S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

23

---

2-rasm. Chiqindilaming tasniflanishi
Ashyoviy 
chiqindilar. 
H ar yili atm osfera havosiga tarkibida 
oltingugurt IV oksidi, uglerod II, IV oksidlari bor bo‘lgan 2.5 mlrd. 
tonna gaz chiqindilari turli korxonalardan tashlanadi. Masalan, yiliga 
150 mln. t. gacha S 0 2; 70 mln.tonna chang qurilish korxonalari, 
qora va rangli m etallurgiya va boshqa korxonalar tom onidan 
tashlanadi. Atmosfera havosi eng ko‘p ifloslanishiga, shuningdek, 
avtotransport vositalaridan tashlanadigan gazlar sabab bolm oqda. 
Ushbu ichki yonuv dvigatellarida yoqilg‘ining to'liq yonmasligi tufayli 
hosil bo'layotgan gaz 200 turli o‘ta zaharli gazlar aralashmasidan 
iborat bo‘lib, ularga SO, S 0 2, parafln va olefin qatori uglevodlari, 
aromatik birikmalar, aldegidlar, azot oksidlari, qalay birikmalari kiradi. 
Bu gazlar ichida kanserogenlik xususiyatiga ega bo‘lgan zaharli modda 
3,4-benzopiren 30% ni tashkil qiladi. Ushbu gazlar ko‘p hollarda 
tirik organizmlarga zararli bo‘lgan hodisa quyqum(smog)ning hosil 
bo'lishiga sabab bo‘ladi.
Atmosfera havosiga chang chiqindilari ko'plab tushishi havo 
tiniqligini yomonlashtirish bilan birga quyosh radiatsiyasi tezligi va 
spektri o'zgarishiga olib keladi.
1-jadvalda Toshkent shahri bo'yicha atmosfera havosining ifloslanish 
dinamikasi keltirilgan.
24

---

I-jadval
Toshkent shahri atmosfera havosi tarkibining dinamikasi
Ifloslantiruvchi moddalar
m o ­
m s
1
996- 
2000
2001
-
2006
2006
-
2010
Chang
2.9
2.8
1.3
1.3
Oltingugurt oksidi
2.4
2.6
0.4
0.2
Uglerod oksidi
0.3
0.9
0.7
1.0
Azot II oksidi
2.0
2.2
1.9
2.0
Fenol
-
0.9
1.6
1.3
Vodorod florid
-
-
1.4
0.4
Ammiak
-
4.5
0.9
1.2
Qo‘rg‘oshin
-
1.3
1.1
0.6
Z,4-benzopiren
-
-
0.5
0.7
Formaldegid
-
7.3
1.7
1.7
Azon
-
1.5
2.7
0.8
Vodorod sulfid
1.6
1.4
-
0.3
Akrolein
-
0.6
-
-
Simob
-
1
1.0
0.7
Serouglerod
-
-
1.2
1.2
Yerning suv resurslari 1 mlrd. km3 ni tashkil qiladi. Ammo uning 
97%ni texnologik jarayonlarda qo‘llash, insonning boshqa barcha 
ehtiyojlarini qondirish uchun noloyiq bo‘lgan okean, dengizlaming 
sho‘r suvlari tashkil qiladi. Ishlab chiqarish korxonalari, qishloq xo‘jaligi 
va insonlarning ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan chuchuk suv esa suv 
umumiy hajmining faqat 3% nigina tashkil etadi. Ushbu chuchuk 
suvning taxminan 2% ni muzliklar egallaydi. Nihoyat 1% gina suv 
bizning ixtiyorimizda qoladi. Shunga qaramay, hozirgi kungacha 
daryolarim iz suvlari k o ‘plab m iqdorda oqova suvlari bilan 
ifloslatirilayapti. Yiliga ularning miqdori 600 mlrd. km3ga yetadi.
Asrlar davomida suv havzalarining biologik tozalanishiga asoslanib 
sanoat korxonalarining oqova suvlari, maishiy chiqindilar bilan ayovsiz 
ifloslantirilib borishi natijasida suv havzalarining o ‘z-o‘zini tozalash 
xususiyatlarini keskin yomonlashdi. Suvga ko‘p miqdorda o‘ta zaharli 
moddalar tashlanishi natijasida undagi mikroorganizmlaming o ‘zaro 
ozuqa aloqalari buzib yuborildi. Suv havzalari va daryolarga ekin
25

---

maydonlaridagi mineral o‘g‘itlar va zaharli ximikatlar yuvilib tushishi 
natijasida esa suvda kislorod miqdori keskin kamayib ketdi. Bu jarayon 
evtrofikatsiya (suvda ko‘kimtir-yashil o ‘simliklarni gullab ketishi) deb 
ataladi. Bu esa, o‘z navbatida, baliqlar halok bo‘lishiga olib keladi.
Hozirgi kunda Dunyo okean suvlari yuzasining 1/4 qismi neft bilan 
qoplangan bo'lib, bu holat suvda yashovchi tirik organizmlarning 
yashash sharoitlarini, okean bilan troposfera o ‘rtasida tabiiy gaz 
almashinuvi jarayonlarini juda yomonlashtirib yuborayapti.
Shuning uchun oqova suvlarni kom pleks ravishda tozalash 
moslamalarim o‘rnatish, suv resurslaridan tejamli foydalanish, suvning 
aylanma harakatini tashkil qilish kabi chora-tadbirlami amalga oshirish 
hozirgi kunda juda muhimdir.
Toshkent shahridagi Salor daryosiga asosan turli sanoat 
korxonalaridan qisman tozalangan, tarkibida turli zaharli moddalar 
bor bo‘lgan oqova suvlar tashlanadi. Ularnining tarkibida mineral 
moddalar, azot birikmalari, og‘ir metall ionlari va organik moddalar 
bordir.
2-jadvalda Toshkent shahridagi Salor daryosining zaharli moddalar 
tarkibi keltirilgan.