S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

SHaxsi noma’lum gaplar
. 
Bunday gaplarning kesimi uchinchi shaxs 
ko’plikda ifodalanadi. Bu jihatdan ular ko’plik shaklidagi shaxsi aniq gaplar bilan 
sinonimiyani hosil qiladi. Misollar: 
Va pādshāhāna jashn tүzүb, azim ashlar 
berib, xatm qāidasыn bajā keltүrdilәr 
(Navoiy, HPM 87). Yan
a bir qatla ushbu 
nav’ madrasada ham bu qit’ani aytыb erdilәr 
(KM 21). Bu gap shaxsi aniq gap, 
chunki matnda aniq shaxs (Pahlavon Mahmud) haqida so’z ketmoqda. SHunga 
qaramay, shakl va mazmun jihatdan shaxsi aniq gaplar bilan aynan xususiyatga 
ega bo’lgan shaxsi noma’lum gaplar uchraydi: 
Bu jihattin anы Zul-Aktāf dedilәr

---

70 
(TMA 214). 
G’āyat yumshag’ sөzligidin anы Yazdijurdi Narm dedilәr
(TMA 
221).
SHaxsi noma’lum gaplarning kesimi fe’lning 
–r(-ar,-әr,-ur,-үr) 
qo’shimchali 
sifatdosh shaklidan hosil qilingan va aksariyat gaplarda kesim vazifasida 
derlәr, 
ayturlar 
fe’llari qatnashgan: 
Va qыmыznы vә sүzmәni vә bozanы turkchә 
ayturlar 
(ML 16). 
Vә kөkәltәshni turkchә til bilә derlәr 
(ML 15). 
SHaxsi umumlashgan gaplar. 
Bunday gaplar mazmunan har uchala shaxsga 
taalluqli bo’lishi barcha adabiyotlarda aytiladi. Bunday gaplar ikkinchi shaxs 
birlikda qo’llanilishi bilan xarakterlanadi:
Muvәshshih xabarnы chindur deb 
dostg’a yetkүrmә vә biravnың aybы vaqe’ bolsa, yүzigә (Navoiy, MQ). Qыla 
alg’ancha ta’zim vә adab binasыn yыqma, vә hurmat xilvatыdыn chыqma 
(Navoiy,MQ).
 
SHaxssiz gaplar. 
Bunday gaplarda ifodalangan ish-harakat yoki biror holat 
bajaruvchining faol ishtirokisiz yuzaga chiqadi. Bunday gaplarda ega grammatik 
jihatdan ifodalanmaydi; shaxsi noma’lum yoki shaxsi umumlashgan gaplardan 
farqlangan holda bunday gaplarning egalarini tiklab ham bo’lmaydi. Bunday 
gaplarning kesimlari majhul fe’llar, majhul fe’l ma’nosida qo’llangan aniq fe’llar 
vositasida ifodalanadi (Abdurahmonov G’., ko’rsatilgan asar, 24-bet). Misollar: 
Vә shavq yүzidin bashtыn qadam qыlыb, Ka’bai maqsud azmыg’a qadam 
uruldы
(MSH 97). 
Barcha salāhiyatыn ushbu muammāsыdыn ihsās qыlsa bolur 
(MN 95).
SHaxssiz gaplarning kesimi 
–maq/-mәk 
formali harakat nomi bilan ham 
ifodalanishi mumkin: 
Ul kishini qutluq evdin tashqarы sүrmәk kerәk (MQ).