uyğun faktlar əsasında,

qərəzsiz və ədalətlə baxmalıdırlar. (CPM 28.1 m.)

Cinayət  prosesində  heç  bir  sübutun  və  digər  materialın  qabaqcadan  müəyyən  edilmiş  qüvvəsi

yoxdur. (CPM m. 33.3 m.)

Hakimlərin sübutlara və sair materiallara qərəzli münasibət bəsləməsi, mövcud hüquqi prosedur

daxilində tədqiq edilənədək sübut və digər materiallardan birinə digərinə nisbətdə çox və ya az

əhəmiyyət verilməsi yolverilməzdir. (CPM 33.4 m.)

Bu halda məhkəmə cinayət təqibi üzrə toplanmış bütün sübutların məcmusuna  ittihamın həlli üçün

onların  kifayət  etməsinə  əsasən  qiymət  verməli,  hakim  qanunu  və  vicdanını  rəhbər  tutaraq

sübutların məcmusunun hərtərəfli, tam və obyektiv baxılmasına əsaslanmaqla öz daxili inamına

görə qiymətləndirməlidir. CPM‐nin 25.3.‐cü mad. əsasən “Hakimlər cinayət işlərini və ya cinayət

təqibi ilə bağlı digər materialları məhkəmə iclasında cinayət prosesi tərəflərinin təqdim etdikləri

sübutların tədqiqinə əsaslanan öz daxili inamı və hüquq düşüncəsi ilə həll edirlər.”

Qeyd olunanlar həmçinin beynəlxalq hüquqi sənədlərin müvafiq normalarından irəli gəlir. Belə ki,

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasının 29 noyabr 1985‐ci il tarixli qətnaməsi ilə təsdiq

edilmiş “Məhkəmə orqanlarının müstəqilliyinə dair BMT‐nin Əsas prinsipləri”nə müvafiq olaraq

məhkəmə  orqanlarının  müstəqilliyi  prinsipi  məhkəmə  orqanlarına  hüquq  verməklə  yanaşı,

onlardan məhkəmə araşdırmasının ədalətli aparılması və tərəflərin hüquqlarına riayət olunmasının

təmin edilməsini də tələb edir.

“Hakimlərin davranışına dair Banqalor prinsipləri”ndə nəzərdə tutulmuş obyektivlik və qərəzsizlik

prinsipinə müvafiq olaraq hakim öz vəzifələrinin icrası zamanı hər hansı üstüntutma hallarından,

qabaqcadan formalaşmış yanlış fikirlərdən və qabaqcadan hasil olan qənaətlərdən azaddır.

“İnsan  hüquqlarının  və  əsas  azadlıqların  müdafiəsi  haqqında”  Konvensiyanın  6‐cı  maddəsi  ilə

təminat verilən ədalətli məhkəmə araşdırması hüququ hər bir şəxsin prosessual hüququdur.

Mövqeyimizin doğruluğunu təsdiq edən saydıqlarımızdan savayi, kifayət qədər hüquq normaları

mövcuddur.

Daha  sonra CPM‐nin  318.3‐cü  maddəsinə  əsasən  cinayətin  tövsifinin  dəyişməsi  nəticəsində

məhkəmə aidiyyətinin dəyişdirilməsi zərurəti yaranarsa, məhkəmə qərarına əsasən məhkəmədə

işin  baxılmasına  xitam  verilir  və  iş  ümumi  qaydada  aidiyyəti  üzrə  baxılmaq  üçün  müvafiq

məhkəməyə göndərilir. Daha bir məntiqi sual: istintaq orqanı cinayət işinin icraatına xitam verərsə

məhkəmə nə etməlidir? Yəqin ki,istintaq orqanının müvafiq qərarına əsasən məhkəmə baxışına

xitam verməlidir.İcraat dayandırıldıqda isə məhkəmə baxışı da dayandırılmış vəziyyətdə qalır.

Qeyd  etdiklərimizlə  bağlı,bəzi  hakimlərin  CPM‐nin  318  və  391.8‐1‐ci  maddələrinin  Məcəllədən

çıxarılması  barədə  fikirlərinin  tam  əsassız  olması  qənaətinə  gələrək,bunun  cinayət‐prosessual

qanunvericiliyinin prinsip və şərtlərinə daban‐dabana zidd olduğunu bildirir və CPM‐nin 318‐ci

maddəsinin aşağıdakı mətndə verilməsini məqsədəmüvafiq hesab edirik:

Maddə 318. Məhkəmə araşdırmasının hədləri

318.1.  Məhkəmə  araşdırması  yalnız  təqsirləndirilən  şəxsə  münasibətdə  və  ancaq  ona  qarşı  irəli

sürülmüş ittiham üzrə aparılır.

318.2. Əgər məhkəmə araşdırması zamanı  (nəticəsində)  kifayət  qədər  əsaslar  olarsa,  məhkəmə

təqsirləndirilən şəxsin əməlini ona qarşı irəli sürülən ittihamdan CM‐nin daha yüngül məsuliyyət

nəzərdə tutan maddəsinə (cinayət əməlinə) tövsif etmək, habelə ilkin ittihamdan ayrı­ayrı bəndləri

çıxarmaq hüququna malikdir.

318.3. Məhkəmə baxışı zamanı təqsirləndirilən şəxsin əməlində (hərəkət və ya hərəkətsizliyində)

daha ağır ittihamın və cinayətin əlamətlərinin mövcudluğu müəyyən edildikdə, məhkəmə dövlət

ittihamçısının,  zərərçəkmiş  şəxsin  (xüsusi  ittihamçının), onların  qanuni  nümayəndəsinin  və

nümayəndəsinin  vəsatəti əsasında, habelə öz təşəbbüsü ilə irəli sürülmüş ittiham üzrə məhkəmə

araşdırmasını dayandırmalı, müvafiq olaraq Cİ‐nin və ya MSİ materiallarının təqsirləndirilən şəxsə

qarşı  irəli  sürülmüş  ittihamın  dəyişdirilməsi  məsələsinə  baxmaq  üçün  ibtidai  araşdırmaya

prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurora göndərilməsi barədə əsaslandırılmış qərar çıxara

bilər. İstintaq orqanı tərəfindən təqsirləndirilən şəxsə qarşı yeni, yenilənmiş və ya əlavə ittiham irəli

sürülərsə, məhkəmə araşdırması məhkəmə iclasında həmin ittihamın elan olunması ilə təzələnir və

məhkəmə araşdırması  ümumi  qaydada  davam  etdirilir.  Cinayət  əməlinin  tövsifinin  dəyişməsi

nəticəsində  məhkəmə  aidiyyətinin  dəyişdirilməsi  zərurəti  yaranarsa,  məhkəmə  qərarına əsasən

məhkəmədə işin araşdırılmasına xitam verilir və iş aidiyyəti üzrə araşdırması üçün ümumi qaydada

müvafiq  məhkəməyə  göndərilir.  Cinayət  işi  üzrə  təqsirləndirilən  şəxsə  qarşı  məhkəmədə  irəli

sürülmüş  ilkin  ittiham  istintaq  orqanı  tərəfindən  əlavə  araşdırma  nəticəsində  dəyişdirilmədən

yenidən  məhkəməyə  göndərilərsə,məhkəmə araşdırması  təzələnərək    ümumi  qaydada  davam

etdirilir.Əgər cinayət təqibinə xitam verilərsə,məhkəmə istintaq orqanının müvafiq qərarına əsasən

məhkəmə araşdırmasına xitam verməlidir.

318.4. İstintaq orqanı tərəfindən təqsirləndirilən şəxsə qarşı daha ağır yeni, yenilənmiş və ya əlavə

ittiham  irəli  sürülərsə,məhkəmə araşdırmasının  nəticəsindən  asılı  olaraq,yaxud  istintaq  orqanı

tərəfindən  cinayət  təqibinə  xitam  verilərsə,  məhkəmə  ilkin  ibtidai  araşdırma  aparan  müstəntiq,

təhqiqatçı və ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokuror barəsində xüsusi

qərar çıxara bilər. Bu qərar müvafiq tədbirlərin görülməsi üçün Azərbaycan Respublikasının müvafiq

icra hakimiyyəti orqanının rəhbərinə və Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroruna göndərilir.